بسم الرحمن الرحيم
به‌ته‌ئكید هه‌ندێ له‌ڕۆژووه‌وانان توشی هه‌ندێ هه‌ڵه‌ ده‌بن ڕه‌نگه‌ ببێته‌ هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی پاداشته‌كه‌یان ، وكاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر ته‌واوی ڕۆژووه‌كانیان ، یاخود كارێك ده‌كه‌ن پێچه‌وانه‌ی مه‌به‌ستی ڕۆژووه‌ و ڕێز وفه‌زڵی ڕۆژووه‌كانیان كه‌م ده‌بێته‌وه‌ ، جا هه‌ندێ له‌و سه‌رپێچیانه‌ :
یەكەم : فێر نەبوونی ئەحكامەكانی ڕۆژوو و نوێژی تەڕاویح ، بۆیه‌ ده‌كه‌وێته‌ هه‌ندێ هه‌ڵه‌وه‌ به‌هۆی نه‌زانین و نه‌شاره‌زاییانه‌وه‌ ، جا بۆیه‌ پێویسته‌ موسوڵمان هه‌وڵ بدات شاره‌زا بێت له‌دینه‌كه‌یدا ؛ هه‌ر بۆیه‌شه‌ پێغه‌مبه‌ر ﷺ ده‌یفه‌رموو : ((من يرد الله به خيراً يفقهه في الدين))(1).
واته‌ : گه‌ر خودا خێر وچاكه‌ی به‌هه‌ر كه‌سێك بوێت شاره‌زای ده‌كات له‌دین .
بۆیه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر موسوڵمان پێش ئه‌وه‌ی هه‌ر عیباده‌تێك ئه‌نجام بدات زانیاری ته‌واوی هه‌بێت له‌باره‌یه‌وه‌ وبه‌نه‌زانی عیباده‌ت نه‌كات ، وحه‌تمه‌ن یه‌كێك له‌عیباده‌ته‌كان ڕۆژووه‌ ، بۆیه‌ پێویسته‌ موسوڵمان هه‌وڵ بدات ئه‌حكامه‌كانی ڕۆژوو ، وشه‌رت ، وپایه‌كانی فێر ببێت ، وه‌هه‌روه‌ها فێر ببێت وبزانێت ڕۆژوو به‌چی به‌تاڵ ده‌بێته‌وه‌ وچ شتێك ڕێگه‌ی پێدراوه‌ له‌ڕۆژوودا وئه‌و كار وئادابانه‌ چین كه‌باشن ڕۆژووه‌وان ئه‌نجامیان بدات؟ تاوه‌كو خودا په‌رستیه‌كه‌ی وعیباده‌ته‌كه‌ی به‌به‌رچاو ڕوونی یه‌وه‌ بكات .

