ئادابەكانی كەسی پرسیاركار
نووسەر: مامۆستا محمد عبدالرحمن
لە گرنگترین ئادابەكانی كەسی پرسیاركار ئەوەیە كە:
1 ـ بە پێ‌ی پیویست پرسیار بكات.
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ (رضي الله عنه) قَالَ: ((سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ (ﷺ) قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَيُّ الْعَمَلِ أَفْضَلُ ؟
قَالَ: الصَّلاَةُ عَلَى مِيقَاتِهَا.
قُلْتُ: ثُمَّ أَيُّ ؟
قَالَ: ثُمَّ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ.
قُلْتُ: ثُمَّ أَيُّ ؟
قَالَ: الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ)).
فَسَكَتُّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (ﷺ)، وَلَوِ اسْتَزَدْتُهُ لَزَادَنِي. صحيح البخاري رقم: (2782) وصحيح مسلم رقم: (249) و (250).
واتە: پرسیارم كرد لە پێغەمبەری خوا (ﷺ) و وتم: ئەی پێغەمبەری خوا ئایا باشترین كردەوەیە كامەیە ؟
فەرمووی: نوێژكردن لە كاتی خۆیدا.
وتم: ئەنجا چی تـــر ؟
فەرمووی: ئەنجا چاكەكردن لەگەڵ باوك و دایكدا.
وتم: ئەنجا چی تـــر ؟
فەرمووی: جیهاد و تێكۆشان لە پێناوی خوادا.
دوای ئەوە بێ‌دەنگ بووم لە پێغەمبەری خوا (ﷺ)، وە ئەگەر پرسیاری زیاترم لـێ‌ی بكردایەت ئەوا وەڵامی زیاتری دەدامەوە.
قال الـحافظ ابن حجر: (قَوْله: "وَلَوْ اِسْتَزَدْتُهُ": يَحْتَمِلُ أَنْ يُڕيدَ مِنْ هَذَا النَّوْعِ وَهُوَ مَرَاتِب أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ، وَيَحْتَمِلُ أَنْ يُڕيدَ مِنْ مُطْلَقِ الْمَسَائِلِ الْمُحْتَاجِ إِلَيْهَا، وَزَاد التِّرْمِذِيّ مِنْ طَڕيق الْمَسْعُودِيّ عَنْ الْوَلِيدِ: " فَسَكَتَ عَنِّي رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) وَلَوْ اِسْتَزَدْتُهُ لَزَادَنِي " فَكَأَنَّهُ اِسْتَشْعَرَ مِنْهُ مَشَقَّة، وَيُؤَيِّدُهُ مَا فِي ڕوَايَةٍ لِمُسْلِم "فَمَا تَرَكْتُ أَنْ أَسْتَزِيدَهُ إِلَّا إِرْعَاء عَلَيْهِ" أَيْ شَفَقَةً عَلَيْهِ لِئَلَّا يَسْأَمَ.
وَفِي الْحَدِيثِ:... السُّؤَالُ عَنْ مَسَائِلَ شَتَّى فِي وَقْتٍ وَاحِدٍ، وَالرِّفْقُ بِالْعَالِمِ، وَالتَّوَقُّفُ عَنْ الْإِكْثَاڕ عَلَيْهِ خَشْيَة مَلَالِهِ، وَمَا كَانَ عَلَيْهِ الصَّحَابَة مِنْ تَعْظِيمِ النَّبِيِّ (ﷺ) وَالشَّفَقَةِ عَلَيْهِ، وَمَا كَانَ هُوَ عَلَيْهِ مِنْ إِرْشَادِ الْمُسْتَرْشِدِينَ وَلَوْ شَقَّ عَلَيْهِ) فتح الباري شرح صحيح البخاري: (2 / 15).
