بسم الله الرحمن الرحيم

بەڵێ ڕاستە و سەلمینراوە لە هەندێ لە فەرمودە صەحیحەكانی پێغەمبەری خوا (ﷺ) ئەگەر كەسێك كورێكی ببێت دوو حەیوانی بۆ بكات بە گوێزەبانە بە ڵام بۆ كچ یەك دانە
وەك لە فەرموودەی دایكی ئیمانداران خاتوو عائیشە دا هاتووە خوای لێ رازی بێت وەك دەفەرموێت: (أنَ رسول الله ﷺ أمرهم عن الغلام شاتان مكافئتان وعن الجارية شاة) رواه أحمد والترمذى وصححه الألبانى فى الصحيحه(1655).
واتە (پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرمانی پێكردوین بۆ كوڕ دوو حەیوانی یەكسان سەرببرین وە بۆ كچیش یەك دانە. جالێرە وە ئەو پرسیار و ڕەخنانە سەرچاوە دەگرن كە گوایە ئاینی پیرۆزی ئیسلام جیاوازی كردووە لە نیوان كچ و كوڕ دا جا بۆ وڵام دانەوەو ڕەواندنەوەی ئەم شوبهانە دەبێ پێشەكی ئەوە بزانین كە ئیسلام هی خوایە وە دژی جیاوازی ڕەگەزیە و بەڵگەش ئەوەیە هەردوو ڕەگەز خوا دەیبەخشێ
وە ئەگەر لە ئەحكامەكاندا جیاوازی هەبوو لەبەر خودی ڕەگەزەكان نیە وە لەوەش زیاتر ئیسلامی پیرۆز چەندین ڕینمای گەورەی تیدایە بۆ بنەبڕكردنی جیاوازی ڕەگەزی لەوانە وەك ئایەتی: [لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ إِنَاثاً وَيَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ الذُّكُورَ ] الشوری 49.
واتە(خاوەنداێتی ئاسمانەكان و زەوی تەنها هی خوایە هەرچی بوێت دروستی دەكات بەهەركەس بیەوێت كچ دەبەخشێت و بە هەر كەس بیەوێت كوڕ دەبەخشێت.
خوای گەورە وەك لەم ئایەتەی باسی دەكەین ئەو پێناخوش بوونەی لە كاتی بونی كچاندا لە لایەن نەزانەكانەوە بە خراپ داناوە كە دەفەرمویًت: [وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّاً وَهُوَ كَظِيمٌ (*) يَتَوَارَى مِنْ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ ] النحل 58-59
واتە (خو ئەگەر مژدەی بوونی كچ بدرێت بە یەكیك لەو نەفامانە ڕووی گرژ و تاڵ دەبێت و ڕەش دادەگیرسێت و سنگی پڕ دەبێت لە خەم و پەژارە وە لە داخ و خەفەتی ئەو مژدە ناخۆشە خۆی دەشارێتەوە لە خەڵكی و بە تەنها بیردەكاتەوە.ئایە بیهێلێتەوە بە زەلیلی و بێ نرخی یاخود زیندە بە چاڵی بكات و بیخاتە توێی خاكەوە.
خەڵكی لە نەفامیدا لە پێش ئیسلام كچانیان خۆش نە دەویست بەڵكو هی وایان هەبوو لە خیزانەكەی توڕە بوو لێی دووركەوتووەتەوە بەهۆی ئەوەی كوڕی بۆ نەهێناوە چونكە كۆمەڵگەیەكی پڕ لە تایفەگەری وشەڕوشۆر بووە حەزیان لە كوڕ كردووە كە پیویستی ژیانیان بەوە هەبووە تاوەكو خۆری ئیسلام دەركەوتووە هیچ لەو ڕەگەز پەرستی و تایفەگەریانەی نەهێشتووە و بانگەشەی چاكێتی و گەورەی بەخیوكردن وپەروەردەكردنی كچانی ڕاگەیاندووە جارێك بەوەی كە قەڵغانە لە ئاگری دۆزەخ
وەك عائیشە ی دایكی ئیمانداران دەفەرموێت: [دخلت إمرأة ومعها ابنتان لها تسأل فلم تجد عندى شيئاً غير تمر سأعطييتها إياها فقسمتها بين ابنتيها ولم تأكل منها ثم قامت من فخرجت فدخل النبى ﷺ علينا فأخبرته فقال من ابتلى من هذه البنات بشىء فأحسن اليهن كن له ستراً من النار ] رواه البخارى والمسلم
واتە(ئافرەتێك هاتە ژورەوە و دوو كچی خۆی لەگەڵ بوو وە داوای خواردنی كرد جا هیچ خواردنی لای من نەدۆزیەوە تەنها دەنكە خورمایەك نەبێت منیش ئەوەم پێدا و ئەویش لەنیوان هەردوو كچەكەیدا دابەشی كردو خۆی لێی نەخوارد پاشان هەستاو رۆیشت جا پێغەمبەری خوا (ﷺ) هاتە ژورەوە منیش هەواڵم پێدا و ئەویش فەرمووی هەركەس خوا لەو كچانەی بداتێ وە چاكەیان لە گەڵدا بكات ئەوا دەبنە قەڵغان بۆی لە ئاگر.
