الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَاْلَمِيْنَ، وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ الأَمِيْنِ، الْمَبْعُوثِ بِالرَّحْمَةِ إِلَى الْعَاْلَمِيْنَ، وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ أَجْمَعْيِنَ، وَمَنْ تَبِعَ هُدَاْهُ إِلَى يَوْمِ الدِّيْنِ... أَمَّاْ بَعْدُ:
ئەم پرس و باسە كە پرس و باسێكی گرنگی بیروباوەڕی ئیسلامیە، زانایان ـ لە نووسراو و تۆمارە دەنگیەكانیان ـ ڕوونكردنەوەی خۆیان لەسەر خستووەتەڕوو، بۆیە لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەووترێت:
ئەو كەسانەی كە لە وڵاتانی بێباوەڕن دەژین و ئاینی ئیسلامی پیرۆزیان لە سەرچاوە سەرەكیەكانیەوە، كە قورئانی پیرۆز و سوننەتەكانی پێغەمبەری خوایە (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) پێ بگات ـ (واتە: بُلُوغ الْحُجَّة) ـ، پاشان دەبێت بەشێوەیەكی ڕاست و ڕوون لێی تێ بگەن ـ (واتە: فَهْمُ الْحُجَّة) ـ، ئەوانە دەتوانرێت بووترێت: ئیقامە حوججەیان لەسەر كراوە.
بەڵام ئەوانە كە هەر پێیان نەگەشتووە، یان ئەگەر گەشتنێتیش بەشێواوی، ناتەندروستی پێیان گەیشتووە، ئەوا ئایەتەی خوای پەروەردگار دەیانگرێتەوە كە فەرموویەتی: [وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً ] (الإسراء: 15)..
كەواتە دەبێت:
یەكەم: پەیامی ئیسلامیان پێ بگات لە سەرچاوە ڕاستەكانیەوە.
دووەم: پاشان بە شێوەیەكی تەندروست و ڕوون لێی تێبگەن.
ئەوسا دەتوانرێت بووترێت: ئیقامەی حوججەیان لەسەر كراوە، ئەگەر نە ئەوا ئەو جۆرە كەسانە بە ئەهلی فەترە دادەنرێن، لە دونیادا حوكمی باوان و كۆمەڵگاكەی خۆیان هەیە، و سەبارەت بە حوكمی دواڕۆژیشیان ناووترێت: بەهەشتی یان دۆزەخین... بەڵكو لە دواڕۆژدا لە ئەرزی مەحشەردا تاقیدەكرێنەوە، و دەرئەنجام و ئاكام و دوا مەنزڵگایان بۆ دیاری دەكرێت ـ بەهەشتی یان دۆزەخی ـ، ئەوەش بەپێی ئەو تاقیكردنەوەیەی كە لەو ڕۆژەدا دەكرێن... خوای پەروەردگاریش زاناترە.