واتە: وتەی: "وە ئەگەر پرسیاری زیاترم لـێ‌ی بكردایەت": لەوانەیە مەبەستی لەم جۆرە پرسیارانە بێت كە بریتییە لە پلەی باشترینی كردەوەكان، وە لەوانەیشە مەبەستی پرسیاركردن بێت بە ڕەهایی كە پێویستی پێیانە، وە (التِّرْمِذِي) لە ڕێگەی (الْمَسْعُودِي) لە (الْوَلِيد)ەوە ئەم زیادەیەی هێناوە: "دوای ئەوە پێغەمبەری خوا (ﷺ) بێ‌دەنگ بوو لـێم، وە ئەگەر پرسیاری زیاترم لـێ‌ی بكردایەت ئەوا وەڵامی زیاتری دەدامەوە" وەكو بڵـێ‌ی (ابن مَسْعُود) هەستی بە ناڕەحەتی كردبێت لە پێغەمبەرەوە (ﷺ)، وە ئەوەی كە لە ریوایەتەكەی (مُسْلِم)دا هاتووە پشتگیری ئەمە دەكات: "وە من وازم نەهێنا لە زیاتر پرسیار لـێ‌كردنی تەنها لەبەر بەزەیی پیادا هاتنەوەی نەبێت" واتە: بەزەییم بە حاڵیدا هاتەوە بۆ ئەوەی بێزار و بێ‌تاقەت نەبێت.
وە ئەم فەرموودەیە چەندین سوود و پەندی تێدایە لەوانە:...
ــ پرسیار كردن سەبارەت بە چەندین پرس و بابەتی هەمەچەشن لە یەك كاتدا.
ــ وە بەزەیی هاتنەوە بە زانــادا.
ـ وە ڕاوەستان لە زۆر پرسیـار لـێ‌كـردنـی لە ترسی بێزارنەبـوون و بێ‌تاقەتنەبوونی.
ــ وە ئەوەی كە صەحابەكان لەسەری بوون لە بە گەورەڕاگرتنی پێغەمبەر (ﷺ) و بەزەیی پیادا هاتنەوەی.
ــ وە ئەوەی كە پێغەمبەر (ﷺ) لەسەری بوو لە ڕێنمایی كردنی ئەوانەی كە داوای ڕێنماییان لـێ‌ی دەكرد ئەگەر چی ناڕەحەت و گرانیش بێت لەسەری.
2 ـ بە ئەدەب و ڕێزەوە پرسیارەكەی ئاراستە بكات.
ئەمەش زۆر بە روونی لەم فەرموودەیەی (أُمِّ سَلَمَةَ)دا (رضي الله عنهما) بە دی دەكرێت:
عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ (رضي الله عنهما) قَالَتْ: ((جَاءَتْ أُمُّ سُلَيْمٍ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (ﷺ) فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحِي مِنَ الْحَقِّ، فَهَلْ عَلَى الْمَرْأَةِ غُسْلٌ إِذَا احْتَلَمَتْ ؟ فَقَالَ: نَعَمْ إِذَا رَأَتِ الْمَاءَ)) صحيح البخاري رقم: (6121).
واتە: دایكی سولەیم ـ كە دایكی ئەنەسی كوڕی مالكە ـ هات بۆ لای پێغەمبەری خوا (ﷺ) و وتی: ئەی پێغەمبەری خوا (ﷺ) خوای گەورە لە حەق شەرم ناكات، ئایا ئافرەت خۆشۆردن (غُسل)ی لە سەرە ئەگەر لە خەودا وای بینی لەشگران بووە ؟ پێغەمبەری خوایش (ﷺ) فەرمووی: بەڵێ ئەگەر ئاوی بینی.
قال الـحافظ: (قَوْله: "إِنَّ اللَّه لَا يَسْتَحْيِي مِنْ الْحَقِّ" أَيْ: لَا يَأْمُرُ بِالْحَيَاءِ فِي الْحَقِّ، وَقَدَّمَتْ أُمُّ سُلَيْمٍ هَذَا الْكَلَام بَسْطَاً لِعُذْڕهَا فِي ذِكْر مَا تَسْتَحْيِي النِّسَاء مِنْ ذِكْره بِحَضْرَةِ الرِّجَال، وَلِهَذَا قَالَتْ لَهَا عَائِشَة: كَمَا ثَبَتَ فِي صَحِيـح مُسْلِم: "فَضَحْت النِّسَاء") فتح الباري شرح صحيح البخاري: (1 / 302).
