‏بسم الله الرحمن الرحیم سوپاس و ستایش بۆ خواى گەورە وە درودو سڵاو لە سەر گیانى پێغەمبەرى خوا وە لەسەر خێزان و كەس وكارى ئیماندارو هاوەڵان و شوێن كەوتوانى تا رۆژى دوایى.

* ترسناكی و زیان و زه‌ره‌ره‌كانی قه‌رز و قه‌رزاری :
1 ـ قه‌رز و قه‌رزاری سه‌ری پیاوی قه‌رزار له‌ درۆ و په‌یمان شكاندنه‌وه‌ ده‌رده‌كات :
عَنْ عَائِشَةَ (رضي الله عنها) قَالَتْ : كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) أَكْثَرَ مَا يَتَعَوَّذُ مِنَ الْمَغْرَمِ وَالْمَأْثَمِ ؟ قُلْتُ : يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَكْثَرَ مَا تَتَعَوَّذُ مِنَ الْمَغْرَمِ : قَالَ : ((إِنَّهُ مَنْ غَرِمَ حَدَّثَ فَكَذَبَ وَوَعَدَ فَأَخْلَفَ))(1).
واته‌ : پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) زۆر جارێك په‌نای ده‌گرت به‌ خوا له‌ قه‌رزاری و تاوانباری ، منیش ووتم : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ئه‌وه‌ له‌ به‌ر چی زرۆ جارێك په‌نا ده‌گریت به‌ خوا له‌ قه‌رزاری ؟ فه‌رمووی : چونكه‌ هه‌ر كه‌سێك قه‌رزار بوو ئه‌گه‌ر قسه‌ی كرد درۆ ده‌كات و ئه‌گه‌ر وه‌عد و په‌یمانیشی دا به‌ جێی ناهێنێت .
2 ـ قه‌رزاری پیاوی قه‌رزار توشی سته‌م ده‌كات و غه‌یبه‌ت كردن و سزادانیشی حه‌ڵاڵ ده‌كات :
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ (رضي الله عنه) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ﷺ) قَالَ : ((مَطْلُ الْغَنِيِّ ظُلْمٌ))(2).
واته‌ : دوا خستنی بردنه‌وه‌ی قه‌رز له‌ لایه‌ن كه‌سێكه‌وه‌ كه‌ ده‌ستی بچێت و بتوانێت قه‌رزه‌كه‌ بداته‌وه‌ سته‌م و زوڵـمه‌ .
وه‌ ئه‌وه‌ش بزانه‌ كه‌وا پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) فه‌رموویه‌تی : ((الظُّلْمُ ظُلُمَاتٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ))(3).
واته‌ : سته‌م و زوڵم كردن تاریكىیه‌ له‌ ڕۆژی دوایدا .
وَعَنْ عَمْرِو بْنِ الشَّرِيدِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (ﷺ) قَالَ : ((لَيُّ الْوَاجِدِ يُحِلُّ عِرْضَهُ وَعُقُوبَتَهُ))(4).
واته‌ : ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ توانای هه‌یه‌ قه‌رز بداته‌وه‌ به‌ڵام نایداته‌وه‌ و دوای ده‌خات ئه‌مه‌ غه‌یبه‌ت كردن و سومعه‌ت شكاندن و سزا دان و تۆڵه‌ لـێسه‌ندنه‌وه‌ی حه‌ڵاڵ ده‌كات .
وه‌ زانایان فه‌رموویانه‌ دواخستنی دانه‌وه‌ی قه‌رز له‌ لایه‌ن كه‌سێكه‌وه‌ كه‌ توانای هه‌بێت بیداته‌وه‌ و به‌لێم كه‌م ترخه‌می ده‌كات و به‌ بێ عوزر و بیانو دوای ده‌خات و ئه‌مڕۆ و به‌یانی و پانزه‌ی مانگ و سه‌ری مانگ ده‌كات ئه‌وا یه‌كێك له‌ تاوانه‌ گه‌وره‌كانی (الـكبائـر) ئه‌نجام داوه‌ و پێی ده‌بێت به‌ (فاسـق) و شایسته‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ شكاتی لێبكرێت و به‌ند و سجنیش بكرێت .
3 ـ قه‌رز و قه‌رزاری هه‌ندێك جار موسڵمان دووچاری ریبا خواردن ده‌كاته‌وه‌ :
4 ـ پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) نوێژی جه‌نازه‌ی نه‌ده‌كرد له‌ سه‌ر مردووی قه‌رزار :
عَنْ جَابِرٍ (رضي الله عنه) قَالَ : ((كَانَ رَسُولُ (ﷺ) لاَ يُصَلِّي عَلَى رَجُلٍ مَاتَ وَعَلَيْهِ دَيْنٌ ...))(5).
واته : پێغەمبەری خوا (ﷺ) نوێژی جەنازەی نەدەكرد لە سەر پياوی مردوو ئەگەر قەرزار ببوايە ...

وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ (رضي الله عنه) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ﷺ) كَانَ يُؤْتَى بِالرَّجُلِ الْمُتَوَفَّى عَلَيْهِ الدَّيْنُ فَيَقُولُ : ((هَلْ تَرَكَ لِدَيْنِهِ مِنْ قَضَاءٍ ؟ فَإِنْ حُدِّثَ أَنَّهُ تَرَكَ وَفَاءً صَلَّى عَلَيْهِ وَإِلاَّ قَالَ لِلْمُسْلِمِينَ : صَلُّوا عَلَى صَاحِبِكُمْ ...))(6).
واته‌ : پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) پیاوی مردووی قه‌رزاریان ده‌هێنا بۆ لای و ئه‌ویش پرسیاری ده‌كرد ئایا هیچ پاره‌ی به‌ جێهێشتووه‌ بۆ قه‌رزه‌كه‌ی ؟ جا ئه‌گه‌ر پێی بووترایه‌ ئه‌وه‌نده‌ی به‌ جێهێشتووه‌ كه‌ به‌شی قه‌رزه‌كه‌ی بكات ئه‌وا نوێژی جه‌نازه‌ی له‌ سه‌ر ده‌كرد ئه‌گینا به‌ موسڵمانانی ده‌فه‌رموو : خۆتان نوێژ له‌ سه‌ر هاوه‌ڵه‌كه‌تان بكه‌ن ...
وَعَنْ جَابِرٍ (رضي الله عنه) قَالَ : ((مَاتَ رَجُلٌ فَغَسَّلْنَاهُ وَكَفَّنَّاهُ وَحَنَّطْنَاهُ وَوَضَعْنَاهُ لَرَسُولِ اللَّهِ (ﷺ) حَيْثُ تُوضَعُ الْجَنَائِزُ عِنْدَ مَقَامِ جِبْرِيلَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ ، ثُمَّ آذَنَّا رَسُولَ اللَّهِ (ﷺ) بِالصَّلاَةِ عَلَيْهِ فَجَاءَ مَعَنَا خُطًى ثُمَّ قَالَ : لَعَلَّ عَلَى صَاحِبِكُمْ دَيْنَاً ؟ قَالُوا : نَعَمْ دِينَارَانِ ، فَتَخَلَّفَ ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَّا يُقَالُ لَهُ أَبُو قَتَادَةَ : يَا رَسُولَ اللَّهِ هُمَا عَلَيَّ ، فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) يَقُولُ : هُمَا عَلَيْكَ وَفِي مَالِكَ وَالْمَيِّتُ مِنْهُمَا بَرِيءٌ ؟ فَقَالَ : نَعَمْ ، فَصَلَّى عَلَيْهِ ، فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) إِذَا لَقِيَ أَبَا قَتَادَةَ يَقُولُ : مَا صَنَعْتِ الدِّينَارَيْنِ ؟ حَتَّى كَانَ آخِرَ ذَلِكَ قَالَ : قَدْ قَضَيْتُهُمَا يَا رَسُولَ اللَّهِ ، قَالَ : الآنَ حِينَ بَرَدَتْ عَلَيْهِ جِلْدُهُ))(7).
واته‌ : پیاوێك مرد و ئێمه‌ش شۆردمان و كفن پۆش و بۆن خۆشمان كرد و له‌و جێگایه‌دا دامان نا بۆ پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) كه‌وا جه‌نازه‌ی تێدا داده‌نرێت بۆ كردنی نوێژی مردوو له‌ لای جێگای وه‌ستانی جبریل ، پاشان پێغه‌مبه‌ری خوامان (ﷺ) ئاگادار كرده‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی نوێژی جه‌نازه‌ی له‌ سه‌ر بكات جا پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) چه‌ند هه‌نگاوێك له‌ گه‌ڵماندا هات و ئه‌نجا فه‌رمووی : له‌وانه‌یه‌ هاوه‌ڵه‌ مردووه‌كه‌تان قه‌رزی به‌ سه‌ره‌وه‌ بێت ؟ ووتیان : به‌ڵـێ دوو دینار قه‌رزاره‌ ، بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ر (ﷺ) خۆی دوا خست و نه‌هات ، ئه‌نجا پیاوێك كه‌ پێی ده‌وترا (أَبُو قَتَادَةَ) ووتی : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ئه‌و دوو دیناره‌ له‌ سه‌ر من ، جا به‌رده‌وام پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) ده‌یفه‌رموو : ئه‌و دوو دیناره‌ بژاردنی له‌ سه‌ر تۆیه‌ و ده‌بێت له‌ پاره‌ی تۆ بدرێته‌وه‌ و مردووه‌كه‌ش بێبه‌رییه‌ لـێی ؟ ووتی : به‌ڵـێ ، ئه‌نجا پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) نوێژی له‌ سه‌ر جه‌نازه‌كه‌ كرد ، وه‌ به‌رده‌وام پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) ئه‌گه‌ر بگه‌شتبایه‌ت به‌ (أَبُو قَتَادَةَ‌) پێی ده‌فه‌رموو : دوو دیناره‌كه‌ چیان به‌ سه‌ر هات ؟ هه‌تاوه‌كو له‌ دوا جاریاندا ووتی : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا بژاردوومن ، پێغه‌مبه‌ری خواش (ﷺ) فه‌رمووی : ئا ئێستا پێستی ئه‌و مردووه‌ فێنك بوویه‌وه‌ .

