ڕەفتارە سروشتییەكان (سُنَنُ الفِطرة)
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((خَمْسٌ مِنَ الْفِطْرَةِ : الاِسْتِحْدَادُ ، وَالْخِتَانُ ، وَقَصُّ الشَّارِبِ ، وَنَتْفُ الإِبْطِ ، وَتَقْلِيمُ الأَظْفَارِ)) متفق عليه
واتە : پێنج ڕەفتار هەن لە سروشتی ئادەمیزادن و لە سوننەتەكانی ئاینن : بەر تاشین و خەتەنە كردن و سمێڵ گرتن و هەڵكەندنی مووی بن باڵ و نینۆك قرتاندن .
(اسْتِحْدَاد / به‌كارهێنانی ئاسن) بریتىیه‌ له‌ به‌رتاشین ، ناونراوه‌ به‌ (اسْتِحْدَاد) له‌به‌ر به‌كارهێنانی ئاسن كه‌ بریتىیه‌ له‌ مووس (گوێزان) ، وه‌ به‌ تاشین و برِین (لـێگرتن) و هه‌ڵكه‌ندن و جگه‌ له‌وه‌ش ده‌بێت .
وَعَنْ زَكَرِيَّا بْنِ أَبِي زَائِدَةَ ، عَنْ مُصْعَبِ بْنِ شَيْبَةَ ، عَنْ طَلْقِ بْنِ حَبِيبٍ ، عَنِ ابْنِ الزُّبَيْرِ ، عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((عَشْرٌ مِنَ الْفِطْرَةِ : قَصُّ الشَّارِبِ ، وَإِعْفَاءُ اللِّحْيَةِ ، وَالسِّوَاكُ ، وَاسْتِنْشَاقُ الْمَاءِ ، وَقَصُّ الأَظْفَارِ ، وَغَسْلُ الْبَرَاجِمِ ، وَنَتْفُ الإِبْطِ ، وَحَلْقُ الْعَانَةِ ، وَانْتِقَاصُ الْمَاءِ ـ يَعْنِي الاسْتِنْجَاءَ ـ ، قَالَ زَكَرِيَّا : قَالَ مُصْعَبٌ : وَنَسِيتُ الْعَاشِرَةَ إِلاَّ أَنْ تَكُونَ الْمَضْمَضَةَ)) حسن
واتە : دە ڕەفتار هەن لە سروشتی ئادەمیزادن و لە سوننەتەكانی ئاینن : سمێڵ گرتن و هێشتنەوەی ڕیش و سیواك كردن و هەڵمژینی ئاو و نینۆك قرتاندن و شۆردنی گرێ‌ی سەر پەنجەكان (واته‌ : گرێی په‌نجه‌كان و جومگه‌كان هه‌ر هه‌موویان ) و هەڵكەندنی مووی بن باڵ و بەر تاشین و خۆپاك كردنەوە بە ئاو و ئاو ڕادانە ناو دەم .
خەتەنە كردن :
خەتەنە كردن پێویستە (فەرزە) لە ئاستی پیاوان و ئافرەتانیشدا ، چونكە بەشێكە لە دروشمەكانی ئیسلام ، وە پێغەمبەر (ﷺ) فەرمووی بە پیاوێك كە موسڵمان بوو بوو : ((أَلْقِ عَنْكَ شَعْرَ الْكُفْرِ وَاخْتَتِنْ)) حسن
واتە : مووی بێ‌باوەڕێتی لە خۆت بكەرەوە و خەتەنەیش بكە .
مه‌به‌ست به‌ مووی بێ باوه‌ڕێتی : ئه‌و مووه‌یه‌ كه‌وا نیشانه‌یه‌ بۆ بێباوه‌ڕێتی بێ باوه‌ڕه‌كان .