واتە: فەرمایشتی: " بەڕاستی خوای گەورە لە حەق شەرم ناكات " واتە: خوای گەورە فەرمان ناكات بەشەرم كردن لە حەق، دایكی سولەیم ئەم وتەیەی كرد بە پێشەكییەك بۆ بیانویەك لە باسكردنی ئەوەی كە ئافرەتان شەرمی لێ دەكەن باسـی بكەن بە ئـامادەبـوونی پیـاوان، لەبـەر ئەوە عائیشە پێ‌ی وت: ((فَضَحْتِ النِّسَاءَ)) واتە: ئابڕووی ئافرەتانت برد.
عَنْ عَلِيٍّ (رضي الله عنه) قَالَ: ((كُنْتُ رَجُلاً مَذَّاءً وَكُنْتُ أَسْتَحْيِي أَنْ أَسْأَلَ النَّبِيَّ (ﷺ) لِمَكَانِ ابْنَتِهِ فَأَمَرْتُ الْمِقْدَادَ بْنَ الأَسْوَدِ فَسَأَلَهُ فَقَالَ: يَغْسِلُ ذَكَرَهُ وَيَتَوَضَّأُ)) صحيح البخاري رقم: (132) و (178) و (269) وصحيح مسلم رقم: (693) واللفظ له.
واتە: (علی رضي الله عنه) فەرموویەتی: من پیاوێكی (مەذی) زۆر بووم، وە من شەرمم دەكرد لەوەی كە پرسیار بكەم لە پێغەمبەر (ﷺ) لەبەر جێ‌ی كچەكەی، بۆیە فەرمانم كرد بە (الـمِقْدَاد بْنَ الأَسْوَد) پرسیارم بۆ بكات ئەویش پرسیاری لـێ‌ی كرد، پێغەمبەریش (ﷺ) فەرمووی: (زەكەری) دەشۆرێت و دەستنوێژ دەگرێت.
قال ابن دقيق العيد: (وَفِي الْحَدِيثِ فَوَائِدُ: أَحَدُهَا: اسْتِعْمَالُ الْأَدَبِ وَمَحَاسِنِ الْعَادَاتِ فِي تَرْكِ الْمُوَاجَهَةِ بِمَا يُسْتَحَى مِنْهُ عُرْفَاً...) إحكام الأحكام شرح عمدة الأحكام: شرح الـحديث رقم: (22) من عمدة الأحكام.
واتە: ئەم فەرموودەیە چەندین سوودی تێدایە: یەكێكیان بریتییە لە: بەكارهێنانی ئەدەب و ڕێز و نەریتە باش و جوانەكان بە وازهێنان لە رووبەڕوو دەربڕینی ئەوەی كە شەرمی لـێ‌دەكرێت لە نەریتی خەڵكدا.
وقال الـحافظ ابن حجر: (وَفِيهِ جَوَازُ الِاسْتِنَابَة فِي الِاسْتِفْتَاءِ...، وَفِيهِ مَا كَانَ الصَّحَابَة عَلَيْهِ مِنْ حُرْمَة النَّبِيِّ (ﷺ) وَتَوْقِيره، وَفِيهِ اِسْتِعْمَالُ الْأَدَبِ فِي تَرْكِ الْمُوَاجَهَةِ بِمَا يُسْتَحَى مِنْهُ عُرْفَاً، وَحُسْن الْمُعَاشَرَةِ مَعَ الْأَصْهَاڕ، وَتَرْك ذِكْڕ مَا يَتَعَلَّقُ بِجِمَاعِ الْمَرْأَةِ وَنَحْوِهِ بِحَضْرَةِ أَقَاڕبِهَا، وَقَدْ تَقَدَّمَ اِسْتِدْلَال الْمُصَنِّفِ بِهِ فِي الْعِلْمِ لِمَنْ اِسْتَحْيَى فَأَمَرَ غَيْرَهُ بِالسُّؤَالِ لِأَنَّ فِيهِ جَمْعَاً بَيْنَ الْمَصْلَحَتَيْنِ: اِسْتِعْمَال الْحَيَاءِ وَعَدَم التَّفْڕيطِ فِي مَعْڕفَةِ الْحُكْمِ) فتح الباري: (1 / 494).
