بەناوی خودای بەخشندەی میهرەبان
ئەم پرسیارانە لە بنچینەدا دروستكراوی دەستی دوژمنانی ئیسلام وسوننەتن لە وانەش ڕۆژهەلاَتناسەكان و ئەوانەش كە لە ژێر پۆشاكی ئیسلامدا خۆیان حەشارداوەو هەمیشە لە بۆسەدان بۆ ئەوەى موسوڵمانان لە گوماندابن بەرامبەر بە دینەكەى خۆیان، بەلاَم لە ڕاستییدا پێویستە موسوڵمان بێ هیچ دوودڵییەك ئەو فەرموودانە وەربگرێت كە لە لایەن زانایانەوە بە صحیح دانراون و بێگومان بێت لەوەى كە صەحیحن چونكە ئەوەى كەمترین زانیاری دەربارەى ئەو وردەكاریانە هەبێت كە بۆ تەتەڵە كردن و جیاكردنەوەى فەرموودەى پەسەند(مقبول) لە ناپەسەند(مردود) ئەنجام دەدرێن و ئەو مەرج وڕێساو یاسا توندانە بناسێت كە زانایانى فەرموودە بۆ وەرگرتن و پەسەندكردنی فەرموودە داییانناوە (كە لە كتێبەكانی زانستەكانی فەرموودەدا (علوم الحدیث) تۆماركراون) ئەوا بە هیچ شێوەیەك گومانی لا دروست نابێت و دەبێت ئەوەش بزانین كە نووسینی فەرموودە بەیەكجار ئەنجام نەدراوە تا بڵێن (200 ساڵ) دوای وەفاتی پێغەمبەر ﷺ بووە بەڵكو بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕیوەو قسەى زۆر هەڵدەگرێت بەلاَم لێرەدا هەوڵدەدەین بە كورتی شتێك دەربارەی ئەو قۆناغانە بخەینە ڕوو:
[قۆناغی یەكەم:]
وەك ئاشكرایە پێغەمبەری خوا ﷺ لەسەرەتاوە ڕێگریی كردووە لە نووسینی فەرموودە، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك كە زانایان دیارترینیان بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە كە ڕێگە بگرێت لە تێكەڵبوونی فەرموودە بە قورئان، وەك لە فەرموودەكەى ئەبووسەعیدى خودری رضي الله عنه دا هاتووە كەپێغەمبەری خوا ﷺ فەرموویەتی: ((لا تكتبوا عني، ومن كتب عني غیر القران فلیمحه... الحدیث)).
بەلاَم ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە فەرموودە بە هیچ شێوەیەك نەنووسراوەتەوە بەڵكو هەرلەسەردەمی خۆیدا ﷺ نووسین دەستی پێكردووە، ئەوەش لەو فەرموودانەوە دەردەكەوێت كە بەڵگەن لەسەر دروستیی نووسینی فەرمایشتەكانی پێغەمبەر ﷺ و هەندێكیشیان فەرمانی ڕاستەوخۆیان تێدایە بە نووسین وەك فەرموودەكەى (عەبدولاَی كوڕی عەمری كوڕی عاص رضي الله عنه) كە تێیدا هاتووە پێغەمبەری خوا ﷺ پێی فەرمووە ((بنووسە ! سوێند بەخوا ئەوەى حەق نەبێت لە دەمم نایەتە دەرەوە)) (سنن ڕبی داود / 3648).
هەروەها پێغەمبەری خوا ﷺ فەرمانی كردووە كە ئەو وتارەی لە ڕزگاركردنی مەككەدا داویەتی بۆ هاوەڵێك بەناوى (ئەبو شاه) بنووسنەوە وەك لە بوخاری وموسلم دا هاتووە كە فەرموویەتی: ((اكتبوا لأبي شاه)).
هەروەها جابری كوڕی عەبدولاَو ئەنەسی كوڕی مالیك وسەمورەى كوڕی جوندوب و عەبدولاَی كوڕی ئەبی ئەوفا وئەبوموسای ئەشعەری و هاوەڵی دیكەش ڕەزای خوایان لێبێت فەرموودەیان نووسیوەتەوە. ئەمە لە كاتێكدا كە نووسین لای عەرەب لەو كاتەدا تا ڕادەیەك شتێكی نوێ بووە.