دووەم : وەك پێویست شەرم نەكردن لەخودا ، عبد الله ی كوڕی مه‌سعود ده‌ڵێت : پێغه‌مبه‌ری خوا صلى الله علیه‌ وسلم فه‌رمووی : ((استحيوا من الله حق الحياء)) قال: قلنا: يا رسول الله إنا نستحي والحمد لله، قال: ((ليس ذاك، ولكن الاستحياء من الله حق الحياء: أن تحفظ الرأس وما وعى، والبطن وما حوى، وتذكر الموت والبِلى، ومن أراد الآخرة ترك زينة الدنيا، فمن فعل ذلك فقد استحيا من الله حق الحياء)) (2).
واته‌ : (شه‌رم بكه‌ن له‌خودا به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ شیاوی خودا بێت) ده‌ڵێت : گوتمان : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ سوپاس بۆ خودا ئێمه‌ شه‌رم ده‌كه‌ین له‌خودا ، فه‌رمووی ( به‌و شێوه‌یه‌ نی یه‌ كه‌ئێوه‌ لێی حاڵی بوون ، به‌ڕاستی شه‌رم كردن له‌خودا به‌م شێوه‌یه‌ ده‌بێت :
سه‌ر بپارێزت وئه‌وه‌ی له‌خۆی گرتووه‌ ، وسك بپارێزرت وئه‌وه‌ش له‌نێو سكدایه‌ ، وبیر له‌مردن وڕزان بكرێته‌وه‌ ، وه‌هه‌ركه‌سێك دوا ڕۆژی بوێت واز له‌خۆشی وجوانیه‌كانی دونیا دێنێت ، وه‌به‌ته‌ئكید هه‌ر كه‌سێك ئه‌م كاره‌ بكات ئه‌وا شه‌رمی كردووه‌ له‌خودا .
بێگومان ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ ڕوونی كردۆته‌وه‌ كه‌ شه‌رم كردن له‌خودا وه‌ك پێویست به‌وه‌ ده‌بێت كه‌ هه‌موو ئه‌ندامه‌كانی لاشه‌ بپارێزرێت له‌و شانه‌ی كه‌خودا خۆشی ناوێن .
جا مه‌به‌ست له‌ : ((أن تحفظ الرأس)) واته‌ : سه‌ر بپارێزرێت له‌گوێڕایه‌ڵی كردن بۆ جگه‌ له‌خودا ، به‌وه‌ی كه‌ سه‌ژده‌ بۆ غه‌یری خودا نه‌بات ، ونوێژ بۆ غه‌یری خودا نه‌كات ، وملكه‌چ نه‌بوون بۆ غه‌یری خودا ، وسه‌ری به‌رز نه‌كاته‌وه‌ به‌ته‌كه‌بورو خۆ به‌زل زانییه‌وه‌ .
وه‌مه‌به‌ست له‌: ((وما وعى )) واته‌ : پاراستنی ئه‌وه‌ی كه‌سه‌ر لێی پێك هاتووه‌ ، وه‌ك : زمان ، وچاوه‌كان ، وگوێیه‌كان ، وهه‌موو ئه‌ندامه‌كانی له‌بێفه‌رمانی خودا به‌كار نه‌هێندرێت .
1- پاراستنی زمان : به‌وه‌ ده‌بێت كه‌ غه‌یبتی هیچ كه‌سێكی پێ نه‌كات ، ودوو زمانی نه‌كات ، ودرۆ نه‌كات ، وبوختان نه‌كات ، وشایه‌تی درۆ نه‌دات ، وه‌ قسه‌ی پڕ وپووچ نه‌كات ، هه‌ر بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ ده‌یفه‌رموو ((من يضمن لي ما بين لَحييه وما بين رجليه أضمن له الجنة))(3)، واته‌ : هه‌ر كه‌سێك زه‌مانه‌تی زمانم وداوێنیم بۆ بكات ئه‌وا من زه‌مانه‌تی به‌هه‌شتی بۆ ده‌كه‌م .
وه‌كاتێ پرسیارێ له‌ پێغه‌مبه‌ر ﷺ كرا له‌باره‌ی ئه‌و كرده‌وه‌ كه‌ زۆرتر مرۆڤ به‌هۆیه‌وه‌ ده‌چێته‌ به‌هه‌شته‌وه‌ ؟
فه‌رمووی : ((تقوى الله وحسن الخلق)) .
واته‌ : ته‌قوای خودا وڕه‌وشت جوانی .
وه‌هه‌روه‌ها كاتێ پرسیاری لێ كرا له‌باره‌ی ئه‌و كرده‌وه‌وه كه‌ زۆرتر مرۆڤ به‌هۆیه‌وه‌ ده‌چێته‌ دۆزه‌خه‌وه‌ ؟
فه‌رمووی : ((الفم والفرج)) (4).واته‌ : زمان وداوێن .
2- پاراستنی چاو : به‌شێوه‌یه‌ك چاوی بپارێزێت له‌و شتانه‌ی كه‌خودا حه‌ڕامی كردووه‌ ونه‌زه‌ڕی حه‌ڕام نه‌كات ، خوای په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی: [قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ (30) وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ] سورة النور، الآيتان: 30- 31..
واته‌ : بڵێ به‌باوه‌ڕداران با چاویان بپارێزن وداوێنیان بپارێزن ئائه‌وا پاك تره‌ بۆ ئه‌وان ، خودا ئاگاداری ئه‌و كرده‌وانه‌یه‌ كه‌ده‌یكه‌ن ، وبه‌ ئافره‌تانی باوه‌ڕدار بڵێ با چاویان بپارێزن وداوێنیان بپارێزن .
3- وه‌مه‌به‌ست له‌ : ((وتحفظ البطن )) واته‌ : پاراستنی سك له‌خواردنی حه‌ڕام ، وه‌ك : ڕیبا ، وخواردنی ماڵی خه‌ڵك به‌ناحه‌ق ، وجگه‌ له‌مانه‌ش كه‌خودا حه‌ڕامی كردووه‌ ، هیچ شتێك ناخوات ته‌نها شتی حه‌ڵاڵ نه‌بێت .
وه‌مه‌به‌ست له‌ : ((وما حوى )) واته‌ : پاراستنی ئه‌وه‌ی كه‌په‌یوه‌ندی به‌سكه‌وه‌ هه‌یه‌ ونزیكه‌ لێوه‌ی ، وه‌ك : داوێن ، پێیه‌كان ، وده‌سته‌كان ، ودڵ .(5)
4- داوێنی ده‌پارێزێت له‌و شتانه‌ی كه‌ خودا حه‌ڕامی كردوون ، وه‌ك : داوێن پیسی ، نێربازی ، وده‌ست په‌ڕ ، وجگه‌ له‌مانه‌ش كه‌خودا حه‌ڕامی كردووه‌ .
5- وه‌پێیه‌كانی ده‌پارێزێت و هه‌نگاو نانێت بۆ جێگایه‌ك كه‌خودا حه‌ڕامی كردبێت ، وهیچ كارێكیان پێناكات كه‌خودا حه‌ڕامی كردبێت .
6- وه‌ده‌سته‌كانی ده‌پارێزێت له‌هه‌ر شتێك كه‌خودا حه‌ڕامی كردوون ، وهیچ شتێك به‌ده‌سته‌كانی ئه‌نجام نادات كه‌خودا حه‌ڕامی كردبێت .
7- وه‌دڵی ده‌پارێزێت له‌ : حه‌سودی ، كین وبوغز ، خۆ به‌زل زانی ، جا ئه‌م حه‌وت ئه‌ندامه‌ی لاشه‌ شه‌رچاوه‌ی نه‌هامه‌تییه‌كانن بۆ كه‌سێك كه‌ له‌ بێفه‌رمانی خوادا به‌كاریان بێنێت ، وله‌هه‌مان كاتدا سه‌رچاوه‌ی ڕزگار بوونه‌ بۆ كه‌سێك كه‌له‌ گوێڕایه‌ڵی خودادا به‌كاریان بێنێت ، هه‌روه‌ك ابن القیم رحمه‌ الله باسی كردووه‌ .
وه‌ پێغه‌مبه‌ری ئازیز صلى الله علیه‌ وسلم فه‌رموویه‌تی : ((لا يدخل الجنة من كان في قلبه مثقال ذرة من كبر)) (6) . واته‌ : ئه‌و كه‌سه‌ ناچێته‌ به‌هه‌شته‌وه‌ كه‌ به‌قه‌د مسقاله‌ زه‌ڕه‌یه‌ك خۆ به‌زل زانی له‌دڵیدا هه‌بێت.
وه‌هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ری ئازیز ﷺ فه‌رموویه‌تی : ((ثلاث مهلكات )) واته‌ : سێ شت له‌ناو به‌رن ومرۆڤ به‌هیلاكه‌ت ده‌به‌ن ، پاشان فه‌رمووی : ((فأما المهلكات: فشح مطاع، وهوى متبع، وإعجاب المرء بنفسه)) (7).
واته‌ : به‌نیسبه‌ت له‌نێو به‌ره‌كانه‌وه‌ : ڕه‌زیلیه‌ك كه‌ مرۆڤ به‌گوێی نه‌فسی ڕه‌زیلی بكات ، وئاره‌زوویه‌ك كه‌مرۆڤ شوێنی بكه‌وێت ، وسه‌رسام بوونی مرڤ به‌نه‌فسی خۆی .
وه‌مه‌به‌ست :((وتذكر الموت والبلى)) واته‌ : بیر له‌وه‌ بكه‌یته‌وه‌ كه‌له‌نێو گۆڕدا ده‌بیته‌ گڵ وده‌ڕزێیت .
وه‌مه‌به‌ست : ((ومن أراد الآخرة ترك زينة الدنيا))؛ بێگومان خۆش ویستنی دونیا ودوا ڕۆژ كۆ نابنه‌وه‌ چونكه‌ هه‌ر كاتێك مرۆڤ یه‌كێكیانی خۆش ویست ئه‌وی تریان ئیهمال ده‌كات ، بۆیه‌ نابێ مرۆڤی موسوڵمان زۆر گرنگی به‌خۆشیه‌كانی دونیا بدات وهه‌موو هه‌م وغه‌می له‌پێناو دونیادا بێت .
وه‌مه‌به‌ست له‌ : ((فمن فعل ذلك فقد استحيا من الله حق الحياء)) واته‌ : هه‌موو ئه‌وانه‌ی باس كران هه‌ركه‌سێك ئه‌نجامی بدات ئه‌وا به‌ڕاستی شه‌رمی كردووه‌ له‌خودا (8).
جا زۆربه‌ی ڕۆژووه‌وانان وه‌ك پێویست شه‌رم له‌خودا ناكه‌ن ، به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌م قسه‌یه‌ ئه‌و ئایه‌ته‌ پیرۆزه‌یه‌ : ( وَقَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ ) (سورة سبأ، الآية: 13).
واته‌ : زۆر كه‌م له‌به‌نده‌كانم سوپاس گوزارن .