واتە: ئەم فەرموودەیە چەندین سوودی تێدایە:
ـ دروستێتی ڕاسپاردنی كەسێكی تر بۆ پرسیاركردن و فەتوا وەرگرتن.
ـ ئەوەی كە صەحابە لەسەری بوون لە حورمەت و ڕێزگرتن لە پێغەمبەر (ﷺ).
ـ بەكارهێنانی ئەدەب و ڕێز بە وازهێنان لە رووبەڕوو دەربڕینی ئەوەی كە شەرمی لـێ‌دەكرێت لە نەریتی خەڵكدا.
ـ جوان مامەڵەكردن و هەڵسوكەوت باشی لەگەڵ خەزوراندا، وە وازهێنان لە باسكردنی ئەوەی كە پەیوەندی هەیە بە جوتبوونی ئافرەت و هاوشێوەكانی لە كاتی ئامادەبوونی كەسوكاریدا.
ـ وە لە پێشەوە دانەر لە بەشتی زاستدا ئەم فەرموودەیەی كرد بە بەڵگە بۆ ئەوەی كە كەسێك شەرمدەكات و فەرمان بە كەسێكی تر دەكات بە پرسیار كردن چونكە ئەمە هەردوو بەرژەوەندیەكەی تێدا كۆدەبێتەوە: بەكارهێنانی شەرم و كەمتەرخەمی نەكردنیش لە شارەزابوون لە حوكمی ئەو پرسەی كە شەرم دەكات پرسیاری بۆ بكات.
كەواتە ئەگەر پرسیارەكە جێ‌ی شەرم كردن بوو ئەوا نابێت ئەو شەرم كردنە ببێتە ڕێگر لە فێربوونی زانستی شەرعی و دەربڕینی پرسیارەكە(*) بەڵام دەبێت بە ئەدەب و ڕێزەوە پرسیارەكە ئاراستە بكات.
3 ـ دەبێت ڕاستگۆ بێت و بە وردی حاڵەت و پرسیارەكەی دەرببڕێت.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ (رضي الله عنه) قَالَ: ((سَأَلَ رَجُلٌ رَسُولَ اللَّهِ (ﷺ) فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا نَرْكَبُ الْبَحْرَ وَنَحْمِلُ مَعَنَا الْقَلِيلَ مِنَ الْمَاءِ فَإِنْ تَوَضَّأْنَا بِهِ عَطِشْنَا، أَفَنَتَوَضَّأُ مِنْ مَاءِ الْبَحْڕ ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ): هُوَ الطَّهُورُ مَاؤُهُ الْحِلُّ مَيْتَتُهُ)) صحيح سنن أبـي داود رقم: (83) وصحيح سنن الترمذي رقم: (69). بڕوانە: ـ (الأصول من علم الأصول) للشيخ ابن العثيمين ص: (84).
واتە: پیاوێك پرسیاری كرد لە پێغەمبەری خوا (ﷺ) و وتی: ئەی پێغەمبەری خوا ئێمە سەردەكەوێنە سەر دەریا و كەمێك ئاو لەگەڵ خۆماندا هەڵدەگرین جا ئەگەر دەستنوێژی پێ‌بگرین ئەوا تینومان دەبێت، ئایا دەستنوێژ بگرین بە ئاوی دەریا ؟
پێغەمبەری خوایش (ﷺ) فەرمووی: دەریا ئاوەكەی پاك و پاكەرەوەیە و مردارۆبووشی حەڵاڵە.