وە عەرەب پێش ئیسلام زۆر گرنگییان داوە بە گێڕانەوە (الروایة) و بۆ پاراستنی شیعرو وتارو ڕەچەڵەك وباس وخواسەكانی خۆیان پشتیان پێ بەستووە چونكە خاوەن بەهرەى لەبەركردن وبیرتیژییەكی زۆر بوون، ئەمەش وای لێكردبوون پشت بە نووسین نەبەستن و تا ئیستاش زۆر لەو شیعرو بەرهەمانەى كە هی سەردەمی نەفامیین (پێش ئیسلام) و ئیستا لە دوو توێی كتێبدان سەرەتا بە شێوەى دەماودەم گێڕاویانەتەوە(كەسیش گلەیی و گومانی لەوەنییە).
بەلاَم دەبێت ئەوەمان لەبیر نەچێت كەئەم نووسینانە هەوڵی تاكەكەسی و كاری سەرەتایین بەبەبەراورد بە قۆناغەكانی دواترو دەكرێت ئەم نووسینانەی لەم قۆناغانەدا نووسراون بكرێنە دوو بەشەوە كە بەشی یەكەمیان ئەوانەن كە هێشتا پێغەمبەری خوا ﷺ لەژیاندا بووە و ئەمانەش هەندێك لەو نموونانەن:
1 ـ نووسراوی (صحیفة) هاوەڵی بەڕێز عەبدولاَی كوڕی عەمری كوڕی عاص رضي الله عنه ئەم هاوەڵە نوسراوێكی هەبووە كە (ابن الاثير) لە (أسد الغابة: 3 /233) ـدا دەڵێت: (1000) هەزار فەرموودەى تیدا نوسراوە.
2 ـ جابری كوڕی عەبدولاَی ئەنصاریی رضي الله عنه نووسراوێكی هەبووە بە (صحیفة) ی جابر بەناوبانگ بووەو كۆمەڵێك لێیان گێڕاوەتەوە و جگەلەوەش كتێبۆڵكەیەكی هەبووە باسی (شێوەى حەج كردنی) پێغەمبەری خوای ﷺ تیابووە.
3 ـ ئەونووسراوانەى كە بەفەرمانی پێغەمبەری خوا ﷺ خۆی نووسراوە نموونەى كیتابی (الصدقات) كە پێش وەفاتی ﷺ نووسیبووی كە بە درێژیی باسی بڕی زەكاتی واجب و شێوازی وەرگرتنی لە خاوەنەكانیانی تێدایە و دواتر بۆ ئەبوبەكری صدیق رضي الله عنه مایەوەو ئەویش چەند دانەیەكی لەبەر گرتەوە و دەیدا بەو كەسانەى كە دەیناردن بۆ وەرگرتنی زەكات نوسخەیەكی لای ئەنەسی كوڕی مالك رضي الله عنه بووە.
4 ـ كیتابی عەمری كوڕی حەزم كە پێغەمبەری خوا ﷺ بۆی نووسیبو كاتێ ناردی بۆ یەمەن ساڵی (10ی ك) و زۆرینەى بابەتە ئابوورییەكان وبابەتەكانی پەیوەست بە تاوانی بەدوورو درێژیی تێدا باسكرابوو وە بە نوسراوی (صحیفة) عەمری كوڕی حەزم رضي الله عنه بەناوبانگ بوو.
5 ـ نوسراوی (صحیفة) عەلی كوڕی ئەبو تالیب رضي الله عنه كە بەهەمان شێوە ئەو بابەتانەى كە پەیوەستن بە خوێن و زەكات و تاوانەكانی تێدایە.
6 ـ ئەونامەو نوسراوانەى كە بۆ شوێنەكان دەیناردن وئەو پەیماننامانەى كە دەینووسین وەك پەیماننامەى (مەدینە) كە لەگەڵ جوولەكەدا بوو، وە پەیماننامەى (حودەیبیە) كە لەگەڵ هاوەڵدانەران (مشرك) ی مەككەدا مۆركرابوو كە زۆربەى بابەتە پەیوەندیدارەكان بە سیاسەتی ناوخۆو دەرەوەى تێدا تۆماركرابوون.