قال الـحافظ ابن حجر : (وَفِي هَذَا الْحَدِيث : إِشْعَار بِصُعُوبَةِ أَمْر الدَّيْن ، وَأَنَّهُ لَا يَنْبَغِي تَحَمُّله إِلَّا مِنْ ضَرُورَة)(8) .
واته‌ : له‌م فه‌رمووده‌یه‌وه‌ هه‌ست به‌وه‌ ده‌كه‌یت كه‌وا قه‌رز و قه‌رزاری چه‌ند ناڕه‌حه‌ت و قورسه‌ ، وه‌ نابێت خۆت بخه‌یته‌ ژێر قه‌رزه‌وه‌ ئیللا له‌ كاتی زۆر پێویست و زه‌روردا نه‌بێت .
5 ـ مردووی قه‌رزار له‌ چاكه‌كانی قه‌رزه‌كه‌ی بۆ ده‌درێته‌وه‌ :

عَنِ ابْنِ عُمَرَ (رضي الله عنه) قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((مَنْ مَاتَ وَعَلَيْهِ دِينَارٌ أَوْ دِرْهَمٌ قُضِيَ مِنْ حَسَنَاتِهِ لَيْسَ ثَمَّ دِينَارٌ وَلاَ دِرْهَمٌ))(9).

واته‌ : هه‌ر كه‌سێك بمرێت و دینارێك یان درهه‌مێك قه‌رزی به‌ سه‌ره‌وه‌ بێت ئه‌وا له‌ چاكه‌كانی ئه‌و قه‌رزه‌ی بۆ ده‌درێته‌وه‌ ، له‌ ڕۆژێكدا كه‌ دینار و درهه‌م نییه‌ .
6 ـ مردووی قه‌رزار ئه‌گه‌ر شه‌هیدیش بێت ناچێته‌ ناو به‌هه‌شه‌وه‌ تاوه‌كو قه‌رزه‌كه‌ی بۆ نه‌بژێردرێت :

عَنْ ثَوْبَانَ (رضي الله عنه) مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ (ﷺ) عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (ﷺ) أَنَّهُ قَالَ : ((مَنْ فَارَقَ الرُّوحُ الْجَسَدَ وَهُوَ بَرِيءٌ مِنْ ثَلاَثٍ دَخَلَ الْجَنَّةَ : مِنَ الْكِبْرِ وَالْغُلُولِ وَالدَّيْنِ))(10).

واته‌ : هه‌ر كه‌سێك (رِۆح و گیانی) جیابوویه‌وه‌ له‌ لاشه‌ی و بێبه‌ری بوو له‌ سێ شت ئه‌وا ده‌چێته‌ به‌هه‌شته‌وه‌ : فیز زلـی و خۆبه‌زل زانین ، و دزی كردن له‌ ده‌ستكه‌وتی جه‌نگ پێش دابه‌ش كردنی ، و قه‌رز .
وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ (رضي الله عنه) قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((نَفْسُ الْمُؤْمِنِ مُعَلَّقَةٌ بِدَيْنِهِ حَتَّى يُقْضَى عَنْهُ))(11).