وە خەتەنە كردن بەشێكە لە ئاینی پێغەمبەر ئیبراهیم (سڵاوی خوای لێبێت) :عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ (رضی الله عنه) أَنَّ النَّبِيَّ (ﷺ) قَالَ : ((اخْتَتَنَ إِبْرَاهِيمُ خَلِيلُ الرَّحْمَنِ بَعْدَ مَا أَتَتْ عَلَيْهِ ثَمَانُونَ سَنَةً)) متفق عليه
واتە : پێغەمبەر ئیبراهیمی خۆشەویستی خوای میهرەبان دوای ئەوەی كە هەشتا ساڵ تەمەنی بەسەردا هات خەتەنەی كرد .
وە خوای گەورە فەرموویەتی بە پێغەمبەرەكەی (مُحَمَّد ﷺ) : [ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۖ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ١٢٣ ] [النحل] .
واتە : ئەنجا ئێمە وەحییمان بۆ تۆ نارد بەوەی كەوا شوێنی ئاینە ڕاساڵەكەی ئیبراهیم بكەویت .
وە سوننەتە خەتەنە لە ڕۆژی حەوتەمی لە دایك بوونی منداڵەكەدا بكرێت :
لەبەر فەرموودەكەی (جَابِر كە فەرموویەتی: ((أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ﷺ) عَقَّ عَنْ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ وَخَتَنَهُمَا لِسَبْعَةِ أَيَّامٍ)) تَمام الـمِنَّة 68
واتە : پێغەمبەر (ﷺ) گوێزەبانەی كرد بۆ (حَسَن وحُسَیْن) و خەتەنەشیانی كرد لە حەوتەمین ڕۆژی لە دایك بوونیاندا .وَعَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ : ((سَبْعَةٌ مِنَ السُّنَّةِ فِي الصَّبِيِّ يَوْمَ السَّابِعِ : يُسَمَّى وَيُخْتَنُ ...)) تَمام الـمِنَّة 68
واتە : حەوت كردار هەن سوننەتن بۆ منداڵ بكرێن لە ڕۆژی حەوتەمدا : ناو دەنرێت و خەتەنە دەكرێت ... هتد فەرموودەكە .
وە ئەم دوو فەرموودەیە هەرچەندە لە هەردووكیاندا لاوازی هەیە بەڵام هەر یەكێكیان ئەوی تریان بە هێز دەكات ، چونكە جێ‌ی دەرچونیان جیاوازە و لە هیچ یەكێكیانیشدا كەسێكی تێدا نییە تاوانباركرابێت بە درۆ كردن . تَمام الـمِنَّة 68
ڕیش هێشتنەوە :
ڕیش هێشتنەوە پێویستە (واجبە) ، وە تاشینیشی حەرامە چونكە گۆڕینی دروستكراوی خوایە ، وە گۆڕینی دروستكراوی خوایش لە كرداری شەیتانە كە وتویەتی: [وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ ۚ ] [النساء 119] .
واتە : فەرمان دەكەم بە ئادەمیزادەكان بەوەی كەوا دروستكراوی خوا بگۆڕن .
وە لە تاشینیدا خۆشوبهاندنی تێدایە بە ئافرەتان ، وە پێغەمبەری خوایش (ﷺ) نەفرەتی كردووە لەو پیاوانەی كەوا خۆیان دەشوبهێنن بە ئافرەتان . عَنِ ابْنِ عَبَّاس قَالَ : ((لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) الْمُتَشَبِّهِينَ مِنَ الرِّجَالِ بِالنِّسَاءِ))صحيح الـجامع الصغير 5100.
واتە : پێغەمبەری خوا (ﷺ) لەعنەتی كردووە لەو پیاوانەی كە خۆیان دەشوبهێنن بە ئافرەتان .
وە پێغەمبەر (ﷺ) فەرمانی كردووە بە ڕیش هێشتنەوە ، وە فەرمان كردنیش بۆ پێویست كردنە (الأمرُ للوجوب) وەكو زانراوە .
وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((جُزُّوا الشَّوَارِبَ ، وَأَرْخُوا اللِّحَى ، خَالِفُوا الْمَجُوسَ)) صحيح : [مختصر م 181]
واتە : لە سمێڵ بگرن و ڕیش بهێڵنەوە ، پێچەوانەی ئاگرپەرستەكان بكەن .
وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ عَنِ النَّبِيِّ (ﷺ) قَالَ : ((خَالِفُوا الْمُشْرِكِينَ ، وَفِّرُوا اللِّحَى ، وَأَحْفُوا الشَّوَارِبَ)) متفق عليه
واتە : پێچەوانەی هاوبەش ئەنجامدەرەكان بكەن : ڕیش زۆر بكەنەوە و لە سمێڵ بگرن .

سیواك كردن :
سیواك كردن لە هەموو كاتێكدا سوننەتە ، بەڵام سوننەت بوونییەكەی لەم پێنج كاتەدا زیاتر جەختی لەسەر كراوەتەوە :
1 ـ لە كاتی دەستنوێژدا : عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((لَوْلَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاكِ مَعَ الوُضُوءٍ)) صحيح الـجامع الصغير 5316
واتە : ئەگەر ناڕەحەت نەبوایەت لەسەر ئوممەتەكەم ئەوا فەرمانم پێیان دەكرد بە سیواك كردن لە لەگەڵ دەستنوێژدا .
2 ـ لە كاتی نوێژدا : عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ (ﷺ) قَالَ : ((لَوْلَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاكِ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةٍ)) متفق عليه
واتە : ئەگەر ناڕەحەت نەبوایەت لەسەر ئوممەتەكەم ئەوا فەرمانم پێیان دەكرد بە سیواك كردن لە كاتی هەموو نوێژێكدا .
3 ـ لە كاتی خوێندنەوەی قورئان : عَنْ عَلِيٍّ قَالَ : أُمِرْنَا بِالسِّوَاكِ ، وَقَالَ : ((إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا قَامَ يُصَلِّي أَتَاهُ الْمَلَكُ فَقَامَ خَلْفَهُ يَسْتَمِعُ الْقُرْآنَ وَيَدْنُو ، فَلاَ يَزَالُ يَسْتَمِعُ وَيَدْنُو حَتَّى يَضَعَ فَاهُ عَلَى فِيهِ ، فَلاَ يَقْرَأُ آيَةً إِلاَّ كَانَتْ فِي جَوْفِ الْمَلَكِ)) صحيح لغيره : [الصحيحة : 1213]
واتە : فەرمانمان پێ‌كراوە بە سیواك كردن ، وە [پێغەمبەر ﷺ] فەرموویەتی : بەڕاستی بەندە ئەگەر هەستا نوێژی كرد ئەوا فریشتەیەك دێت بۆ لای و لە پشتیەوە دەوستێت گوێ‌ لە قورئان خوێندنەوەكەی دەگرێت و لـێ‌ی نزیك دەبێتەوە ، جا بەردەوام گوێ‌ی لـێ‌ دەگرێت و لـێ‌ی نزیك دەبێتەوە تاوەكو دەمی دەخاتە سەر دەمی ، وە هیچ ئایەتێك ناخوێنێتەوە ئیللا دەچێتە ناو سكی فریشتەكەوە .
4 ـ لە كاتی چوونە ژوورەوە بۆ ناو ماڵ :
عَنِ الْمِقْدَامِ بْنِ شُرَيْحِ بْنِ هَانِئٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ : ((سَاَلْتُ عَائِشَةَ قُلْتُ : بِأَيِّ شَيْءٍ كَانَ يَبْدَأُ النَّبِيُّ (ﷺ) إِذَا دَخَلَ بَيْتَهُ ؟ قَالَتْ : بِالسِّوَاكِ)) صحيح سنن ابن ماجه 235
واتە : پرسیارم كرد لە (عَائِشَە) و وتم : ئایا پێغەمبەر (ﷺ) بە چ شتێك دەستی پێ‌دەكرد كاتێك كە دەهاتە ناو ماڵەوە ؟ فەرمووی : بە سیواك كردن .