بەشی دووەمیش ئەو نووسراوانەن كە دوای وەفاتی پێغەمبەر ﷺ نووسراونەتەوە لە لایەن شوێنكەوتووانەوە (تابعین) و ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەخۆ لە هاوەلاَنیان وەرگرتووە و (محمد مصطفى الاعضمی) لە كتێبی (دراسات فی الحدیث النبوی وتاریخ تدوینه) كۆمەڵێك لەو نووسراوانەى باسكردووە كە ئەمە چەند نموونەیەكن لەو نووسراوانە:
1 ـ صەحیفەى سەعیدی كوڕی جوبێر (قوتابی ئیبن وعەبباس بووە).
2 ـ صەحیفەى موجاهیدی كوڕی جەبری مەككی (قوتابی ئیبن وعەبباس بووە).
3 ـ صەحیفەى ئەبو زوبێرموحوممەدى كوڕی موسلمی مەككی (قوتابی جابری كوڕی عەبدولاَبووە).
4 ـ صەحیفەى ئەیوبی كوڕی ئەبی تەمیمەى سیختیانی.
5 ـ صەحیفەى هیشامی كوڕی عوروە،و چەندانی تر كە بوون بە بناغەیەك بۆ نووسین لە قۆناغەكانی دواتر.
بەم شێوەیەش دەردەكەوێت كە ئەوەى ئوممەت پێویستی پێی بووە وەكو دەقێكی نووسراو لەبەردەستیدا بێت و ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە كاروباری مووسوڵمانان و مافی تاكەكانەوە هەبووبێت وبەشێكی زۆر لەكۆی سوننەت پێكدێنێت هەمووی پێش وەفاتی پێغەمبەرﷺ نوسراوەتەوە و ئێستاش لە كتێبەكانی فەرموودەدا هەن وبەشێكی تر لەو فەرموودانە لە سنگی هاوەلاَندا پارێزرابوون و بەهۆی بلاَوبوونەوەیان بەشوێنە جیاجیاكانی ولاَتدا كەسانێكی تر لێیان وەرگرتوون (كەبە سەنەدى صەحیح و بەهۆی ئەو ڕێساو یاسایانەى دانراون گواستراونەتەوە بۆ نووسراوەكانی دواتر) و عیبادەتە كردارییەكانیش نموونەى نوێژو ڕۆژوو حەج و قوربانی كردن، ئەگەر نەشنووسرابێتنەوە، ئەوا هاوەلاَنی بەڕێز بەدرێژایی ئەو ماوەیەی كە لەخزمەتیدابوون هەموو ئەو پەرستشانەیان ڕاستەوخۆ لێوەرگرتوەو وەچە لەدوای وەچە گواستویانەتەوە،
[ قۆناغی دووەم:]
ئەم قۆناغە لەقۆناغی یەكەم بەچەند نیشانەیەك جیادەكرێتەوە كە دیارترینیان ئەوەیە كە جێنشینی بەڕێز عومەری كوڕی عەبدولعەزیز بەڕەحمەت بێت بەشێوەیەكی فەرمی (رسمی) داوایكردووە كە سوننەت بنووسرێتەوە ئەویش ئەو كاتە بوو كە لە ساڵی (99 ك) بووبەجێنشین و تەماشای ئەو بارودۆخەى كردكە ئەو سەردەمە ئوومەتی ئیسلامی پێدا تێپەڕ دەبوو وای بە پێویست زانی كە سوونەت كۆبكاتەوە و بەتایبەتیش ئەو مەترسییانەى پێشتر هەبوون ئەوكات نەمابوون، ئەوەبوو نووسراوی كرد بۆ فەرماندارو كاربەڕێكەرەكانی بۆجێ بەجێكردنی ئەو كارە، ولەوانەش ئەبوبەكری كوڕی حەزم كە فەرمانبەرو قازیی سەر مەدینە بوو داوای لێكردبۆ ئەو كارەو فەرمووی: ((انظر ما كان من حدیث رسول الله - ﷺ - فاكتبه، فإنی خفت دروس العلم وذهاب العلماء))، واتە: تەماشاكە هەرچی فەرمووودەى پێغەمبەری خوا ﷺ هەیە بینووسەوە، بەڕاستی من لەنەمانی زانست و لەناوچوونی زانایان دەترسم.