سێیەم : ئیسڕاف و زێدەڕەوی و بەفیڕۆدانی ماڵ لەشتی بێ هودەدا :
جا (ئیسراف) واته‌ : زێده‌ڕه‌وی كردن له‌هه‌ر كارێكا كه‌مرۆڤ ئه‌نجامی ده‌دات ، هه‌ر چه‌ند ئه‌مه‌ زیاتر بۆ نه‌فه‌قه‌ به‌كار دێت . مفردات ألفاظ القرآن للأصبهاني، ص 407.
وه‌بێگومان (ئیسڕاف) واته‌ : زێده‌ڕه‌وی كردن له‌نه‌فه‌قه‌دا ، وبه‌فیڕۆدانی ماڵ له‌شتێكدا كه‌ سودی نه‌بێت ، خوای په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی:[ وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا] (سورة الفرقان، الآية: 67) .واته‌ : موسوڵمانه‌ ڕاسته‌قینه‌كان ئه‌وانه‌ن كاتێ مه‌سڕه‌ف بكه‌ن وماڵ ببه‌خشن ئیسڕاف ناكه‌ن ، وڕه‌زیلیش ناكه‌ن وله‌و نێوه‌نده‌دان و وسه‌تن .
جا ئیسڕاف هه‌ندێ جار له‌ئه‌ندازه‌ی شته‌كاندا ڕوو ده‌دات ، وهه‌ندێ جار له‌چۆنیه‌تی شته‌كاندا ڕوو ده‌دات ؛ هه‌ر بۆیه‌ سوفیان ده‌یفه‌رموو : ((ما أنفقت في غير طاعة الله فهو سرف )) واته‌ : هه‌ر شتێكت له‌غه‌یری گوێڕایه‌ڵی خوا سه‌رف كردبێت ئه‌وا ئیسڕافه‌ .
خوای په‌روه‌ردگاریش فه‌رموویه‌تی:[ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ] ( سورة الأنعام، الآية: 141.).
واته‌ : ئیسڕاف وزێده‌ ڕه‌وی مه‌كه‌ن چونكه‌ به‌ته‌ئكید خودا كه‌سانی زێده‌ڕه‌وی خۆش ناوێت .
به‌ڵام ( التبذير ) بریتی یه‌ له‌ : جودا كردنه‌وه‌ ، وئه‌سڵه‌كه‌ی : فڕێدانی تۆوه‌ ، وه‌هه‌روه‌ها به‌كار هاتووه‌ بۆ هه‌ر كه‌سێك كه‌ماڵه‌كه‌ی به‌فیڕۆ بدات ، جا حه‌تمه‌ن فڕێدانی (تۆو) ودانه‌وێڵه‌ بۆ جێگایه‌ك كه‌نه‌زانێت سه‌ره‌نجامه‌كه‌ی چی یه‌ و چۆن ده‌بێت ؟ زێده‌ڕه‌وییه‌ ، خوای ته‌عالی فه‌رموویه‌تی:[ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا (26) إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا (27)] (سورة الإسراء، الآيات: 26- 28).
واته‌: ماڵ به‌فیڕۆ مه‌ده‌ له‌شتی بێ هوده‌دا ، به‌دڵنیایێه‌وه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ ماڵ به‌فیرۆ ده‌ده‌ن له‌شتی بێ هوده‌دا هاوڕێ وهاوكاری شه‌یتانن ، وبێگومان شه‌یتانیش كافره‌ به‌په‌روه‌ردگاری .
وبێگومان زۆر كه‌س ئیسڕاف وزێده‌ڕه‌وی ده‌كه‌ن به‌تایبه‌ت له‌خواردن وخواردنه‌وه‌دا ، وئه‌و خورادنه‌ی لێیان بمێنێته‌وه‌ فڕێی ده‌ده‌نه‌ نێو زبڵدانه‌كان و ڕێگاكانه‌وه‌ ، وه‌حه‌تمه‌ن ئه‌مه‌ش كارێكی ناشه‌رعییه‌ ، هه‌روه‌ك خوای په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی : [ يَابَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ] ( سورة الأعراف، الآية: 31).
واته‌ : ئه‌ی نه‌وه‌ی ئاده‌م جله‌كانتان له‌به‌ر بكه‌ن له‌كاتی چوونه‌ مزگه‌وتدا ، وئیسڕاف وزێده‌ڕه‌وی مه‌كه‌ن ، چونكه‌ خودا زێده‌ڕه‌وانی خۆش ناوێت .
وه‌ئیمامی بوخاری فه‌رمووده‌یه‌كی به‌موعه‌له‌قی كه‌ته‌ئكیدی له‌سه‌حیحی كردۆته‌وه‌ هێناوه‌ وده‌ڵێت پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رمووی : ((كلوا ، واشربوا، والبسوا، وتصدقوا في غير إسرافٍ ولا مخيلة ))(9).
واته‌ : بخۆن ، بخۆنه‌وه‌ ، وجل بپۆشن ، وماڵ ببه‌خشن ، به‌بێ ئه‌وه‌ی ئیسڕاف بكه‌ن وخۆتانی پێوه‌ هه‌ڵكێشن .
جا ئیسڕاف وزێده‌ڕه‌وی ته‌نانه‌ت له‌به‌كار هێنانی ئاویشدا خراپه‌ ومه‌زموومه‌ ، هه‌ر بۆیه‌ پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی : ((سيكون في هذه الأمة قوم يعتدون في الطهور والدعاء))(10).
واته‌ : له‌داهاتووه‌یه‌كی نزیكدا كۆمه‌ڵێك له‌م ئومه‌ته‌ی من په‌یدا ده‌بن زێده‌ڕه‌وی ده‌كه‌ن له‌به‌كار هێنانی ئاو و پاڕانه‌وه‌دا .
جا هه‌موو ئه‌و به‌ڵگانه‌ی ئاماژه‌مان پێدا به‌ڵگه‌ن له‌سه‌ر حه‌ڕامیه‌تی ئیسراف وزێده‌ڕه‌وی وسه‌رف كردن ماڵ له‌شتێكدا كه‌ پێویست نه‌بێت وبه‌فیڕۆ دانی ماڵ ، هه‌ر بۆیه‌ نابێ كه‌سی موسوڵمان یه‌كێك له‌و كارانه‌ به‌ئه‌نقه‌ست ئه‌نجام بدات ، وبێگومان هه‌موان هه‌ست به‌زێده‌ڕه‌وی ده‌كه‌ن له‌مانگی ڕه‌مه‌زاندا وخه‌ڵكێكی زۆر خواردن وخواردنه‌وه‌یه‌كی بێ ئه‌ندازه‌ وجۆره‌ها میوه‌ له‌سه‌ر سفره‌كانیان داده‌نێن وزۆربه‌ی خه‌سار ده‌بێت وفڕێ ده‌درێته‌ نێو زبڵدانه‌كانه‌وه‌ .
هه‌ربۆیه‌ ئیسلام شێوازی خواردن وخواردنه‌وه‌ی ڕێك خستووه‌ ، هه‌روه‌ك مه‌عدانی كوڕی یه‌كڕوب ده‌ڵێ : گوێم له‌ پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ ده‌یفه‌رموو : ((ما ملأ آدميٌّ وِعَاءً شراً من بطنٍ، بحسب ابن آدم أُكلاتٌ يُقِمْنَ صُلْبَهُ، فإن كان لا محالةَ: فَثُلُثٌ لطعامه، وثلثٌ لشرابه، وثُلُثٌ لنَفَسِهِ))(11).
واته‌ : مرۆڤ هیچ قاپێكی پڕ نه‌كردووه‌ له‌سكی خراپ تر ، ئه‌وه‌نده‌ خواردن به‌سه‌ كه‌ مرۆڤ پشتی پێ ڕاگیر بكات ، جا ئه‌گه‌ر هه‌رحه‌زی لێ بوو زۆر بخوات با :
سێ یه‌كی سكی بۆ خواردن ته‌رخان بكات ، وسێ یه‌كی سكی بۆ خواردنه‌وه‌ ته‌رخان بكات ، وسێ یه‌كی سكی بۆ نه‌فه‌سی ته‌رخان بكات .
وه‌ له‌لایه‌كی تره‌وه‌ بێگومان زۆری خۆراك وزیاد له‌پێویست زیانی خراپی هه‌یه‌ بۆ دڵ و جه‌سته‌ .

چوارەم : تەكلیف كردنی كەس وكار بەوەی خواردن وخواردنەوەیەكی زۆر ئامادە بكەن ، حه‌تمه‌ن ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی پیاو خێزانه‌كه‌ی وئه‌وانه‌ی خواردن دروست ده‌كه‌ن له‌خێرێكی زۆر بێ به‌ش بكات ؛ چونكه‌ زۆربه‌ی ئافره‌تان له‌دوای نیوڕۆوه‌ ده‌ست ده‌كه‌ن به‌دروست كردنی خواردن وخواردن ئاماده‌كردن تاوه‌كو بانگی مه‌غریب ، پاشان دوای خواردنی ده‌ست ده‌كه‌ن به‌شوشتن وپاك كردنه‌وه‌ی قاپ وقاجاغ تاوه‌كو دره‌نگانێكی شه‌و ، وڕه‌نگه‌ ببێته‌ هۆی نه‌كردنی نوێژ له‌كاتی خۆیدا ، پاشان ده‌س ده‌كه‌ن به‌خواردن ئاماده‌ كردن بۆ پارشێو ، ئه‌مه‌ش وا له‌زۆربه‌ی ماڵه‌كان ده‌كات بێبه‌ش بن له‌نوێژی ته‌ڕاویح یاخود كه‌م ته‌رخه‌می بكه‌ن له‌كردنی نوێژه‌ فه‌رزه‌كان له‌كاتی خۆیدا .

