ده‌روازه‌ى سێیه‌م له باره‌ى زه‌كاتی ئه‌وه‌ى له زه‌وی دێته ده‌ره‌وه (الخَارِجُ مِنْ الأَرْضِ)
ئه‌مه‌ش چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: كه‌ى فه‌رز ده‌بێت؟ وبه‌ڵگه‌كه‌ی:
پرسى دوه‌م: مه‌رجه‌كانی زه‌كاتی دانه‌وێڵه:
پرسى سێیه‌م: له باره‌ى ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی فه‌رزه بدرێت:
پرسى چواره‌م: له باره‌ى زه‌كاتی هه‌نگوینه‌وه:
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى گه‌نجینه‌ى شاراوه‌ى نه‌فامی «الرِّكاز» ه‌وه:
ده‌روازه‌ى سێیه‌م له باره‌ى زه‌كاتی ئه‌وه‌ى له زه‌وی دێته ده‌ره‌وه (الخَارِجُ مِنْ الأَرْضِ)
ئه‌مه‌ش چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: كه‌ى فه‌رز ده‌بێت؟ وبه‌ڵگه‌كه‌ی:
بنه‌ما وبه‌ڵگه له سه‌ر فه‌رز بونی، ئه‌م فه‌رمایشته‌ى خوایه ـ ﷺ ـ : ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ﴾ [البقرة:267]. زه‌كاتیش له دانه‌وێڵه‌دا فه‌رز ده‌بێت ئه‌گه‌ر ڕه‌ق وقایم بو «اِشْتَدَّ» وبو به فه‌ریكه، وله به‌ر وبومدا فه‌رز ده‌بێت گه‌ى پێگه‌یشت، به‌وه‌ى تامی خۆش بێت بۆ خواردن بشێت، ومه‌رج نیه ساڵی به سه‌ردا بڕوا، له‌به‌ر فه‌رمایشتی خوا : ﴿وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِه﴾ [الأنعام:141]. كه‌واته زه‌كات فه‌رزه له هه‌ر دانه‌وێڵه وبه‌ر وبومێك بپێورێ وهه‌ڵبگیرێ، وه‌ك گه‌نم وجۆ وزوڕرات «گه‌نمه‌شامی» وبرنج وخورما ومێوژ، به‌ڵام له میوه‌هات وسه‌وزه‌وات فه‌رز نیه. وتمان: «بپێورێ»: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئیعتباری بۆ به ویسق پێوان «التوسيق» دانا كه بریتیه له بار كردن «التحميل»، وتیشمان: «هه‌ڵبگیرێ»: چونكه له هه‌ڵگرتن مانایه‌كی گونجاو «مناسب» هه‌یه بۆ فه‌رزكردنی زه‌كات تێیدا. جا له سه‌ر ئه‌مه ئه‌گه‌ر نه دانه‌وێڵه وبه‌ر وبومێكی پێوانه‌كراو بو نه هه‌ڵگیراو زه‌كاتی تێدا نیه.
پرسى دوه‌م: مه‌رجه‌كانی زه‌كاتی دانه‌وێڵه:
بۆ ئه‌وه‌ى زه‌كات فه‌رز بێت له دانه‌وێڵه وبه‌ر وبوم، دو مه‌رجی پێویسته:
1- گه‌یشتنه ڕاده: كه پێنج ویسقه، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌ى [پێشتر]: «كه‌متر له پێنج ویسق زه‌كاتی تێدا نیه». ویسقیش: باره وشترێكه، كه ده‌كاته شه‌ست مه‌ن (صاع) به مه‌نی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ، پێینج ویسقیش سێسه‌د مه‌نه، كه‌واته كێشی ڕاده به گه‌نمی چاك ده‌كاته نزیكه‌ى شه‌ش سه‌د ودوانزه كگم، له سه‌ر ئه‌وه‌ى كێشی مه‌نێك 2.40 كیلۆ گرام بێ.
2- ئه‌بێت له كاتی فه‌رزبونی زه‌كات له سه‌ری، ڕاده‌كه موڵكی خۆی بێت.
پرسى سێیه‌م: له باره‌ى ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی فه‌رزه بدرێت:
ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى پێویسته بدرێت له دانه‌وێڵه وبه‌ر وبومدا: ده یه‌كه له‌وه‌ى ئاودانه‌كه‌ى بێ خه‌رجی وتێچون «كُلْفَة» بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی ڕه‌گه‌كه‌ى خۆی ئاو بخواته‌وه «عَثَري»، یا له چاوگه‌كانه‌وه ئاو بخواته‌وه. ونیوه‌ى ده یه‌كه ئه‌گه‌ر ئاودانه‌كه‌ى به دۆڵه‌كه «الدلاء» وئامێره نوێیه‌كان وشتره‌كان «السواني» وهاوشێوه‌كانی بێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «فِيمَا سَقَتِ السَّمَاءُ وَالْأَنْهَارُ وَالْعُيُونُ أَوْ كَانَ بَعْلًا الْعُشْرُ، وَمَا سُقِيَ بِالسَّوَانِي وَالنَّضْحِ نِصْفُ الْعُشْرِ» «ئه‌وه‌ى له ئاسمان وڕوباره‌كان وچاوگه‌كان ئاوی ده‌خوارد یا به‌عل بو؛ ده یه‌كی تێدایه، ئه‌گه‌ریش به وشتره‌كان ئاو ده‌درا ئه‌وه نیوه‌ى ده یه‌كی تێدایه»(1).