وە هەروەها داوای كرد كە ئەو فەرموودانەی لای عەمرەى كچی عەبدولڕەحمانی ئەنێاری وقاسمی كوڕی موحەممەدی كوڕی ئەبوبەكرن بیاننووسێتەوە، وهەروەها نوسراوی بۆ زانایان وپێشەوایانیش كردو بۆی نووسیبوون: (انظروا إلى حدیث رسول الله - ﷺ فاجمعوه)، واتە: تەماشاكەن هەرچى فەرموودەى پێغەمبەری خوا ﷺ هەیە، كۆیبكەنەوە.
و لەوانەش كە نووسراوى بۆ كرد موحەممەدى كوڕی موسلیمی كوڕی شیهابی زوهرییە (124 ك مردووە) كە زانای بەناوبانگی ئەو سەردەمەی حیجاز بووە و ئەویش وەلاَمى دایەوە و وەك لە (جامع بین العلم وفضله) هاتووە كە ئیبن وشیهابی زوهریی فەرموویەتی (عومەری كوڕی عەبدولعەزیز فەرمانی پێكردین كە سوننەت كۆبكەینەوە وئێمەش نووسیمانەوە و دەفتەر دەفتەر ناردمان بۆ ئەو شوێنانەى دەسەلاَتی بەسەردا هەبوو) بەم شێوەیە نووسین بەشێوەى رەسمیی دەستی پێكردو ئەم كارەى زوهری بەڕەحمەت بێت بووبە بەردی بناغە و سەرەتایەكی باش بۆ قۆناغەكانی داهاتوو، ئەوەى شایەنی باسە ئەم دووقۆناغە بەپێی ساڵ هەردووكیان لە سەدەى یەكەمی كۆچییدا بوون بەو پێیەى كە عومەری كوڕی عەبدولعەزیزلە ساڵی (99ك بۆ 101ك) جێنشین بووەو لەساڵی (101ك) وەفاتی كردووە، لەم قۆناغەدا نووسینەكان بریتیی بوون تەنها لەكۆكردنەوەی فەرموودە بەبێ ئەوەى بەپێی ناونیشانی زانستیی جیابكرێنەوە.
[قۆناغی سێیەم:]
لەسەدەى دووەمی كۆچییەوە دەست پێ دەكات بەنووسینی ئەو كەسانەى كە هاوسەردەمی زوهریی بوون یان قوتابیی ئەو بوون وئەم قۆناغەش بە قۆناغی پۆلێن كردن (تێنیف) وڕێكخستن بە پێی بابەت (ترتیب على الأبواب) دادەنرێت ولەم سەردەمەدا كۆمەڵێك كتێبی دانراوى ڕێكخراو لەسەر بابەت هاتنە كایەوە كە ئاشكراترینیان:
1 ـ جامع ابن جریج (80 بۆ 150ك) لە مەككە كە لە گەورە هاوەلاَنی زوهری بووە كە لە چلەكانی تەمەنیدا نووسیویەتەوە كە دەكاتە نزیكەی (110 بۆ120ك).
2 ـ جامع معمر بن ڕاشدی یەمەنی (95 بۆ 152ك) لە گەورە هاوەلاَنی زوهرییە و ئەو بەشەى كتێبەكەى كە پێمان گەیشتووە نزیكەى (1613) فەرموودەوئەسەری تێدایە كە لە پێغەمبەر ﷺ وهاوەلاَن وشوێنكەوتووانەوە هاتوون.
3 ـ جامع سوفیان الثوری (97 بۆ 161ك) لە گەورە زانایانی فەرموودە و سوننەت لە عیراق كە (30000) سی هەزارفەرموودەو ئەسەری لەبەربووە و هەمیشە لە كتێب نەبووایە فەرموودەى نەدەگێڕایەوە.