لێرەشدا بۆ زیاتر ڕوونكردنەوەی پرس و باسەكە، ووتەی دوو زانای پایەبەرزی ئیسلام هەریەك لە پێشەوایان (محمد ناصرالدين الألباني) و (عبدالعزیز بن عبدالله بن باز) ـ ڕەحمەتی خوایان لێبێت ـ دەخەینەڕوو، ووتەی یەكەمیان لە ژیر ناونیشانی (مَاْ حُكْمُ الْكُفَّاْڕ الَّذِيْنَ يَمُوتُونَ، وَلَمْ يَلْحَقْهُم الدِّيْنُ الإِسْلاَمِيِّ الصَّحِيْحُ، بَلْ لَحِقَهُم مُشَوَّهاً ؛ فَتَركُوهُ، فَهَلْ يُلْحَقُونَ بِأَهْلِ الْفَتْرَةِ أَمْ لاَ ؟)، و ووتەی دوومیشیان لە ژیر ناونیشانی (مَصِيْرُ مَنْ لَمْ تَبْلُغْهُ دَعْوَةُ دِيْنِ الإِسْلاَمِ)، ئەوەش بەم شێوەیەی خوارەوە:
ووتەی پێشەوا (محمد ناصرالدين الألباني) ـ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَاْلَى ـ:
پرسیاركار: دەمەوێت پرسیارێك بكەم: ئەویش ئەوەیە كە ئەوەی كە لە موسڵمانان نیە، و ئێستا دەمرێت ـ بۆ نموونە: ئەوانەی لە وڵاتانی ئۆرۆپان ـ، و لە ژینگەیەكی خراپدا ـ پەنا بەخوای پەروەردگار ـ گەش و نمایان كردووە، و هیچ كەسێكیش ئاینی ئیسلامی پێ نەگەیاندوون، و ئەگەر پێشی گەشتبێت ئەوا بە شێواوی پێی گەشتووە، بە شێوەیەك كە حەزی لێنیە بڕواتە ناویەوە، جا ئایا ئەو جۆرە كەسانە دەچنە ژێر حوكمی ئەهلی فەرترەوە، یان جیاوازیەكی زۆری تێدایە ؟
شێخیش ـ بە ڕەحمەت بێت ـ بەم شێوە وەڵام دەداتەوە: ((لاَ، هَؤُلاَءِ مِثْلُ أَهْلِ الْفَتْرَةِ الَّذِيْنَ لَمْ تَبْلُغْهُمُ الدَّعْوَةُ، لَهُمْ مُعَاْمَلُةٌ خَاْصَّةٌ فِي عَرَصَاْتِ يَوْمِ الْقِيَاْمَةِ... هَؤُلاَءِ مِثْلُ أَهْلِ الْفَتْرَةِ، لَهُمْ مُعَاْمَلَةٌ فِي عَرَصَاْتِ يَوْمِ الْقِيَاْمَةِ، مُعَاْمَلُةٌ خَاْصَّةٌ، فَلاَ يُحْكَمُ لَهُمْ هُنَاْ بِجَنَّة وَلاَ بِنَاْرٍ... وَالْعَرَصَاْتُ سَاْحَاْتُ الْمَوْقِفِ فِي أَرْضِ الْمَحْشَر))، واتە: نەخێر، ئەوانە هاوشێوەی ئەهلی فەترەن، ئەوانەی كە بانگەوازیان پێ نەگەشتووە، و مامەڵەی تایبەتیان هەیە لە ساحەی مەحشەردا، لە ڕۆژی زیندووبوونەوەدا... ئەوانە هاوشێوەی ئەهلی فەترەن، ئەوانە لە ساحەی مەحشەردا مامەڵە دەكرێن، لە ڕۆژی زیندووبوونەوەدا، مامەڵەیەكی تایبەت، بۆیە لێرەدا ـ واتە: لە دونیادا ـ حوكمی بەهەشتی و دۆزەخیان لەسەر نادرێت... مەبەستیش لە عەرەسات: ساحەی وەستانە لە زەوی مەحشەردا.
لە تاوتوێكردنی پرس و باسەكەدا پرسیاركار دەڵێت: باشە كێ تاوانی ئەوانە هەڵدەگرێت ؟
پێشەوا ئەلبانیش ـ بە ڕەحمەت بێت ـ پرس و باسەكەی زیاتر بۆ ڕوون دەكاتەوە، دەفەرموێت:
((الشَّيخ: هَلْ فَهِمْتَ مِنِّي أَنَّ هَؤُلاَءِ الَّذِيْنَ مَاْتُوا، وَلَمْ تَبْلُغْهُمُ الدَّعْوَةُ آثِمِيْنَ ؟ السَّاْئِلُ: لاَ مَاْ فَهِمْتُ هَكَذَاْ... شێخ: ئایا وا لە من تێگەیشتی ئەوانەی كە مردن، و بانگەشەیان پێنەگەشتووە تاوانبارن ؟! پرسیاركار: نەخێر بەو شێوەیە تێنەگەشتم.