وە جارێكی تر بەوەی كە دەبنە هۆی چونە بەهەشتەوە وەك دایكە عائیشە دەفەرموێت: [جائتنى مسكينة تحمل ابنتين لها فأطعمتها ثلاث تمرات فأعطيت كلَ واحدة منهن تمرة ورفعت الى فيها تمرة لتأكلها فاستطعمتها ابنتاها فشقت التمرة التى كانت تريد أن تأكلها بينهما فأعجبنى شأنها فذكرت الذى صنعت لرسول الله ﷺ فقال ان الله قد أوجب لها الجنة أو أعتقها بها من النار.] رواه مسلم
واتە (ئافرەتێكی هەژار هات بۆ لام و دوو كچی خۆی بە باوەشەوە بوو منیش سێ دەنكە خورمام پێدان ئەویش هەریەك خورمایەكی پێدان و دەنكە خورمایەكی برد بۆ دەمی بۆ ئەوەی بیخوات جا كچەكان بینیان داوای خواردنی ئەوەشیان كرد ئەویش كردی بە دوو كەرتەوە منیش ئەمەم لا سەیر بوو بۆیە ئەوەی كە كردی بۆ پێغەمبەری خوام (ﷺ) گێڕایەوە ئەویش فەرمووی بەڕاستی خوای گەورە بەهەشتی بۆ داناوە یان رزگاری كردووە لە ئاگر.
وە جارێكی تر بەوەی پلەو پایە بەرزدەكاتەوە وەك (أنس)ی كوری مالك دەفەرموێت پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرمویەتی: [من عال جاريتين حتى تبلغا جاء يوم القيامة أنا وهو وضم أصابعه ] رواه مسلم.
واتە(هەركەسێ دوو كچ بەخێو بكات تاوەكو پێدەگەن ئەوا لەڕۆژی قیامەتدا من و ئەو بەیەكەوەین جا هەردوو پەنجەی شایەتومان و ناوەراستی بەیەكەوە نوساند.
كەوابوو دەركەوت فەزڵی بەخێوكردن كچ چەندە گەورەیە لە ئیسلامدا زۆر گرنگی پێدراوە ئەمەش لەبەر ئەوەی باوكان دایكان هەروەها كەسانی تری بەخێوكاریش كەمتەرخەمی نەكەن و جیاوازی لە نیوان كچ و كوڕدا نەكەن چونكە خەڵكی زۆر جار لەبەر بەرژەوەندیەكانی خۆیان گرنگی بە كوڕان دەدەن
بەڵام لە ئیسلامدا دەبینی لە پرۆسەی هاوسەر گیریدا دەبێ كوڕ مارەیی بە كچ بدات لەكاتێكدا هەردووكیان هاوبەشن لەو پرۆسە یەدا،هەروەها چۆن پێش مێردكردنی ژیانی بۆ دابین كراوە لە لایەن باوك و براكانیەوە.دەبێ مێردی ژیانی بۆ دابین بكات ئەمانەو چەندین شتی تریش هەمووی رێزن بۆ كچان و ئافرەتان.