5 ـ لە كاتی هەستان لە شەودا :
عَنْ حُذَيْفَةَ قَالَ : ((كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) إِذَا قَامَ لِيَـتَـهَجَّدَ يَشُوصُ فَـاهُ بِالسِّوَاكِ)) متفق عليه
واتە : پێغەمبەری خوا (ﷺ( ئەگەر هەستایەت بۆ شەونوێژ كردن لە پاش خەوتن ئەوا دەمی خاوێن دەكردەوە بە سیواك كردن .

كەراهەتی هەڵكەندنی مووی سپی :

عَنْ عَمْرُو بْنُ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((لاَ تَنْتِفُوا الشَّيْبَ ، مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَشِيبُ شَيْبَةً فِي الإِسْلاَمِ إِلاَّ كَانَتْ لَهُ نُورَاً يَوْمَ الْقِيَامَةِ)) [صحيح سنن ابن ماجه 7463]واتە : مووی سپی هەڵمەكەنن ، هیچ موسڵمانێك نییە لە پێناوی ئیسلامدا موویەكی سپی ببێت ئیللا دەبێتە ڕووناكی بۆی لە ڕۆژی قیامەتدا .

گۆڕینی مووی سپی بە خەنە و كەتم و هاووێنەكانیان و حەرامێتی ڕەش
عَنْ أَبِي ذَرٍّ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((إِنَّ أَحْسَنَ مَا غَيَّرْتُمْ بِهِ الشَّيْبَ الْحِنَّاءُ وَالْكَتَمُ)) صحيح سنن ابن ماجه 1546
واتە : بەڕاستی باشترین شتێك كە مووی سپی پێ‌ بگۆڕن خەنە و كەتم
كه‌تم جۆره‌ رڕووه‌كێكه‌ تێكه‌ڵ به‌ وسمه‌ ده‌كرێت و مووی پێ بۆیه‌ ده‌كرێت .
وسمه‌ش دره‌ختێكه‌ به‌ گڵاكه‌ی مووی پێ بۆیه‌ ده‌كرێت
وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((إِنَّ الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى لا يَصْبُغُونَ فَخَالِفُوهُمْ)) متفق عليه
واتە : بەڕاستی جوولەكە و گاورەكان مووی سپی بۆیە ناكەن بۆیە ئێوە پێچەوانەیان بكەن .
وَعَنْ جَابِرٍ قَالَ : أُتِيَ بِأَبِي قُحَافَةَ يَوْمَ فَتْحِ مَكَّةَ وَرَأْسُهُ وَلِحْيَتُهُ كَالثَّغَامَةِ بَيَاضَاً ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((غَيِّرُوا هَذَا بِشَيْءٍ وَاجْتَنِبُوا السَّوَادَ)) صحيح سنن ابن ماجه 417
واتە : لە ڕۆژی ڕزگار كردنی مەككەدا (أبو قُحافة) یان هێنا سەر و ڕیشی وەكو (ثَغَامَة) سپی بوو ،[ثَغَامَة :ڕووه‌كێكه‌ گوڵ و به‌ره‌كه‌ی سپىیه و له‌ سپێتیدا سه‌ر و ڕیشی سپی پێده‌شوبهێنرێت .]
پێغەمبەری خوا (ﷺ ) فەرمووی : ئەمە بگۆڕن بە شتێك و خۆتان بە دوور بگرن لە ڕەنگی ڕەش.
وَعَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((يَكُونُ قَوْمٌ يَخْـضِبُونَ فِي آخِرِ الزَّمَانِ بِالسَّوَادِ كَحَوَاصِلِ الْحَمَامِ لاَ يَرِيحُونَ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ)) صحيح سنن ابن ماجه 8153
واتە : خەڵكانێك دێن لە كۆتایی دونیادا (ئاخر زەمان / پێش هاتنی قیامەت) سەر و ڕیشان بۆیە دەكەن بە ڕەنـگی ڕەش وەكو جیقڵدانی (سنگی) كۆتر ئەوا بۆنی بەهەشت هەڵنـامژن .

وەرگیراوە لە کتێبی : (كورتەیەك لە فیقهی سوننەت و قورئانی ئازیز ) لە وەرگێڕانى بەڕێز : مامۆستا محمد عبدالرحمن