پێنجەم : خەوتن لەكاتی پارشێو كردندا ، به‌شێوه‌یه‌ك خۆی بێبه‌ش ده‌كات له‌ باشترین شت له‌و كاته‌ پیرۆزه‌دا كه‌ئه‌ویش داوای لێخۆش بوون كردنه‌ ، خوای په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی:[ وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ] (سورة الذاريات، الآية: 18).
واته‌ : موسوڵمانه‌ ڕاسته‌قینه‌كان ئه‌وانه‌ن كه‌ له‌پێش به‌یانیان داوای لێخۆش بوون ده‌كه‌ن .
وه‌ طاوس بن كيسان اليماني ده‌ڵێت : ((ما كنت أظنُّ أحداً من أمّة محمد ﷺ ينام وقت السحر)).واته‌ : من باوه‌ڕ ناكه‌م كه‌سێك له‌ئومه‌تی موحه‌مه‌د ﷺ له‌كاتی پاشێودا بنوێت .
وبێگومان پیاو چاكان خویان گرتبوو به‌زیندوو كردنه‌وه‌ی پاشێوه‌وه‌ و داوای لێخۆش بوونیان ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی پاداشتیان ده‌س كه‌وێت ، وبچنه‌ به‌هه‌شته‌وه‌ ، وه‌هه‌روه‌ها وه‌ك جێ به‌جێ كردنی سوننه‌ت ، وله‌پێش هه‌مووشیانه‌وه‌ بۆ به‌ده‌مه‌وه‌ هاتنی فه‌رمانی خوا .
وبێگومان كاتێ خۆراكی ڕوح له‌ده‌س ده‌چێت ئه‌وا له‌و كاته‌دا خۆراكی لاشه‌ش له‌ده‌س ده‌چێت ؛ وه‌حه‌تمه‌ن پارشێو كردن سوننه‌ته‌ ، ئه‌ویش خواردنی خواردنه‌ له‌كۆتایی شه‌ودا پێش بانگی دووه‌می به‌یانی ؛ هه‌ربۆیه‌ پێغه‌مبه‌ر ﷺ ده‌یفه‌رموو : ((تسحَّروا فإن في السحور بركة ))(12)، واته‌: پاشێو بكه‌ن ؛ چونكه‌ به‌ته‌ئكید له‌پاشێو كردندا به‌ره‌كه‌ت هه‌یه‌ .
وه‌هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : ((فصل ما بين صيامنا وصيام أهل الكتاب أكلة السَّحَر ))(13).
واته‌ : جیاوازی نێوان ڕۆژوی ئێمه‌ وئه‌هلی كتاب خواردنی پاشێوه‌ وپاشێو كردنه‌
وه‌ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی پاشێو نه‌كردن خۆ شوبهاندنه‌ به‌ئه‌هلی كتاب ، وبێگومان ئێمه‌ فه‌رمانمان پێ كراوه‌ به‌ موخاله‌فه‌ كردنیان ، پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی : ((السحور كله بركة فلا تدعوه ولو أن يجرع أحدكم جرعة من ماء؛ فإن الله وملائكته يصلون علي المتسحرين)) (14).
واته‌ : پاشێو كردن هه‌مووی به‌ره‌كه‌ته‌ ، وازی لێ مه‌هێنن ، هه‌رچه‌ند قومێكی ئاویش بێت ، خودا وپێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی سه‌ڵاوات ده‌ده‌ن له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سانه‌ی پاشێو ده‌كه‌ن .
ئایا ده‌نگونجێ كه‌سی عاقڵ خۆی بێبه‌ش بكات له‌م فه‌زڵه‌ گه‌وره‌یه‌ كه‌سه‌ڵاواتی خودا وفریشته‌كانه‌ ، له‌گه‌ڵ چه‌ند سودێكی تر .

شەشەم : نەكردنی نوێژی بەیانی ، جا له‌و كاته‌دا بخه‌وێت ،یاخود پێش كاته‌كه‌ی بیكات ، ویاخود به‌خه‌وه‌ نوچكێوه‌ نوێژ بكات ، ویاخود به‌جوانی نه‌یكات ویاخود پیاوان نوێژ له‌ماڵه‌وه‌ بكه‌ن ونه‌چن بۆ مزگه‌وت ، جا ئه‌وه‌ی به‌م شێوازه‌ بێت ده‌ترسین ته‌نها له‌ڕۆژووه‌كه‌یدا تینوێتی وبرسێتیه‌كه‌ی بۆ بمێنێته‌وه‌ ؛ چونكه‌ بێوگمان نوێژی به‌یانی یه‌كێكه‌ له‌گرنگترین نوێژه‌كان ، به‌ڵكو میزانی كه‌سی باوه‌ڕداره‌ ، ونیشانه‌ی چاكی وپابه‌ندییه‌تی ، خوای په‌روه‌ردگار سوێندی به‌نوێژی به‌یانی خواردووه‌ وله‌گه‌ڵ به‌باشترین كاتدا ناوی هێناوه‌ ، كه‌ئه‌ویش ده‌ی مانگی(ذي الحجة)، وبه‌(الشفع والوتر) و(بالليل إذا يسرِ)، وه‌ده‌بێته‌ پارێزه‌ر بۆ به‌نده‌ له‌شه‌ودا ، پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی : (( من صلى العشاء في جماعة فكأنما قام نصف الليل، ومن صلى الصبح في جماعة فكأنما صلى الليل كله))(15).
واته‌ : هه‌ر كه‌سێك نوێژی عیشا به‌جه‌ماعه‌ت بكات ئه‌وا وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ تاوه‌كو نیوه‌ی شه‌و شه‌و نوێژی كردبێت ، وه‌هه‌ركه‌سێك نوێژی به‌یانی به‌جه‌ماعه‌ت بكات ئه‌وا وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ هه‌موو شه‌وه‌كه‌ شه‌و نوێژی كردبێت .
وه‌هه‌روه‌ها ده‌بێته‌ پارێزه‌ر بۆ به‌نده‌ له‌ڕۆژدا پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی : ((من صلى الصبح فهو في ذمة الله ))(16).
واته‌ : هه‌ركه‌سێك نوێژی به‌یانی بكات ئه‌وا له‌پارێز به‌ندی خودادا ده‌بێت وده‌یپارێزێت .
وه‌بێگومان فه‌زڵ وڕێزی نوێژی به‌یانی له‌ئه‌ژمار كردن نایه‌ت ، هه‌ركه‌سێك ئه‌نجامی بدات ئه‌وا كه‌سێكی گه‌وره‌یه‌ ، وبه‌هێزه‌ ، ونورانیه‌ ، وموباڕه‌كه‌ ، وزاڵ بووه‌ به‌سه‌ر نه‌فسی خۆی وشه‌یتاندا ، وكاته‌كانی پاراستووه‌ ، ووكه‌ڵكی له‌ژیانی وه‌رگرتووه‌ ، وهه‌ركه‌سێك ئه‌نجامی نه‌دات ، ئه‌وا باشترین شتی ژیانی به‌زایه‌ چووه‌ ، وبه‌ره‌كه‌تی كه‌م ده‌بێته‌وه‌ ، ونیشانه‌یه‌ك له‌نیشانه‌كانی مونافیقی تێدا هاتووه‌ته‌ جێ ، هه‌ر بۆیه‌ پێویسته‌ ئینسانی موسوڵمان هه‌وڵ بدات هه‌ستێت بو نوێژی به‌یانی ، وهه‌وڵه‌كانی بخاته‌ گڕ ، وئه‌و هۆكارانه‌ بگرێته‌ به‌ر كه‌یارمه‌تی ده‌ده‌ن .

حەوتەم : زۆر خەوتن لەڕۆژدا ، حه‌تمه‌ن ئه‌م كاره‌ پێچه‌وانه‌ی سوننه‌تی خودایه‌ ؛ چونكه‌ خودا شه‌وی تایبه‌ت كردووه‌ به‌نوستنه‌وه‌ وڕۆژیش بۆ هه‌وڵ وكۆشش ، وه‌بێگومان نوستن له‌ڕۆژدا ده‌بێته‌ هۆی له‌ده‌ست چوونی خێرێكی زۆر ؛ چونه‌ كار كردن له‌كاتی به‌ڕۆژوو بووندا باشتره‌ له‌كاته‌كانی تر له‌به‌ر ڕێزی زه‌مانه‌كه‌ ، ونوستن له‌ڕۆژدا ده‌بێته‌ هۆی به‌فیڕۆدانی كات و ته‌مه‌ن ، وه‌به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان ناڕه‌زای ده‌ربڕینی تێدایه‌ به‌رانبه‌ر عیباده‌ته‌كان و ناڕه‌حه‌ت بوون به‌ عیاده‌ت كردن ، وده‌بێته‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی وا پیشان بدرێت ته‌كلیفه‌ شه‌رعیه‌كان ناڕه‌حه‌تیان تێدایه‌ ، وه‌بانگه‌شه‌ كردنی تێدایه‌ بۆ ته‌مبه‌ڵی ، وتۆمه‌ت بار كردنی ئیسلامه‌ به‌وه‌ی دینی ته‌مه‌به‌ڵی وته‌وه‌زه‌لییه‌ ، وه‌چه‌ندین زیانی تر ، جا باشترین كات بۆ خه‌وتن له‌ڕه‌مه‌زاندا كاتی پێش نیوه‌ڕۆیه‌ كه‌پێی ده‌وترێت (قه‌یلوله‌) كه‌ ده‌بێته‌ هۆی ئیسڕاحه‌ت كردن ویارمه‌تی ده‌ره‌ بۆشه‌و نوێژ كردن .