4 ـ موگڕ مالك (93 بۆ 179ك) كە نزیكەى ساڵی (140ك) هاتووەتە بەرهەم نزیكەى (1000) هەزار فەرموودە و (2000) دووهەزار ئەسەری تێدایە.
5 ـ سنن ابن ڕبی عروبە.
6 ـ مصنف حماد بن أبی سلمە.
7 ـ جامع سفیان بن عیینە.
8 ـ كتب حماد بن سلمە.
ئەمانەو زۆرێك لە دانراوی تر (مصنف) لەم سەردەمەدا نووسرابوون كە هەموویان لە پێش (150ك) نووسرابوونەوە.
[قۆناغی چوارەم:]
ئەم قۆناغە لە ساڵی (150ك) بەدواوە دەست پێدەكات و دەكرێت بە قۆناغی فراوانكاریی (مەوسوعاتی) فەرموودەی بزانین بەوەى لەم سەردەمەدا نووسینی فەرموودە بەرفراوانییەكی بە خۆیەوە بینی كە پێشتر نەبوو، لێرەدا زانایانی ئەم سەردەمە كتێب ونووسراوەكانی پێش خۆیان (كە لە شێخەكانی خۆیانەوە وەرگرتبوو) كۆكردەوەو دووبارە لەسەر ناونیشانی زانستیی فیقهی لە كتێبەكانی خۆیاندا دایانڕشتنەوە و نموونەى ئەم كتێبە مەوسوعییانە:
1 ـ موصەنەفی (عەبدولڕەزاقی صەنعانی) یە كە لەدەوروبەری ساڵی (160ك) دەری كردووە و هاتووە ئەو كتێبانەى كە لە شێخەكانی (مامۆستاكانی) خۆیەوە وەری گرتوون وبەسەریانداخوێندوونیەوە نموونەى (مەعمەر بن راشد و مالك بن انس وسوفیان وابن جریج و هی تر) هەمووى كۆكردۆتەوە و دووبارە دایڕشتۆتەوە بەوەى بۆ هەر ناونیشانێكی فیقهی ئەوەى پەیوەندیداربێت لەو كتێبانەى پێش خۆی لە ژێر ئەو ناونیشانەدا دایناوە و كتێبەكەى (40000) چل هەزار گێڕانەوەى لە خۆ گرتووە كە پێكهاتوون لە فەرموودەى پێغەمبەری خوا ﷺ و ئەسەر لە هاوەلاَنەوە و فەتواو قسەى شوێنكەوتووان.
2 ـ كتێبی (الأم) ـی ئیمامی شافعی كە كتیبێكی زۆر گەورەیەو ئەم ئیمامە بەڕێزەش كتێبەكانی پێشەواو مامۆستاكانی پێش خۆی وەك (مالك بن ئەنەس وئیبن وعویەینە وئیبن وجورەیج و جگە لەوانیشی) لە كتێبەكەیدا جێكردۆتەوە وبەوەش (3000) سێ هەزار فەرموودەو هەزاران ئەسەری لە هاوەلاَن وشوێنكەوتووانەوە لە خۆگرتووە.
3 ـ موصەنەفی (ئیبن وئەبی شەیبە) كە قوتابی عەبدولڕەزاقەو كتێبەكەى نزیكەى (40000) چل هەزار گێڕانەوە لەخۆدەگرێت.
دوای ئەم نووسراوانە جۆرێكی دیكە لە خزمەتكردنی سوونەت هاتەكایەوە هەر لەم سەردەمەدا ئەویش خۆی لەوەدا بینییەوە كە فەرموودەى پێغەمبەری خوا ﷺ بەتەنها لەو نووسراوانە دەربهێنرێت ولە فەرموودەكانیشدا تەنها (مسند المتصل) واتە ئەوفەرموودەیەی بە زنجیرەیەكی گرێدراوى نەپچڕاو لەو كەسانەى كە فەرموودەكەیان گێڕاوەتەوە گەیشتووە و ئەم جۆرە پێی دەڵێن (المسند) نموونەى ئەمانەش (موسنەدى تەیالیسی و حومەیدی و ئیسحاقى كوڕی ڕاهەوەیهی و ئەحمەدی كوڕی حەنبەل)كە موسنەدی ئەحمەدی كوڕی حەنبەل نزیكەی (30000) سی هەزار فەرموودەى تیایە بە دووبارەبووەوە و لە ساڵی (200ك) دەریكردووە وئەم نوسینانەی لەم سەردەمەداهەبوون صەحیح وجگە لە صەحیحیشیان لەخۆگرتبووكە بۆ هەمووكەسێك نەدەكرا لەیەكیان جیابكاتەوە.