ئەنجا بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی كە گوایە جیاوازی لە نێوان كچ و كوڕدا كراوە لەسەربڕینی حەیوانی گوێزەبانە كە گوایە ئەو دوو دانەی كوڕ بەڵگەبێت لەسەر چاكێتی بەسەر كچدا كەیەك دانەی بۆ دەكرێت من دەپرسم كوا بەلگەی چاكیتی و فەزڵ لەو دەقانەی لەسەر ئەم بابەتە هاتوون بۆ ڕونكردنەوەی ئەمەی كە گوتمان وا باشترە بەڵگەكان بخرێنە ڕوو چونكە ئەگەر تەماشای فەرموودەكان بكەین نابینین نەك بە ڕاشكاوی بەڵكو بە ئاماژەش ئەم جیاوازیەی تیا نیە ئەنجا بۆ ئەم مەسەلەیە پیویستە مانای عەقیقەو گوێزەبانە بزانین لە زمان و زاراوەی شەرعدا چین وە بپرسین ئایا عەقیقە شوكرو سوپاسی خوایە لەسەر ئەوەی پێیداوین یان ئەرك و پێویستیە دەبێ ئەنجامی بدەین یان هەردووكیانە وە عەقیقە بۆچی وە ئەو فەرمودانەی لەم بارەیەوە هاتوون چییان لێوە فیر دەبین فەرموودەكانیش:
1) عن سلمان بن عمار الصًبى قال سمعت رسول الله (ﷺ) يقول مع الغلام عقيقه فأهريقوا عنه دماً وأميطوا عنه الأذى) رواه البخارى
واتە (لەگەڵ منداڵی لە دایك بوودا عقیقە هەیە ئێوەش لە جیاتی ئەوە خوێن بڕێژن و نارەحەتی و پیسیەكان لەسەری ڕاماڵن و لایبەن.
عەقیقە لە زماندا وەرگیراوە لە عقَ ێعِقُ كه به(كسر و ضم)ی پیتی عەین ماناشی ئەو قژەیە بەسەر منداڵەوە لە كاتی لە دایك بووندا
بەڵام لەزاراوەی شەرعدا بریتیە لەوحەیوانەی لە حەوتەم رۆژی لە دایك بوونی منداڵدا سەر دەبڕێت كە لەورۆژەدا سەری دەتاشڕێت و ئەوقژەی كە پێی دەگوترێت عەقیقە لادەبرێت بۆیە حەیوانەكەش بەوەوە ناسراوە.كەوا بوو مانای فەرمودەكە كە فەرمووی (مع الغلام عقیقە) بەم شێوەیە دەبێت عەقیقە پێویستەسەرببرێت لەگەڵ لە دایك بوونی منداڵدا(لە حەوتەم رۆژدا بەپێی سونەت كە لەوبارەیەوە هاتووە).
1) عن بريدة عن النبى ﷺ قال (كل مولود مرتهن بعقيقة) رواه الطبرانى فى المعجم الاوسط 3372 وعن سلمان بن عامر الصنبى قال قال رسول الله ﷺ (كل مولود مرتهن بعقيقه فأهريقوا عنه دماً وأميطوا عنه الأذى)رواه الطبرانى فى الكبير برقم 6203و6079 بلفظ مع الغلام عقيقة فأهريقوا عنه الدم و أميطوا عنه الأذى).
واتە(هەموو منداڵێك بارمتەو بەندە بە عەقیقەكەیەوە واتە بەستراو و پەیوەستە بە ئەنجام دانی عەقیقە بۆی كە كرا ئازاد دەبێت.
بۆ تەفیسیری ئەمەش چەند ڕایەكی جیاواز هەن لەوانە:
أ)ئیمامی احمد دەفەرموێت بەند و قەدەغەكراوە لە تكاكردن بۆ دایك و باوكی ئەگەر بەمنداڵی مرد تاوەكو ئەوەی بۆ دەكرێت.
ب) عەقیقە منداڵ ڕزگار دەكات لە دەستی شەیتان و ڕزگاری دەبێت لەوكۆت و بەندەی شەیتان بۆ هەوڵدان بۆ بەرژەوەندیەكانی دوا رۆژی وەك ابن القیم و كەسانی تریش دەفەرموون.
ج)منداڵێك ئەگەر عەقیقەو سەرتاشینی بۆ نەكرێت گەشە ناكات وەك نمونە و هاوشێوەكانی خۆی بڕوانە تحفة المحتاج فى شرح المنهاج وه تحفة الحبيب على شرح الخطيب للبجيرمى.
3) عن الحسن بن السمرة عن النبى ﷺ قال كل مولود مرتهن بعقيقه يذبح عنه بدم يوم سابِعهِ ويسمى ويحلق)المعجم الكبير للطبرانى 6931
واتە (هەموو منداڵكی لە دایك بوو بارمتەو بەندە بە كردنی عەقیقەكەیەوە كە رۆژی حەوتەم بۆی سەردەبرێت وە لە هەمان رۆژدا ناوی لێدەنرێت و سەری دەتاشرێت.
4) كل مولود مرتهن بعقيقته تذبح عنه يوم سابعه)رواه الترمذى 1522 و ابن ماجه 3165 و أصله فى البخارى 5471 و5472.