هەشتەم : بەفیڕۆ دانی كات لەنێوان خەوتن ، وتی وتیدا ، وه‌هه‌روه‌ها زۆر پرسیار كردنی بێ هوده‌ ، وگێڕانه‌وه‌ی هه‌واڵێك كه‌هیچ قازانجێكی نه‌بێت ، وه‌هاوڕێیه‌تی كه‌سانی خراپ ، جا بێگومان كاتی باوه‌ڕدار زۆر به‌نرخه‌ وله‌ڕه‌مه‌زاندا زیاتر به‌نرخه‌ ، له‌به‌ر ڕێزی زمان و جێگاكه‌ی .
..جا كات چه‌ند تایبه‌تمه‌ندیه‌كی هه‌یه‌ ، له‌وانه‌ :
ئه‌وه‌ی له‌ده‌س چوو ناگه‌ڕێته‌وه‌ ، وزوو تێپه‌ڕ ده‌بێت ، وه‌هه‌روه‌ها له‌زێڕ وزیو به‌نرخ تره‌ ، ونیعمه‌ت وده‌سكه‌وته‌ ، وله‌به‌ر گه‌وره‌یی خودا سوێندی پێ خواردووه‌ .
نۆیەم : ئیهمال كردنی قورئانی پیرۆز ، وبێ به‌ش بوون له‌پاداشته‌كه‌ی ، جا چه‌ندین شت هه‌یه‌ كه‌وا ده‌كات بێ ئاگا بیت له‌قورئان ، له‌وانه‌ :
زۆر نوستن ، وزۆر ئه‌نجامدانی شتی بێ هوده‌ ، وگاڵته‌ زۆر كردن ، ومه‌شغوڵ بوون به‌دونیاوه‌ ، وهاوڕێیه‌تی كه‌سانی خراپ ، وتاریكی دڵ ، وزاڵ بوونی شه‌یتان ، وزۆر تاوان كردن ، وباوه‌ڕ گزی .
بێگومان قورئان كه‌لامی خودایه‌ گه‌ر دایبه‌زاندایه‌ته‌ سه‌ركێوه‌كان ئه‌وا له‌ت له‌ت ده‌بوون له‌ترسی ، وقورئان ئه‌و شته‌ كه‌خودا دڵه‌كانی پێ ڕێنوێنی ده‌كات ، وبه‌هۆیه‌وه‌ له‌تاوانه‌كان ده‌بورێت ، وعه‌یب وكه‌م وكورتییه‌كان داده‌پۆشێت ، وبه‌هۆیه‌وه‌ مرۆڤ پێویستیه‌كانی به‌ده‌س دێنێت .
وه‌ڕه‌مه‌زان مانگی قورئانه‌ ، چونكه‌ خودا له‌ڕه‌مه‌زاندا قورئانی دابه‌زاندووه‌ ، وجبریل عليه السلام موڕاجه‌عه‌ی قورئانی به‌پێغه‌مبه‌ر ﷺ ده‌كرد ، وسه‌له‌ف له‌ڕامه‌زاندا وازیان له‌هه‌موو شتێك ده‌هێنا وڕویان ده‌كرده‌ قورئان

دەیەم : دوعا نەكردن لەكاتی ڕۆژوو شكاندندا وبه‌گشتی له‌كاتی به‌ڕۆژوو بووندا ، حه‌تمه‌ن ئه‌مه‌ش یه‌كێكه‌ له‌موخاله‌فاته‌كان ، وبێگومان پاڕانه‌وه‌ عیباده‌ته‌ ، ومرڤ به‌پاڕانه‌وه‌ بێده‌سه‌ڵاتی خۆی پیشانی خودا ده‌دات وپێویستیه‌كانی به‌خودا ده‌ڵێت ، وبه‌رده‌وام به‌هۆی دوعاوه‌ په‌یوه‌ندیه‌كی بته‌وی له‌گه‌ڵ خودادا ده‌بێت ، جا خوای په‌روه‌ردگار له‌چه‌ند كاتێكدا زیاتر پاڕانه‌وه‌ وه‌رده‌گرێت ، له‌وانه‌ :
پاڕانه‌وه‌ی كه‌سێك كه‌به‌ڕۆژوو بێت ، هه‌روه‌ك پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی : ((ثلاثة لا ترد دعوتهم: الإمام العادل، والصائم حين يفطر، ودعوة المظلوم))(17).
واته‌ : سێ كه‌س پاڕانه‌وه‌كانیان ڕه‌ت ناكرێته‌وه‌ :
ده‌سه‌ڵات دارێكی داد په‌روه‌ر ، وڕۆژووه‌وان له‌كاتی ڕۆژوو شكاندندا ، وپاڕانه‌وه‌ی كه‌سی سته‌م لێراو .
وه‌پێغه‌مبه‌ر ﷺ كاتێ ڕۆژووی ده‌شكاند ده‌پاڕایه‌وه‌ وده‌یفه‌رموو : ((ذهب الظمأ وابتلت العروق، وثبت الأجر إن شاء الله))(18).
واته‌ : تینوێتی نه‌ما و ده‌ماره‌كان ڕوانه‌وه‌ ، وپاداشته‌كه‌شمان جێگیر بوو گه‌ر خودا ویستی لێ بێت .

یانزەیەم : نەكردنی نوێژی مەغریب لەمزگەوت وخۆ خەریك كردن بەشكاندنی ڕۆژووەوە به‌یانووی ئه‌وه‌ی كه‌له‌م فه‌رمووده‌یه‌دا هاتووه‌ :
((إذا حضر العَشاء وأقيمت الصلاة فابدؤوا بالعَشاء ))(19)، واته‌ : كاتێ خواردن ئاماده‌ بوو ونوێژ دابه‌ستر ئه‌وا خواردنه‌كه‌ سه‌ره‌تا بخۆن .
وه‌هه‌روه‌ها ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ش : ((لا صلاة بحضرة طعام ...))(20).
واته‌ : نوێژ ناكرێت كاتێك خواردن ئاماده‌ بێت .
وه‌بێگومان پێغه‌مبه‌ر ﷺ عاده‌تی وابوو ڕۆژووی ده‌شكاند به‌چه‌ند ده‌نكه‌ خورمایه‌كی شل ، یاخود خورمای قه‌سپ ،ویاخود به‌چه‌ند گوێلێك ئاو ، پاشان نوێژی ده‌كرد و خواردن سه‌ر قاڵی نه‌ده‌كرد له‌نوێژكردن ، هه‌ربۆیه‌ پێویسته‌ كه‌سی موسوڵمان شوێنی سوننه‌ت بكه‌وێت له‌شكاندنی ڕۆژوودا وبه‌چه‌ند ده‌نكه‌ خورمایه‌ك ڕۆژووه‌كه‌ی بشكێنێت ، پاشان نوێژه‌ جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی بكات و ڕۆژوو شكاندن نه‌بێته‌ ڕێگر له‌به‌رده‌م نوێژه‌ جه‌ماعه‌ته‌كانیدا .