واته‌ : (رِۆح و گیانی) ئیماندار په‌یوه‌ست و هه‌ڵواسراوه‌ به‌و قه‌رزه‌وه‌ كه‌ له‌ سه‌ریه‌تی تاوه‌كو بۆی ده‌درێته‌وه‌ .
قال الصنعانـي : (وَهَذَا الْحَدِيثُ مِنْ الدَّلَائِلِ عَلَى أَنَّهُ لَا يَزَالُ الْمَيِّتُ مَشْغُولاً بِدَيْنِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ ، فَفِيهِ حَثٌّ عَلَى التَّخَلُّصِ عَنْهُ قَبْلَ الْمَوْتِ ، وَأَنَّهُ أَهَمُّ الْحُقُوقِ ، وَإِذَا كَانَ هَذَا فِي الدَّيْنِ الْمَأْخُوذِ بِرِضَا صَاحِبِهِ فَكَيْفَ بِمَا أُخِذَ غَصْبَاً وَنَهْبَاً وَسَلْبَاً؟!)(12) .

واته‌ : ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ به‌رده‌وام مردوو دوای مردنی خه‌ریكه‌ و په‌یوه‌سته‌ به‌ قه‌رزه‌كه‌یه‌وه‌ ، بۆیه‌ هاندانی تێدایه‌ بۆ خۆ ڕزگار كردن له‌ قه‌رز پێش مردن ، وه‌ قه‌رزیش گرنگترین ماف و حه‌قی خه‌ڵكه‌ به‌ سه‌ر مردووه‌وه‌ ، جا ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ بۆ پاره‌ و ماڵێك بێت كه‌ به‌ ڕه‌زامه‌ندی خاوه‌نه‌كه‌ی به‌ قه‌رز برا بێت .. ده‌بێت ئه‌وه‌ی كه‌ به‌ ده‌ست به‌سه‌را گرتن و به‌ زۆرداری و به‌ تاڵانی ده‌برێت چۆن بێت؟!.

وَعَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ﷺ) قَالَ : ((يُغْفَرُ لِلشَّهِيدِ كُلُّ ذَنْبٍ إِلاَّ الدَّيْنَ))(13).
واته‌ : خوا له‌ هه‌موو تاوانێكی شه‌هید خۆش ده‌بێت ته‌نها له‌ قه‌رز نه‌بێت .
وفي رواية : ((الْقَتْلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُكَفِّرُ كُلَّ شَيْءٍ إِلاَّ الدَّيْنَ)) .
واته‌ : شه‌هیدبوون له‌ پێناوی خوادا ده‌بێته‌ كه‌فاره‌ت و هۆی سڕینه‌وه‌ی هه‌موو تاوانێك ته‌نها قه‌رز نه‌بێت .

لەلایەن مامۆستا (محمد عبدالرحمن) ەوە وەڵام دراوەتەوە

بۆ زانیارى زیاتر کتێبی : (حوكم و ئادابەكانى قەرزدان و قەرزكردن و قەرزدانەوە لە ژێر تیشكى ئایەتە پیرۆزەكانى قورئان و فەرموودە صەحیحەكان دا ) لە نوسینى (مامۆستا محمد عبدالرحمن) بخوێنەوە

-----------------------------------

(1) صحيح سنن النسائـي رقم : (5454) .
(2) صحيح البخاري رقم : (2287) و (2400) وصحيح مسلم رقم : (1564) .
(3) صحيح البخاري رقم : (2447) وصحيح مسلم رقم : (2579) .
(4) صحيح سنن أبـي داود رقم : (3628) وصحيح سنن النسائي رقم : (4373) .
(5) صحيح سنن أبـي داود رقم : (3343) وصحيح سنن النسائـي رقم : (1962) .
(6) صحيح سنن الترمذي رقم : (1070) .
(7) رواهُ الـحاكم : (2 / 58) والبيهقي : (6 / 74) وحسنهُ الألبانـي فـي صحيح الـجامع الصغير رقم : (2753) وأصلهُ فـي صحيح البخاري رقم : (2289) وانظر : فتح الباري شرح صحيح البخاري : (4 / 588 ـ 590) .
(8) فتح الباري شرح صحيح البخاري : (4 / 590) .
(9) صحيح سنن ابن ماجه رقم : (2414) .
(10) سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم : (2785) وصحيح سنن ابن ماجه رقم : (2412) .
(11) صحيح سنن الترمذي رقم : (1078) وصحيح سنن ابن ماجه رقم : (2413) .
(12) سبل السلام شرح بلوغ الـمرام : (2 / 92) . (23) صحيح مسلم رقم : (1886) .
(13) صحيح الترغيب والترهيب رقم : (1804) .