[قۆناغی پێنجەم:]
لە ساڵی (200ك) بەدواوە دەست پێدەكات وپرشنگدارترینی قۆناغەكانە و لەم سەردەمەدا كۆمەڵێك زانا دەركەوتن كە بە هۆی دانانی كۆمەڵێك مەرج و ڕێسا ویاساوە دەستیانكرد بە تەتەڵەكردنی ئەو فەرموودانەى كە لە سەرچاوەكانی پێش ئەواندا هەبوون و لەوانە:
1 ـ ئیمامی موحەممەدی كوڕی ئیسماعیلی بوخاریی كە كتیبەكەی خۆی ناونا (الجامع المسند الصحیح المختصر) واتە كورتەى كۆكەرەوەى ناونیشانە فیقهییەكان بەو فەرموودە صەحیحانەى كە بە زنجیرەیەكی گریدراو (كەلە سەرچاوە موسنەدەكانی پێشتردا هەن) دەگەنەوە پێغەمبەری خوا ﷺ و (بەصەحیحی بوخاری بەناوبانگە)، ئەم ئیمامە بەڕێزە لەو كەسانەى فەرموودەیان گێڕاوەتەوە بەرزترین ئاستیانی وەرگرتووە بۆ بنچینەى كیتابەكەى و شازدەساڵی پێچووە تا كیتابەكەى داناوە.
2 ـ ئیمامی موسلیم بن حجاج كە قوتابی و هاوسەردەمی ئیمامی بوخارییەو كتێبەكەى ناوناوە (صحیح مسلم) و ئەمیش بەهەمان شێوەى بوخاری فەرموودەی صەحیحی لە كتێبەكەیدا كۆكردۆتەوە و ئوممەتى ئیسلامی كۆدەنگن لەسەر وەرگرتن وپەسەند كردنی فەرموودەكانی ئەم دووكتێبە و بە صەحیحترین كتێب دادەنرێن لە دوای قورئان و لەگەڵ ئەوەشدا ئەم دووكتێبە هەموو فەرموودە صەحیحەكانیان لە خۆنەگرتووە بەڵكو فەرموودەى صەحیحی زۆری تر هەن كە هەر لای ئەمانیش صەحیحن بەلاَم نەیانخستۆتە دووتوێی كتێبەكانیانەوە لە بەر درێژنەكردنەوە.
3 ـ جگە لەو دوو ئیمامە ئیمامی ئەبوداوود و ئیبن وماجەو تورموزی ونەسائی و دارمیی ودەیان ئیمامی تر لەم سەردەمەدا دەركەوتن و هەندێكیان مەرجی صحەتیان داناوە و هەندێكی تریان وەك خاوەنی سونەنەكان هەرچەندە صەحیح زۆرترە لە كتێبەكانیاندا بەلاَم جگە لە صەحیحیشیان تێدایە، ئەوانەش دواتر زانایانی ئەو بوارە تەتەڵەیان كردوون وصەحیح ونا صەحیحیان لێك جیاكردۆتەوە.
بەم شێوەیەش دەردەكەوێت كە نووسینەوەى سوننەت بەچەندقۆناغ و دۆخێكی یەك لەدوای یەكدا تێپەڕیوە و سەرەتای نووسینەوەش هەر لەسەردەمی پێغەمبەری خواوە ﷺ دەستی پێكردووە و پێویستە ئەوەش بزانین كە ئەو گومانانەی كە دروست دەكرێن جگە لەسەرابێك هیچی ترنین.

م. سۆران ڕەفیق - كلار