دوانزەیەم : نەكردنی نوێژی تەراویح نەلەمزگەوت بەجەماعەت ونەلەماڵ بەتەنها ، بێگومان كردنی به‌جه‌ماعه‌ت باشتره‌ له‌وه‌ی به‌ته‌نها بیكات ؛ چونكه‌ له‌سوننه‌تدا به‌م شێوه‌یه‌ هاتووه‌ ؛ پێغه‌مبه‌ر ﷺ سێ شه‌و نوێژی به‌هاوه‌ڵان كرد ، وله‌شه‌وی چواره‌مدا نه‌چوو بۆی نه‌كردن له‌ترسی ئه‌وه‌ی نه‌بادا فه‌رز ببێ له‌سه‌ریان وتوانای ئه‌نجام دانیان نه‌بێت ، وه‌ئیمامی عومه‌ر خه‌ڵكی كۆ كرده‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی له‌دوای ئوبه‌ی كوڕی كه‌عبه‌وه‌ نوێژ بكه‌ن ، وله‌فه‌رمووده‌كه‌ی ئه‌بو زه‌ڕدا هاتووه‌ پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رمووی : ((إنه من قام مع الإمام حتي ينصرف كتب له قيام ليلة))(21)،
واته‌ : هه‌ركه‌سێك له‌گه‌ڵ ئیمامدا ده‌ست بكات به‌نوێژ كردن تاوه‌كو ئیمام لێ ده‌بێته‌وه‌ ، ئه‌وا شه‌ونوێژی شه‌وێكی بۆ ده‌نوسرێت .
وله‌فه‌رمووده‌یه‌كی تردا هاتووه‌ : ((من قام رمضان إيماناً واحتساباً غُفِر له ما تقدم من ذنبه))(22).
واته‌ : هه‌ر كه‌سێك له‌ڕه‌مه‌زاندا ته‌ڕاویح بكات وباوه‌ڕی پێی هه‌بێت وچاوه‌ڕێی پاداشت بێت ئه‌وا تاوانه‌كانی پێشوی ده‌سڕدرێته‌وه‌ .
وه‌خوای په‌روه‌ردگار وه‌سفی ئه‌و كه‌سانه‌ی كردووه‌ كه‌ شه‌و نوێژ ده‌كه‌ن وباس له‌وه‌ ده‌كات كه‌یه‌كێك له‌سیفاتی به‌هه‌شتیه‌كان ئه‌وه‌یه‌ شه‌وان كه‌م ده‌خه‌ون وشه‌و نوێژ ده‌كه‌ن ، هه‌روه‌ك فه‌رموویه‌تی:[ ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هَذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ (14) إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ (15) آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُحْسِنِينَ (16) كَانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ (17) وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ (18)] (سورة الذاريات، الآيات: 15- 18).
واته‌ : كه‌سانی به‌ته‌قوا وپارێزكار له‌به‌هه‌تشتانێكدان كه‌كانیاوی تێدایه‌ ، ئه‌و شتانه‌یان وه‌رگرتووه‌ كه‌خودا پێی به‌خشیون ، ئه‌وانه‌ پێشتر كه‌سانێكی چاكه‌ كار بوون ، وبه‌شه‌وان كه‌م ده‌خه‌وتن ، وله‌به‌ره‌ به‌یاندا داوای لێخۆش بوونیان ده‌كرد.
وه‌بێگومان به‌نه‌كردنی شه‌و نوێژ خێرێكی گه‌وره‌ له‌ده‌س مرۆڤ ده‌چێت ، وه‌ وا له‌مرۆڤ ده‌كات بێئاگا بێت وشه‌یتان زاڵ ببێ به‌سه‌ریدا ، بۆیه‌ كه‌سی عاقڵ وژیر ئه‌و ده‌سكه‌وته‌ له‌ده‌ست نادات ئاگاداری ئه‌و پاداشته‌ گه‌وره‌یه‌ ده‌بێت ، پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی : ((عليكم بقيام الليل؛ فإنه دأب الصالحين قبلكم، وإن قيام الليل قربة إلى الله، ومنهاةٌ عن الإثم، وتكفير للسيئات، ومطردة للداء عن الجسد))(23). واته‌ : ئاگاداری شه‌و نوێژ كردن بن وده‌ستی پێوه‌ بگرن ، بێگومان شه‌ونوێژ عاده‌تی پێاو چاكانه‌ ، وشه‌و نوێژ هۆكاری نزیك بوونه‌وه‌یه‌ له‌خودا ، وڕێگریده‌كات له‌توش بوون به‌تاوان ، وده‌بێته‌ هۆی سڕینه‌وه‌ی گوناه ، ونه‌خۆشی وده‌رد له‌لاشه‌ دوور ده‌خاته‌وه‌ .