5)عن على رضى الله عنه أن رسول الله ﷺ عق عن الحسن بكبش وقال يافاطمة احلقى رأسه وتصدقى بزنه شعره فضة) رواه الترمذى.
ئەمانە ئەو فەرمودانەی كە لەم مەسەلەیەدا ئەصلن دەبینی هیچ فەرموودە و گۆ و ریوایەتێك باسی ئەوەی تێدا نیە باسی لەچاكێتی كوڕبەسەر كچدا بكات لە سەر برینی حەیوانی گوێزەبانە كەوابوو هەندێ لە زانایان دەیڵین تەنها ڕاو بۆ چونێكە بو نیادیان ناوە لەسەر ئەوەی كە عەقیقە كارێكە مەبەست پێی:
1)خۆشی دەربڕینە.
2)سوپاسكردنی خوایە.
3)ئاشكراكردنی خزمایەتی و پەیوەندی نێوان منداڵ و باوك و دایكێتی.
4) ئاشكراكردنی پلەوپایەی كورانە وەك ئەم زانایانە وتویانە
1)الشيرازى له مهذب دا ئهڵێ (ولأ نها إنما شرع للسرور بالمولود و السرور بالغلام أكثر مكان الذبح عنه أكثر).
واتە(عەقیقە تەنها بۆ خۆشی دەربڕینە بە بوونی منداڵەكە وە دڵخۆش بوونیش بە كوڕ زۆرترە بۆیە سەربڕین بۆی زیاترە.
وەڵاممان بۆ ئەم وتەیە ئەوەیە كوا بەڵگە كە هۆكاری سەربڕینی ئاژەڵ بۆ منداڵ خۆشی دەربڕینە لە كاتیكدا ئەگەر مرۆڤەكانیش رازی بن بە كچ و كوڕیش وەرقیان لە كچان نەبێت بەڵام ئەگەر كوران بێت زیاتر پێی دڵخۆش بن ئەوە نازانم هیچ بەڵگەیەك لەسەر حەرامێتی هەبێت وە ناخ و فیترەتی زۆرینەی خەڵك وایە بۆ نمونەئەگەر خێزانێك هیچ منداڵێكیان نەبێت لە دوای چەندین ساڵ ڕازی دەبن كە تەنها كچیان هەبێت هەروەها ئەگەر خێزانیك چەندین كچیان هەبێت هەربەتەمای كوڕێكن چونكە بە هۆی ئەوەوە ڕەچەڵەكی پیاوەكە دەمێنێت ،بەڵام ئەوەی بە جەزم بڵێت ئەم حوكمە تەشریع كراوە لەبەرفڵانە (علە) و هۆكار ئەوە پێویستی بە بەڵگە هەیە ئەوەش بزانە (علە)ی حوكمەكان بەسێ شێوە دەدۆزرێتەوە
1) قورئان و سونەت
2)ئیجماع
3)دەرهێنان (الاستنباط) ی زانایان
كە جۆری سێ یەمیان جێگەی خیلافی زانایانە ئەوانەی قیاس جیگیر دەكەن و ئەوانەی نەفی دەكەن بەڵام جۆری یەكەم و دووەم زۆرینەی ئەانەی قیاسیش نەفی دەكەن باوەریان پێان هەیە ئەوەش بزانە جۆری یەكەم دەبێت بە دوو بەشەوە:
بەشی یەكەم: بە ڕاشكاوانە باسكردنی عیللە وەك [رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لأَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ] النساء 165 دەبینی عیللە لە ناردنی پێغەمبەران سەلامی خوایان لێبێت لە لایەن خواوە جلە جلالە بریتیە لە [لأَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ]
واتە بۆ ئەوەی خەڵكی لە دوای ناردنی پێغەمبەران هیچ بیانویەكیان نەبێت بە سەر خواوە
بەشی دووەم : ئاگاداری لەسەر هەبوونی عیللە (التنبیه علی العلە) ئەمەش بەچەند دەستەواژەیەك دەكرێت وە لە أصول دا هاتووە یەكێك لەوانە بریتیەیە لە وصف یعقبە حكم مقترن بالفاء واتە وەسفێك حوكمێكی بەدوادابێت بەسترابێت بە پیتی (فا)ەوە وەك خوای گەورە دەفەرموێت [قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ ] البقرة 222
وەسفەكە كە عیللەی حوكمەكەیە بریتیە (أَذًى) حوكمەكەش بەستراوە بە (فا)ەوە بریتیە لە (فَاعْتَزِلُوا).