الشَّیخ: طَيِّبْ، فَهِمْتَ أَنَّهُمْ غَيْرُ آثِمِيْنَ ؟ السَّاْئِلُ: نَعَمْ فَهِمْتُ... شێخ: باشە، ئایا وا تێگەیشتی كە ئەوان تاوانبار نین ؟! پرسیاركار: بەڵێ واتێگەیشتم.
الشَّیخ: فَإِذَنْ كَيْفَ تَقُولُ: مَنْ يَتَحَمَّلُ إِثْمَهُمْ؟! شێخ: كەواتە بۆچی دەڵێیت: كێ تاوانی ئەوانە هەڵدەگرێت ؟!
السَّاْئِلُ: إِذَنْ مَاْ أَحَدٌ يَتَحَمَّلُ... پرسیاركار: كەواتە كەس تاوانیان هەڵناگرێت.... هتد.)) (تفريغات أشرطة العلامة محمد ناصرالدين الألباني: 18/ 224 ـ 225).ووتەی پێشەوا (عبدالعزيز بن عبدالله بن باز) ـ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَاْلَى ـ:
پرسیار كرا لە پێشەوا (ابن باز):

((ما مصير من لا يعلم بأن دين الإسلام هو الدين الصحيح، والمقبول عند الله، ويعتقد دينا غير الإسلام؟))،

واتە: ئاكامی ئەو كەسەی چیە كە نازانێت ئیسلام ئاینی دروستە، و تەنها ئەوە وەردەگیرێت لە لای خوای پەروەردگار، و باوەڕی بە ئاینێكی تر هەیە جگە لە ئاینی ئیسلام ؟
شێخیش لە وەڵامدا فەرمووی: ((إذا كان المسئول عنه عاش بين المسلمين، وقد بلغه القرآن والسنة، ومع ذلك يعتقد دينا غير دين الإسلام فحكمه حكم أهل الدين الذي اعتقده وهو الكفر، لأن الله جل وعلا يقول في القرآن الكريم عن نبيه عليه الصلاة والسلام: [ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ ] (الأنعام: 19)، ويقول سبحانه: [ هَذَا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَلِيُنْذَرُوا بِهِ ] (إبراهيم: 52)، ويقول (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ): ( والذي نفسي بيده لا يسمع بي أحد من هذه الأمة، يهودي ولا نصراني ثم يموت ولم يؤمن بالذي أرسلت به، إلا كان من أهل النار ) (رواه مسلم في صحيحه، برقم: 153)..
أما إن كان المسئول عنه قد عاش بين الكافرين الذين لم يبلغهم القرآن، ولا خبر الرسول (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ)، فهذا حكمه حكم أهل الفترة، وهم يمتحنون يوم القيامة، فمن نجح في الامتحان دخل الجنة ومن عصى دخل النار ؛ لأن الله سبحانه يقول: [ وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً ] (الإسراء: 15)، والله ولي التوفيق)) (مجموع فتاوى ابن باز: 28 / 202 ـ 203، مصير من لم تبلغه دعوة دين الإسلام...).
واتە: ئەگەر ئەوەی پرسیاری دەربارە دەكرێت لە نێو موسڵماناندا ژیابێت، و قورئان و سوننەتی پێگەیشتبێت، و لەگەڵا ئەوەشدا باوەڕی بە ئایینێكی تر هەبێت جگە لە ئایینی ئیسلام، ئەوە حوكمی حوكمی ئەو ئاینەیە كە باوەڕی پێ هەیە، كە ئەویش بێباوەڕیە، چونكە خوای بەرز و بڵند و پایەبەرز لە قورئانی پیرۆزدا سەبارەت بە پێغەمبەرەكەی ـ عليه الصلاة والسلام ـ دەفەرموێت: [وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأُنذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ] . وە فەرموویەتی: [ هَذَا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَلِيُنْذَرُوا بِهِ ]
وە پێغەمبەری خواش (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) فەرموویەتی: ( بەوەی نەفسی منی بەدەستە، هیچ كەسَیك نیە لەم ئوممەتە هەواڵی من ببیستێت ـ جولەكە بێت یان خاچ پەرست ـ، پاشان بمرێت و باوەڕ بەوە نەهێنێت كە بە مندا نێردراوە، ئیللا لە خەڵكانی دۆزەخی دەبێت ).