4 ـ دەبێت لە كاتی گونجاودا پرسیارەكەی ئاراستە بكات و قسە بە مامۆستاكەی نەبڕێت.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ (رضي الله عنه) قَالَ: ((بَيْنَمَا النَّبِيُّ (ﷺ) فِي مَجْلِسٍ يُحَدِّثُ الْقَوْمَ جَاءَهُ أَعْرَابِيٌّ فَقَالَ: مَتَى السَّاعَةُ ؟ فَمَضَى رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) يُحَدِّثُ، فَقَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ: سَمِعَ مَا قَالَ فَكَڕهَ مَا قَالَ، وَقَالَ بَعْضُهُمْ: بَلْ لَمْ يَسْمَعْ، حَتَّى إِذَا قَضَى حَدِيثَهُ قَالَ: أَيْنَ - أُرَاهُ - السَّائِلُ عَنِ السَّاعَةِ، قَالَ: هَا أَنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ: فَإِذَا ضُيِّعَتِ الأَمَانَةُ فَانْتَظِڕ السَّاعَةَ، قَالَ: كَيْفَ إِضَاعَتُهَا ؟ قَالَ: إِذَا وُسِّدَ الأَمْرُ إِلَى غَيْڕ أَهْلِهِ فَانْتَظِڕ السَّاعَةَ)) صحيح البخاري رقم: (59).
واتە: لە كاتێكدا كە پێغەمبەر (ﷺ) لە نێو مەجلسێكدا قسەی بۆ خەڵكەكە دەكرد پیاوێكی دەشتەكی هات بۆ لای و وتی: كەی قیامەتە ؟
پێغەمبەری خوایش (ﷺ) بەردەوام بوو لە قسەكردنەكەیدا، بۆیە هەندێك لە خەڵكەكە وتیان: وتەكەیی بیست بەڵام پێ‌ی ناخۆش بوو، وە هەندێكی تریان وتیان: بەڵكو نەیبیست، تاوەكو پێغەمبەر (ﷺ) قسەكەیی تەواو كرد فەرمووی: كــوا لە كوێ‌یە با بیبینم ئەو كەسەی كە پرسیاری كرد سەبارەت بە قیامەت، وتی: ها ئا ئەمە منم ئەی پێغەمبەری خوا، فەرمووی: ئەگەر ئامانەت فەوتێنرا و لەدەستدرا ئەوا چاوەڕیی قیامەت بكە.
وتی: چۆن ئامانەت دەفەوتێنریت و لەدەستدرێت ؟
فەرمووی: ئەگەر كاروبار سپێردرا بە كەسانێك كرا كە شیاوی نەبن ئەوا چاوەڕیی قیامەت بكە.
قال ابن بطال: (قال الْمهلب: فيه: أن من أدب المتعلم ألا يسأل العالِم ما دام مشتغلا بحديث أو غيره، لأن من حق القوم الذين بدأ بحديثهم ألا يقطعه عنهم حتى يتمه.
وفيه: الرفق بالمتعلم وإن جفا في سؤاله أو جهل، لأن النبـي (ﷺ) لـم يوبـخه على سؤاله قبل كمال حديثه.
وفيه: وجوب تعليم السائل والمتعلم، لقوله النبـي (ﷺ): أين السائل ؟ ثم أخبره عن الذي سأله عنه.
وفيه: مراجعة العالـم إذا لـم يفهم السائل، لقوله: "كَيْفَ إِضَاعَتُهَا" ؟) شرح ابن بطال على صحيح البخاري: (1 / 127).
واتە: ئەم فەرموودەیە چەندین پەند و سوود تێدایە لەوانە:
ــ لە ڕەوشت و ئەدەبەكانی فێرخواز ئەوەیە كە پرسیار نەكات لە زانــا لە كاتێكدا كە سەرقاڵی قسەكردنە یان هەر شتێكی تر جگە لە قسەكردن، چونكە بەشێك لە مافـی ئەو خەڵكەی كە سەرەتا قسەیان بۆ دەكات ئەوەیە كە وتەكەی نەبڕێت لێیان تاوەكو تەواوی دەكات.
ــ نەرمونیان بوون و بەزەیی هاتنەوە بە فێرخواز ئەگەر چی وشكی نوانــد
لە پرسیارەكەیدا یان نەیزانی، چونكە پێغەمبەر (ﷺ) هەڵنەكۆڵا پێیدا و سەرزەنشتی نەكرد لەسەر پرسیارەكەی لە پێش تەواو كردنی وتەكەی.