سیانزەیەم: شەو درەنگ خەوتن ، جا چ هه‌موو شه‌وه‌كه‌ به‌خه‌به‌ر بێت یاخود زۆربه‌ی شه‌وه‌كه‌ به‌خه‌به‌ر بێت ونه‌نوێت ، جا بێگومان دره‌نگ خه‌وتن نه‌خۆشیه‌كی كوشنده‌یه‌ ودڵ خاپور ده‌كات ، وخێرێكی زۆر به‌هۆیه‌وه‌ له‌ده‌س ده‌چێت ، وده‌بێته‌ هۆی چه‌ندین تاوان ، وه‌ وا له‌مرۆڤ ده‌كات كرده‌وه‌ی چاكه‌ی خۆش نه‌وێت ، وده‌بێته‌ هۆكار بۆ چه‌ندین تاوان ، وزیان ، هه‌ندێك له‌وانه‌ :
1- پێچه‌وانه‌ی سوننه‌تی خوای گه‌وره‌یه‌ ؛ چونكه‌ خودا شه‌وی اداناوه‌ ئیسراحه‌تی تیادا بكرێت وڕۆژیش كه‌سابه‌ت تیادا بكرێت ، هه‌ر بۆیه‌ شه‌و تاریكه‌ وجێگای دانیشتنه‌ ، وڕۆژی ڕوناكه‌ وجێگای جوڵانه‌ .
2- پێچه‌وانه‌ی سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ره‌ ﷺ ؛ چونكه‌ پێی خۆش نه‌بووه‌ مرۆڤ پێش عیشا بخه‌وێت ، وله‌دوای عیشاوه‌ قسه بكات ونه‌خه‌وێت(24)، جا مه‌به‌ست له‌قسه‌ ئه‌و قسانه‌یه‌ كه‌دروستن ، به‌ڵام به‌نیسبه‌ت قسه‌ی حه‌ڕامه‌وه‌ ئه‌وا له‌هه‌موو كاتێكدا حه‌ڕامه‌ ، وه‌پێغه‌مبه‌ر ﷺ سه‌ره‌تای شه‌و ده‌خه‌وت ودوای نیوه‌ی شه‌و هه‌ڵده‌ستا تا كۆتایی شه‌و و ۱۱یاخود۱۳ ڕه‌كات نوێژی ده‌كرد .
3- زیان گه‌یاندنه‌ به‌نه‌فس ؛ چونكه‌ خه‌وتن مافی نه‌فسه‌ ، وحه‌تمه‌ن بێبه‌ش كردنی نه‌فس له‌خه‌و زیان گه‌یاندنه‌ پێی ، گومانیش له‌وه‌دا نی یه‌ كه‌زیان گه‌یاندن حه‌ڕامه‌ ، خوای په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی : (وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ) ( سورة البقرة، الآية: 195).واته‌ : به‌ده‌ستی خۆتان خۆتان مه‌خه‌نه‌وه‌ ته‌نگانه‌وه‌ .
وه‌ پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی: ((وإن لنفسك عليك حقاً))( 25)، واته‌ : نه‌فست مافی به‌سه‌رته‌وه‌ هه‌یه‌ .
وه‌هه‌روه‌ها فه‌رموویه‌تی : ((لكني أصوم وأفطر، وأصلى وأرقد، وأتزوج النساء، فمن رغب عن سنتي فليس مني))(26).
واته‌ : من ڕۆژوووش ده‌گرم ، وهه‌ندێ جار به‌ڕۆژوو نابم ، وشه‌و نوێژ ده‌كه‌م و ده‌ش خه‌وم ، وژن دێنم ، جا هه‌ركه‌سێك شوێی سوننه‌تی من نه‌كه‌وێت ئه‌وا له‌سه‌ر ڕێبازی من نی یه‌ ومن لێی به‌ریم .
4- زیان گه‌یاندن به‌كه‌سانی تر ، چونكه‌ كه‌سانی تر ئیزعاج ده‌كات به‌ده‌نگ وهاوار كردنی ، وبه‌یاری كردن وگاڵته‌ و گه‌پی ، وبێگومان زیان گه‌یاندن به‌موسوڵمان حه‌ڕامه‌ ، خوای په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی: [ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا] ( سورة الأحزاب، الآية: 58.) واته‌ : ئه‌وانه‌ی كه‌ ئه‌زیه‌تی پیاو وئافره‌تانی باوه‌ڕدار ده‌ده‌ن به‌بێ ئه‌وه‌ی شتێكیان كردبێت شیاوی ئه‌زیه‌ت دان بێت ، ئه‌وانه‌ توشی بوهتان وتاوانێكی ڕوون وئاشكرا بوونه‌ .
وه‌ پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی: ((المسلم من سلم المسلمون من لسانه ويده، والمؤمن من أَمِنَـهُ الناس على دمائهم وأموالهم ))(27).
واته‌ : موسوڵمان ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه‌موسوڵمانان له‌ده‌ست وزمانی پارێزراو وئه‌مین بن ، و وه‌ڕدار ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه‌باوڕداران خه‌ڵك لێی ئه‌مینن له‌وه‌ی ده‌ست بۆماڵیان به‌رێت وخوێنیان بڕێژێت .
وه له‌ له‌فزێكی تردا هاتووه‌ كه‌ئیمامی بوخاری گێڕاویه‌تیه‌وه‌ له‌ عبد الله ی كوڕی عومه‌ڕه‌وه‌ : ((المسلم من سلم المسلمون من لسانه ويده، والمهاجر من هجر ما نهى الله عنه ))(28).
واته‌ : موسوڵمان ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه‌موسوڵمانان له‌ده‌ست وزمانی پارێزراو وئه‌مین بن ، وموهاجیر ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه‌ ئه‌و شتانه‌ی هه‌جر كردووه‌ كه‌خودا ڕێگری لێ كردووه‌ .
5- له‌ده‌س چوونی شه‌و نوێژ ، حه‌تمه‌ن هه‌ركه‌سێك شه‌و نوێژی له‌ده‌س بچێت ئه‌وا بێبه‌ش بووه‌ له‌خێرێكی زۆر ، وسه‌له‌ف وایان ده‌بینی كه‌ هۆكاری نه‌كردنی شه‌و نوێژ تاوان بێت و ببێته‌ ڕێگر له‌به‌رده‌میدا .
6- بێبه‌شبوونی له‌ لێخۆشبوونی تاوان ، و بێبه‌ش بوونی له‌وه‌ی پاڕانه‌وه‌كانی وه‌ڵام بدرێته‌وه‌ ، وئه‌و شتانه‌ی كه‌داوای ده‌كات خودا پێی نه‌به‌خشێت ، ئه‌بو هوڕه‌یره‌ گێڕاویه‌تیه‌وه‌و ده‌ڵێت : پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ فه‌رموویه‌تی: ((ينزل ربنا تبارك وتعالى كل ليلة إلى السماء الدنيا حين يبقي ثلث الليل الآخر فيقول: مَن يدعوني فأستجيبَ له،مَن يسألني فأعطيَه،مَن يستغفرني فأغفرَ له ))( 29).
واته‌ : خوای په‌روه‌ردگار هه‌مووشه‌وێك داده‌به‌زێته‌ ئاسمانی دونیا كاتی سێیه‌كی كۆتایی شه‌و ده‌مێنێت ، بانگ ده‌كات وده‌فه‌رموێت : كێ هه‌یه‌ داوام لێ بكات ومن وه‌ڵامی بده‌مه‌وه‌ ؟ كێ هه‌یه‌ داوامان لێ بكات ومن پێی ببه‌خشم ؟، وكێ داوای لێ بوردن لێ ده‌كات ومن لێی ببورم ؟.
7- له‌ده‌س چوونی نوێژی به‌یانی ، بێگومانی نوێژی به‌یانی نیشانه‌ی باوه‌ڕدارانه‌ ، وقورسه‌ له‌سه‌ر دووڕووه‌كان ، وئیعلان كردنی جه‌نگه‌ له‌گه‌ڵ شه‌یتان ، فه‌زڵ وڕێزه‌كانی ناژمرێدرێت له‌به‌ر زۆری ، وزیانی دره‌نگ خه‌وتن زۆر زۆره‌ وهه‌ندێكی كه‌می لێره‌دا ئاماژه‌ی پێدراوه‌( 30).

چواردەیەم: بەپەلە ئەنجام دانی نوێژی تەڕاویح :
له‌و هه‌ڵه‌ دیارانه‌ی كه‌هه‌ندێ له‌نوێژ خوێنان توشی ده‌بن ، وبه‌تایبه‌ت هه‌ندێ له‌و كه‌سانه‌ی كه‌ پێش نوێژی بۆ خه‌ڵك ده‌كه‌ن ئه‌ویش به‌په‌له‌ ئه‌نجام دانی نوێژی ته‌ڕاویحه‌ ، وهه‌ندێ كه‌س له‌گه‌ڵ په‌ل كردن له‌نوێژی ته‌ڕاویح دا ڕاهاتوه‌ ، ئه‌و په‌له‌ كردنه‌ی كه‌ زیان به‌نوێژ ده‌گه‌یه‌نێت وڕوكنه‌كانی وه‌ك پێویست جێ به‌جێ ناكرێت ، وه‌ك ڕاوه‌ستان تاوه‌كو له‌حه‌ڕه‌ كه‌وتنی لاشه‌ له‌كاتی چوونه‌ ڕكوع وبه‌رزبوونه‌وه‌ لێی وه‌هه‌ره‌ها له‌كاتی چوونه‌ سه‌ژده‌ ودانیشتن له‌نێوان سه‌ژده‌كاندا ، وهه‌روه‌ها حه‌رفه‌كانی قورئان ده‌مج ده‌كه‌ن ، حه‌تمه‌ن هه‌موو ئه‌مانه‌ كاری خراپن ؛ چونكه‌ یان بۆ خۆ قوتار كردنه‌ له‌نوێژی ته‌ڕاویح ، یاخود بۆ ڕیا ئه‌و كاره‌ ده‌كات وده‌بێته‌ هۆی ڕاكێشانی كه‌سانی جاهل ونه‌زان بۆ لای خۆی ، ئه‌وانه‌ی كه‌حه‌ز ده‌كه‌ن له‌چه‌ند ده‌قه‌یه‌كدا نوێژه‌كه‌یان ته‌واو بكه‌ن ، وحه‌تمه‌ن ئه‌مه‌ش فێڵێكه‌ له‌فێڵه‌كانی شه‌یتان له‌باوه‌ڕدارانی ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی كاره‌كانیان به‌تاڵ بێته‌وه‌ ، جا ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌و شێوازه‌ نوێژ ده‌كه‌ن نوێژ كردنه‌كه‌یان زیاتر وه‌ك گاڵته‌ كردنێكه‌ به‌وعیباده‌ته‌ نه‌ك وه‌ك به‌ندایه‌تی خودا په‌رستی ، هه‌ر بۆیه‌ پێویسته‌ موسوڵمان كاتێ چووه‌ نوێژه‌وه‌ به‌م شێوازه‌ كار دیاره‌كانی نوێژ ئه‌نجام بدات : قورئان بخوێنێت ، وبه‌پێوه‌ بوه‌ستێت ، وڕكوع به‌رێت ، وسه‌ژده‌ به‌رێت .
وه‌به‌نیسبه‌ت ئه‌و كارانه‌ی نوێژ كه‌په‌یوه‌ندی به‌دڵه‌وه‌ هه‌یه‌ ، پێویسته‌ به‌ ملكه‌چی ، وئاماده‌بوونی دڵ ، ودڵسۆزی ئیخلاس ، وبیر كردنه‌وه‌ وتێفكرین له‌مانای كه‌لیماته‌كانی قورئان نوێژه‌كه‌ی ئه‌نجام بدات( 31).
وه‌زۆربه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی پێش نوێژی ده‌كه‌ن له‌زۆربه‌ی وڵاتان ، نوێژێكی بێ سه‌ر وبه‌ر ده‌كه‌ن ونازانن ده‌ڵێن چی و ئاگایان له‌نوێژه‌كانیان نی یه‌ ، وه‌بێگومان ئاماده‌ بوونی دڵ له‌نوێژدا پێویست وگرنگه‌ و هه‌روه‌ها بیر كردنه‌وه‌ له‌مانای قورئان ،به‌ڵام كاتێك دوو به‌ره‌كی دروست بوو له‌نێوان پێش نوێژ و نوێژ خوێناندا،وهه‌ندێك پێیان خۆش بوو نوێژه‌كه‌ زوو ئه‌نجام بده‌ن و هاو ڕا نه‌بوون له‌گه‌ڵ ئیمامدا له‌كردنی نوێژ به‌پێی سوننه‌ت ، ئه‌وا پێویسته‌ له‌سه‌ر ئیمامه‌كه‌ نوێژه‌كه‌ی به‌شێوه‌یه‌ك كورت نه‌كاته‌وه‌ كه‌له‌كاتی چوونه‌ ڕكوع وسه‌ژده‌دا گیانی له‌حه‌ڕه‌كه‌ نه‌كه‌وێت ، به‌ڵكو با قورئان كه‌م بخوێنێت وخشوعی هه‌بێت له‌كاتی چوونه‌ سه‌ژده‌ وڕكوع دا ، وه‌هه‌روه‌ها به‌هه‌مان شێوه‌ كردنی ۱۰ڕكات له‌گه‌ڵ ویتردا باشتره‌ له‌وه‌ی ۲۰ڕه‌كات به‌په‌له‌ بكات ؛ چونكه‌ ناوه‌ڕۆك وكرۆكی نوێژ ئاماده‌بوونی دڵه‌ وڕوو كردنه‌ خودایه‌ ، وه‌زۆر جار خێرێكی كه‌م له‌هی زۆر باشتره‌( 32).
وَآخِرُ دَعْوَانَا أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