پرسى چواره‌م: له باره‌ى زه‌كاتی هه‌نگوینه‌وه:
زۆربه‌ى زانایان پێیان وایه هه‌نگوێن زه‌كاتی تێدا نیه، ئه‌م بۆچونه‌ش دیارتره، چونكه نه له قورئان ونه له فه‌رموده‌دا به‌ڵگه‌یه‌كی ڕاشكاو نیه له سه‌ر فه‌رزبونی، بنچینه‌ش ئه‌ستۆ پاكیه «براءة الذمة» مه‌گه‌ر به‌ڵگه‌یه‌ك هه‌بیت فه‌رزی بكات. پێشه‌وا شافعی ئه‌ڵێ: «فه‌رموده‌ى: «فِي الْعَسَلِ: الْعُشْرُ» «له هه‌نگوێندا یه‌ك له ده هه‌یه» لاوازه، هه‌روه‌ها «أَلَّا يُؤْخَذ مِنْهُ [أي: من العسل] الْعشْر» «ده‌یه‌ك له هه‌نگوێن نیه»ش دیسانه‌وه لاوازه، جگه له عومه‌ری كوڕی عه‌بدولعه‌زیزه‌وه نه‌بێت، وهه‌ڵبژاردنی من ئه‌وه‌یه هیچی تێدا نیه، چونكه ئه‌و فه‌رموده وئاسه‌وارانه‌ى چه‌سپاون له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى زه‌كات له چیدا هه‌یه، هه‌نگوێنی تێدا نیه، وه‌ك ئه‌وه‌ى چاوپۆشی لێكرا بێت». ئیبن ئه‌لمونزیر ئه‌ڵێ: «هیچ فه‌رموده‌یه‌كی چه‌سپاو نیه له‌باره‌ى فه‌رزكردنی زه‌كات له هه‌نگوێندا».
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى گه‌نجینه‌ى شاراوه‌ى نه‌فامی «الرِّكاز» ه‌وه:
«الرِّكاز»: بریتیه له‌وه‌ى له نافامیدا شاردراوه‌ته‌وه زێڕ بێت یا زیو یا هه‌ر شتێكی تر نیشانه‌ى بێباوه‌ڕانی پێوه بێت، وبه پاره بخوازرێت، وتێچون وكاركردنی زۆری نه‌وێت، خۆ ئه‌گه‌ر به پاره خوازرا وئیشی زۆری گه‌ره‌ك بو، ئه‌وه ریكاز نیه.
پێنج یه‌ك «خُمُس»یشی تێدا پێویسته زۆر بو یا كه‌م، مه‌رجیش نیه ساڵی به سه‌ردا بێت وگه‌یشتبێته ڕاده، له‌به‌ر گشتێتی فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «له ریكازدا پێنج یه‌ك هه‌یه»، ئه‌مه‌ش ده‌ستكه‌وت «الفيء»ه، وله به‌رژوه‌ندی گشتی موسڵماناندا خه‌رج ده‌كرێت، مه‌رجیش نیه له جۆره ماڵێكی دیاریكراو بێ؛ ئیتر زێڕ بێت یا زیو یا شتى تر.
وبه‌وه ده‌زانرێت كه له چاڵ نراوی نه‌فامیه: كه نیشانه‌ى بێباوه‌ڕی پێوه بێت، وه‌ك نوسینی ناوه‌كانیان، ونه‌شخاندن وكێشانی وێنه‌كانیان، وهاوشێوه‌ى ئه‌م نیشانانه.
كانزاكانیش: بریتیه له‌وه‌ى له سكی زه‌وی ده‌رده‌هێنرێت وله ڕه‌گه‌زی زه‌وی نه‌بێت، وڕوه‌ك نه‌بێت، ئیتر ته‌ڕ «الجاری» بێت وه‌ك نه‌وت وزفت، یا وشك وه‌ك ئاسن ومس وزێڕ وزیو وجیوه، جا زه‌كاتی تێدا فه‌رزه، به كۆ ده‌نگی زانایان وه‌ك ڕابورد، له‌به‌ر گشتێتی ئه‌و ده‌قانه‌ى هاتون له باره‌ى واجبێتی زه‌كاتی ئه‌و شتانه‌ى له زه‌وی ده‌رده‌هێنرێت، وه‌ك ئه‌م فه‌رمایشته‌ی خوا : ﴿أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ﴾ [البقرة:267].
============
(1) أخرجه البخاري (1483) عن ابن عمر رضي الله عنه، وأبو داود (1596) [والنسائي (2487)] واللفظ لهـ[ـما]، به‌علیش: ئه‌و دارخورمایه‌یه به ڕه‌گه‌كانی خۆی ئاو ده‌خوا وپێویستی به ئاودان نیه.
ده‌روازه‌ى دووه‌م له باره‌ى زه‌كاتی زێڕ وزیوهوهدهروازهى یه‌كه‌م : له باره‌ى پێشهكیهكانی زهكاتهوهدهروازهى شەشەم له باره‌ى زه‌كات پێدراوان «أَهْلُ الزَّكَاة»ده‌روازه‌ى پێنجه‌م له باره‌ى زه‌كاتی سه‌ر فترهوهدهروازهى چواره‌م له باره‌ى زه‌كاتی مه‌ڕ وماڵات «بَهِيمَة الأَنْعَام»