ـ پێویست بوون و واجبێتی فێركردنی پرسیاركار و فێرخواز، لەبەر فەرمایشتی پێغەمبەر (ﷺ): كــوا لە كوێ‌یە ئەو كەسەی كە پرسیاری كرد ؟ ئەنجا هەواڵی پێیدا سەبارەت بەوەی كە پرسیاری لـێ‌ی كرد.
ـ گەڕانەوە بۆ لای زانــا و دووبارە پرسیار لـێ‌كردنەوەی ئەگەر پرسیاركار تێنەگەیشت، لەبەر وتەی: چۆن ئامانەت دەفەوتێنریت و لەدەستدرێت ؟
وقال الـحافظ: (قَوْلُهُ: [بَاب مَنْ سُئِلَ عِلْمَاً وَهُوَ مُشْتَغِل] : مُحَصَّله التَّنْبِيه عَلَى أَدَب الْعَالِم وَالْمُتَعَلِّم:... وَأَمَّا الْمُتَعَلِّم: فَلِمَا تَضَمَّنَهُ مِنْ أَدَب السَّائِل:
أَنْ لَا يَسْأَل الْعَالِم وَهُوَ مُشْتَغِل بِغَيْڕهِ لِأَنَّ حَقَّ الْأَوَّل مُقَدَّم...
وَفِيهِ مُرَاجَعَة الْعَالِم إِذَا لَمْ يَفْهَم مَا يُجِيب بِهِ حَتَّى يَتَّضِح، لِقَوْلِهِ " كَيْف إِضَاعَتهَا... وَفِيهِ إِشَارَة إِلَى أَنَّ الْعِلْمَ سُؤَال وَجَوَاب) فتح الباري: (1 / 188).
واتە: وتەكەی بوخاری: "بابەتی كەسێك پرسیاری زانستێكی لـێ‌كرا لە كاتێكدا كە سەرقاڵە": پوختەكەی تێبینی دانە لەسەر ئەدەبی زانـا و فێرخواز:... وە بۆ فێرخواز: لەبەر ئەوەی كە تێیدایە لە ئەدەبی پرسیاركار:
نابێت پرسیار بكات لە زانــا لە كاتێكدا كە سەرقاڵە بە كەسێكی تر جگە لە ئەو چونكە مافـی ئەوەی یەكەم لە پێشترە...
وە سوودی گەڕانەوە بۆ لای زانــا و دووبارە پرسیار لـێ‌كردنەوەیی تێدایە ئەگەر پرسیاركار لە وەڵامەكەی تێنەگەیشت تاوەكو ڕوون دەبێتەوە، لەبەر وتەی: چۆن ئامانەت دەفەوتێنریت و لەدەستدرێت ؟
وە ئاماژەشی تێدایە بۆ ئەوەی كە زانست بریتییە لە پرسیار و وەڵام.
5 ـ دەبێت بە وردی و جوان گوێ‌بگرێت بۆ وەڵامی پرسیارەكەی(**).
ئەمەش لە هەموو فەرموودەكانی پێشوودا روون و ئاشكرایە.
==========================
(*) ئەم ڕاستییە زۆر بە ئاشكرا و بەڕاشكاوی رەنگی داوەتەوە لە ژیانی ئافرەتە صەحابیەكان، بۆیە دەبینین عائیشە (رضي الله عنها) لە فەرموودەكەیدا وەسفی ئافرەتە ئەنصاریەكان دەكات و دەفەرموێت:((نِعْمَ النِّسَاءُ نِسَاءُ الأَنْصَاڕ، لَمْ يَمْنَـعْـهُنَّ الْحَيَاءُ أَنْ يَتَفَقَّهْنَ فِي الدِّينِ)) صحيح البخاري (باب الحياء في العلم) ((الفتح)): (1/301)، وصحيح مسلم رقم: (332).. واتە: باشترین ئافرەت ئافرەتانی ئەنصار بوون، چونكە شەرم كردن ڕێ‌ی لێ نەدەگرتن لە فێربوونی شەرعدا.
(**) بڕوانە كتێبی: الأصول من علم الأصول ص: (84).