سوود وەرگیراوە لە کتێبی : (الصیام في الإسلام) لە نوسینى : شێخ سَعِيد بن عَلي بن وَهْف القَحْطَانِي - رحمه الله -
وەرگێڕانى : ستافى وەڵامەکان

====================

(1) متفق عليه: البخاري، كتاب العلم، باب من يرد الله به خيراً يفقهه في الدين، برقم 71، ومسلم، كتاب الزكاة، باب النهي في المسألة، برقم 1037.
(2) الترمذي، كتاب صفة القيامة، بابٌ: حدثنا يحيى بن موسى، برقم 2458، وحسنه الألباني في صحيح سنن الترمذي، 2/ 590.
(3) البخاري، كتاب الرقاق، باب حفظ اللسان، برقم 6474.
(4) الترمذي، كتاب البر، باب ما جاء في حسن الخلق، برقم 2004، وحسّن إسناده الألباني في صحيح الترمذي، 2/ 379.
(5) انظر: تحفة الأحوذي شرح سنن الترمذي، للمباركفوري، 7/ 155.
(6) مسلم، برقم 91.
(7) المعجم الأوسط للطبراني [مجمع البحرين في زوائد المعجمين، 1/ 156]، وحسنه الألباني في سلسلة الأحاديث الصحيحة، 4/ 416، برقم 1802، ويأتي تخريجه في منكرات العيد آخر الكتاب.
(8) تحفة الأحوذي شرح سنن الترمذي للمباركفوري، 7/ 155.
(9) البخاري، كتاب اللباس، باب قول الله تعالى: ] قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ الله الَّتِيَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ [ قبل الحديث رقم 5783.
(10) أخرجه أبو داود، كتاب الطهارة، باب الإسراف في الماء، برقم 96، وصححه الألباني في صحيح سنن أبي داود، 1/ 21، وفي إرواء الغليل، 1/ 171.
(11) الترمذي، كتاب الزهد، باب ما جاء في كراهية كثرة الأكل، برقم 2380، وابن ماجه، كتاب الأطعمة، باب الاقتصاد في الأكل، وكراهية الشبع، برقم 3349، وصححه الألباني في صحيح الترمذي، 2/ 555،وفي صحيح ابن ماجه، 3/ 137.
(12) متفق عليه: البخاري، برقم 1923، ومسلم، برقم 1095، وتقدم تخريجه في المبحث السادس عشر: مستحبات الصيام.
(13) مسلم، برقم 1096، وتقدم تخريجه في المبحث السادس عشر: مستحبات الصيام.
(14) أحمد في المسند، 3/ 12، 44،وحسنه الألباني لغيره في صحيح الترغيب والترهيب، 1/ 621، وتقدم تخريجه في المبحث السادس عشر: مستحبات الصيام.
(15) مسلم، كتاب المساجد، باب فضل صلاة العشاء والصبح، برقم 656.
(16) مسلم، كتاب المساجد، باب فضل صلاة العشاء والصبح، برقم 657.
(17) الترمذي،برقم 3598،ورقم 2526،وابن ماجه،برقم 1752،وأحمد،15/ 463، برقم 9743، ورقم 8043، و 13/ 410، وصححه الألباني في صحيح ابن ماجه، 2/ 86، وتقدم تخريجه في فضائل الصوم.
(18) أبو داود، كتاب الصوم، باب: القول عند الإفطار، برقم 3257، وحسنه الألباني في صحيح أبي داود، 2/ 59.
(19) مسلم، كتاب المساجد، باب: كراهة الصلاة بحضرة طعام، برقم 557.
(20) مسلم، كتاب المساجد، باب: كراهة الصلاة بحضرة الطعام الذي يريد أكله في الحال، وكراهة الصلاة معه مع مدافعة الحدث، برقم 560
(21) أحمد، 5/ 159، والترمذي، برقم 806، وأبو داود، برقم 1605، والنسائي، برقم 1605، وابن ماجه، برقم 1327، وتقدم تخريجه في صلاة التراويح، وصححه الألباني في صحيح النسائي، 1/ 353، وفي غيره.
(22) متفق عليه:البخاري،برقم 990،ومسلم،برقم 749،وتقدم تخريجه في فضائل رمضان.
(23) الترمذي، كتاب الدعوات، باب من فتح له منكم باب الدعاء، برقم 3549، والحاكم،
1/ 308، والبيهقي، 2/ 502، واللفظ للترمذي، وحسنه الألباني في إرواء الغليل، 2/ 199، وفي صحيح الترمذي، 3/ 460.
(24) متفق عليه: البخاري، كتاب مواقيت الصلاة، باب وقت العصر، برقم 547، ومسلم، كتاب المساجد، باب استحباب التبكير بالصبح، برقم 647.
(25) متفق عليه:البخاري،برقم 975،ومسلم،برقم 1159،ويأتي تخريجه في صيام التطوع.
(26) البخاري، كتاب النكاح، باب: الترغيب في النكاح، برقم 5063، مسلم، كتاب النكاح، باب استحباب النكاح، برقم 1401
(27) الترمذي، كتاب الإيمان، باب ما جاء في أن المسلم من سلم المسلمون من لسانه ويده، برقم 2627، والنسائي، كتاب الإيمان، باب صفة المؤمن، برقم 4998، وقال الألباني في صحيح الترمذي، 3/ 47: ((حسن صحيح)).
(28) متفق عليه: البخاري، كتاب الإيمان، برقم 10، ومسلم كتاب الإيمان، باب جامع أوصاف الإسلام، برقم 40.
(29) البخاري، كتاب الدعوات، باب الدعاء نصف الليل، برقم 6321، ورقم 1145، ومسلم، كتاب صلاة المسافرين، باب الترغيب في الدعاء والذكر في آخر الليل والإجابة فيه، برقم 758.
(30) انظر:تذكير الأنام بدروس الصيام،للشيخ سعد الحجري،ص 70- 79 .
(31) انظر: إصلاح المساجد، للعلامة محمد جمال الدين القاسمي، ص 85- 86.
(32) انظر:الدرر السنية،4/ 176- 187،من كلام الشيخ عبد الله بن محمد بن عبد الوهاب رحمه الله.
وانظر مخالفات لم تذكر في هذا البحث كتاب: مخالفات رمضان، للدكتور عبد العزيز بن محمد السدحان، فقد ذكر مخالفات كثيرة جزاه الله خيراً.