ئەمما ئەگەر ئەوەی پرسیاری دەربارە دەكرێت، لە نێو ئەو بێباوەڕانەدا ژیابێت كە قورئانی پیرۆزیان پێنەگەشتبێت، و نەش هەواڵی پێغەمبەر (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ)، ئەوا ئەمە حوكمی حوكمی ئەهلی فەترەیە، ئەمانەش لە ڕۆژی زیندووبوونەوەدا تاقیدەكرێنەوە، جا ئەوەیان كە لە تاقیكردنەوەكە دەرچوو دەڕواتە بەهەشتەوە، و ئەوەش كە سەپێچی بكات دەڕواتە ئاگرەوە، چونكە خوای پەروەردگار فەرموویەتی: [وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً] ، خوای پەروەردگاریش پشتیوانە بۆ سەركەوتن.
وە هەر لەم بارەیەوە پرسیارێكی تر لە بەڕێزیان ـ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَاْلَى ـ كرا: ((ما هو مصير من لم يتبلغ بالإسلام يوم القيامة، باعتباره لم يتبلغ، ولم يعرف الإسلام ؟))، واتە: ئاكامی ئەو كەسە چیە لە ڕۆژی دواییدا كە ئیسلامی پێنەگەشتووە، بەوەی كە پێی نەگەشتووە، و ئیسلامی نەناسیوە ؟
بەڕێزیشیان لە وەڵامدا فەرمووی: ((هذا حكمه حكم أهل الفترة الذين لم تبلغهم رسالة الرسل عليهم الصلاة والسلام، وقد جاء في الأحاديث الصحيحة أنهم يمتحنون يوم القيامة: فمن نجح منهم دخل الجنة، ومن عصى دخل النار، فمن لم تبلغه دعوة الإسلام ممن يكون نشأ في جاهلية بعيدة عن المسلمين، كما في زماننا، مثلا في أطراف أمريكا أو شواطئ أفريقيا البعيدة عن الإسلام، أو ما أشبه ذلك من الجهات التي لم يبلغها الإسلام، فهذا يمتحن يوم القيامة، يؤمر وينهى في ذلك اليوم: فإن أجاب الأمر وأطاع دخل الجنة، وإن عصى دخل النار.
وقد بسط العلامة: ابن القيم ـ رَحِمَهُ اللَّهُ ـ هذا المعنى في كتابه (طريق الهجرتين) في آخر الكتاب في بحث سماه: (طبقات المكلفين)، وأطال في هذا، وبين كلام أهل العلم، وذكر الأحاديث الواردة في ذلك.
فالإنسان الذي لم تبلغه الدعوة ؛ لكونه بعيدا عن الإسلام والمسلمين، أو إنسان بلغ وهو مجنون أو معتوه ليس له عقل، وكأولاد المشركين إذا ماتوا صغارا بين المشركين في أحد أقوال أهل العلم في شأنهم، كلهم يمتحنون يوم القيامة، فمن أجاب دخل الجنة، ومن عصى دخل النار، نسأل الله السلامة....)) (مجموع فتاوى ابن باز: 8 / 97 ـ 98، مصير من لم يتبلغ بالإسلام يوم القيامة).
واتە: ئەمە حوكمی حوكمی ئەهلی فەترەیە، ئەوانەی كە پەیامی پەیامبەرانیان ـ عَلَيْهِمُ الصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ ـ پێ نەگەشتووە، وە لە فەرموودەی صەحیحدا هاتووە كە تاقیدەكرێنەوە، جا ئەوەیان كە سەركەوتوو بێت، دەڕواتە بەهەشتەوە، و ئەوەشیان كە سەرپێچی بكات دەڕواتە دۆزەخەوە، جا ئەوانەی كە بانگەشەی ئیسلامیان پێ نەگەشتووە ـ لەوانەی كە لە نەفامیدا ژیاوون، دوور لە موسڵمانان، هەروەكولەسەردەمانی خۆماندا، بۆ نموونە لە ئەمەریكا و ئەفەریقا كە دوورن لە ئیسلام، یان هاوشێوەی ئەو لایانەی كە ئیسلامیان پێ نەگەشتووە، ئا ئەمە لە ڕۆژی دواییدا تاقیدەكرێتەوە، و لەو ڕۆژەدا فەرمانی پێدەكرێت و یاساغی لێدەكرێت، جا ئەگەر وەڵامی فەرمانەكەی دایەوە و گوێڕایەڵ بوو دەرواتە بەهەشتەوە، و ئەگەر سەرپێچی بكات دەڕواتە ئاگرەوە.