كە ئەم مەسەلەی خۆمان لە خزمەتی داین لەم جۆرەیە كە ئەمەش دەقی فەرموودەكەیە (الغلام مرتهن بعقيقه فأهريقوا عنه الدم و أزيلو عنه الأذى)رواه البخارى
وەسفەكە لێرەدا كەعیللەی حوكمەكەیە بریتیە لە (مرتهن بعقیقتە) حوكمەكەش بەستراوە بە (فا)ەوە بریتیە لە (فأهریقوا) وە أزیلو عنە.
بەمەش دەتوانین بڵێین ئەوەی كە لە مهذب دا هاتووە وانیە كە دەڵێن تەنها لەبەر خۆشی دەربرینە.
2/ شيخ عبد الرحمن ناصر السعدی لە ارشاد أولی البصائر والالباب لنیل الفقە ج1 لاپەرە 925 ئەڵێ
(وأما العقيقة عن المولود فشرعت شكراً لله تعالى على نعمة على العبد بحصول الولد و ضوعف الذكرعلى الانثى أو لإظهارالمزيه ولأنَ النعمة به أتم والسروربه أوفر وتفاؤلاَ بانَ هذه العقيقة فادية للمولود من أنواع الشرور و إدلال على الكريم برجاء هذا المقصد وتتميماً لأخلاق المولود).
كورتەی ئەم مەسەلەیەش ئەوەیە كە ئەم حوكمە تەشریع كراوە لەبەر سوپاسكردنی خوای گەورە لەسەر بەخشینی ئەم نیعمەتەیە وە بۆ كوڕیش دوو حەیوان دانراوە بۆ دەرخستنی جیاوازی نێوان كوڕو كچ وە چونكە نیعمەتی پێدانی كوڕ تەواو تروخۆشی بۆ كردنی زیاترە دە بۆ گەیشتنی بەوەی ئەم عەقیقەیە خراپەكان لەسەر لە دایكبووەكە نەهێلێ وە....هتد).دەبینی لەم قسانەدا تەنها ئەو بڕگەیە بەڵگەی لەسەرە كە دەفەرموێت (عەقیقە خراپەكان نەهێڵێ)
وەدرێژەی وەڵاممان بۆ ئەم قسانە هەمان وەڵامی خاڵی یەكەمە.
3)شیخ زكریا الانصاری لە (أسنى المطالب فى شرح روض الطالب دا ئەڵێ و المعنى فية إظهار البشرية والنعمة ونشر النسب....)
واتە مەبەست و مانای ئەنجامدانی (عقیقە)دەرخستنی خۆشی ونیعمەتی منداڵ پێبەخشین و پەخش كردنی خزمایەتی و نەژاد و ڕەچەڵەكە لە ڕاستیدا ئەمانەش بە فەرمودەكاندا نە هاتوون ئەوەندە هەیە بڵین ئەگەر ئەوسودانەش هەیە بەڵام ناتوانرێبگوترێ عیلله و هۆكاری حوكمن.
4)المناوی لە (الفیض القدیر) دا لە پێشەوا شافعی دەگێڕێتەوە (والشافعى ندب ذبح شاتين عن الذكر إظهاراً لشرفه وإبانة لمحله لذا فضل به على الانثى...).
واتە(پێشەوا شافعی سەربڕینی دوو حەیوانی بۆ كوڕ بە سونەت داناوە لەبەر چاكێتی پلەوپایەی كوڕبەسەر كچ ەوەلە راستیدا ئەم قسەیە هیچ بەڵگەیەكی لە فەرموودەكاندا تیانیە.
لە كۆتاییدا دەركەوت لەم فەرموودانەدا باس لە جیاوازی نێوان كوڕو كچ نەكراوە وە سەربڕینی دوو حەیوانیش بۆ كوڕان بۆ چاكێتی خودی كوران نیە بەسەر كچانەوە.
وە ئەگەر لای دایكان و باوكانیش هەبێت لەبەر پێوستی ژیان و مانەوەی نەژاد و هێزو...هتد ئەمانە ناكاتە ئەوەی جیاوازی لە نێوان خودی منداڵەكان هەبێت بۆیە كۆتای وەڵامەكەم بەوە دێنم كە كوڕان پێویستیانبە سەربڕینی دوو حەیوان هەیە بۆ ڕزگار بوونیان لەو بەندەی كە باسكراوە وە كچانیش پێویستیان بەیەك حەیوان هەیە.
وصلی الله علی محمد وعلی آله وصحبه وسلم.
لە لایەن مامۆستا (خلیل أحمد)ە وە وەڵام دراوەتەوە