وە پێشەوا (ابْن الْقَيِّم) یش ـ رَحِمَهُ اللَّهُ ـ بەدرێژی لەسەر ئەم واتایە ڕۆشتووە، لە پەرتوكی (طَڕيْقُ الْهِجْرَتَيْن) یدا، لە كۆتایی پەرتوكەكە، لە توێژینەوەیەك ناوی لێناوە (طبقات المكلفين) و بەدرێژی لەسەر ئەمە ڕۆشتووە، ووتەی زانایانی تێدا ڕوونكردووەتەوە، و ئەو فەرموودانەشی خستووەتە ڕوو كە لەو بارەیەوە هاتوون.
كەواتە ئەو مرۆڤەی كە بانگەشەی پێ نەگەشتووە، لەبەر دووری لە ئیسلام و موسڵمانان، یان مرۆڤێك هەر پێدەگات شێت و گێل و وێلە، و عەقڵی نیە، وە بە هاوشێوەی منداڵی بێباوەڕان ئەگەر بە منداڵی لە نێو بێباوەڕاندا بمرن، لە یەكێك لە دوو ووتەی زانایان سەبارەتیان، هەموویان لە ڕۆژی دواییدا تاقیدەكرێنەوە، جا هەر كەسێك وەڵام بداتەوە ئەوا دەڕواتە بەهەشتەوە، و ئەوەش كە سەرپێچی بكات دەڕواتە ئاگرەوە، داواكارین لە خوای پەروەردگار پارێزەرمان بێت....
وە لە وەڵامی پرسیارێكی تردا دەفەرموێت: (أَمَّاْ مَنْ كَاْنَ بَعِيْداً عَنِ الْمُسْلِمِيْنَ فِي أَطْرَاْفِ الْبِلاَدِ الَّتِي لَيْسَ فِيْهَاْ مُسْلِمُونَ، وَلَمْ يَبْلُغْهُ الْقُرْآنُ وَالسُّنَّةُ، فَهَذَاْ مَعْذُورٌ، وَحُكْمُهُ حُكْمُ أَهْلِ الْفَتْرَةِ ـ إِذَاْ مَاْتَ عَلَى هَذِهِ الْحَاْلَة ـ الَّذِيْنَ يُمْتَحَنُونَ يَوْمَ الْقِيَاْمَةِ، فَمَنْ أَجَاْبَ وَأَطَاْعَ الأَمْرَ دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَمَنْ عَصَاْ دَخَلَ النَّاْرَ،...)) (مجموع فتاوى ابن باز: 9 / 399، حكم العذر بالجهل في العقيدة)، واتە: بەڵام سەبارەت بەوانەی كە دوورن لە موسڵمانانەوە، لەو وڵاتانەی كە موسڵمانانی تێدا نیە، و قورئان و سوننەتی پێنەگەشتووە، ئەمە عوزری خۆی هەیە، و حوكمی حوكمی ئەهلی فەترەیە ـ ئەگەر بەوشێوەیە بمرێت ـ، ئەوانەی كە لە ڕۆژی دواییدا تاقیدەكرێنەوە، جا ئەوەیان گوێڕایەڵی فەرمانەكە بێت و وەڵام بداتەوە دەڕواتە بەهەشتەوە، وە ئەوەشیان سەرپێچی بكات دەڕواتە دۆزەخەوە.
باوكی سوننە / عدنان بارام كەلاری
7 ـ 3 ـ 1438 ك