پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمویەتى : ئەگەر دوو موسڵمان بەرامبەر بەیەک بجەنگن و شەڕ بکەن ئەوا بكوژ وكوژراوەكەش لە ئاگردان .
گومانەکە ئەوەیە: دەی مادام بکوژ وکوژراو لەئاگردایە کەواتە سەرەنجامی هاوەڵان چی یە ئەوانەی کوشتاری یەکیان کرد لەجەنگی جەمەل وصەفیندا ؟؟؟
الحمد لله رب العالمين، والصلاة والسلام على نبينا محمد و على آله وأصحابه أجمعين، أما بعد.
ئەحنەفی کوڕی قەیس گێڕاویەتیەوە ودەڵێت: چووم بۆ ئەوەی پیاوێک سەربخەم ولەسەری بکەمەوە لەڕێگا ئەبو بەکرەتەم توش بوو وگوتی دەتەوێ بۆ کوێ بچی ؟
گوتم دەچم ئەو پیاوە سەردەخەم . گوتی بگەڕێرەوە من گوێم لەپێغەمبەر ﷺ بوو دەیفەرموو :
(إذا الْتَقَى الْمُسْلِمَانِ بِسَيْفَيْهِمَا فَالْقَاتِلُ وَالْمَقْتُولُ في النَّارِ فقلت يا رَسُولَ اللَّهِ هذا الْقَاتِلُ فما بَالُ الْمَقْتُولِ قال إنه كان حَرِيصًا على قَتْلِ صَاحِبِهِ [إنه قد أَرَادَ قَتْلَ صَاحِبِهِ).
واتە : ئەگەر دوو موسڵمان بە شمشێر بجەنگن بكوژ وكوژراوەكەش لە ئاگردان ، گوتم : ئەی پێغەمبەری خودا ! ئەوە حاڵی بكوژەكەیە ، ئەی كوژراوەكە بۆ ؟!
فەرمووی : چونكە ئەویش دەیویست هاوەڵەكەی بكوژێت .
گومانەکە ئەوەیە: دەی مادام بکوژ وکوژراو لەئاگردایە کەواتە مەسیر وسەرەنجامی هاوەڵان چی یە ئەوانەی کوشتاری یەکیان کرد لەجەنگی جەمەل وصەفیندا ؟؟؟
(شيخ الإسلام) لەچەند جێگەیەکی جیاوازدا لە "مجموع الفتاوى"دا (35/50 و 54 و 56 و 69) بۆچوونی ئەهلی سوننە لەم بارەیەوە دەخاتە ڕوو بەپێچەوانەی بۆچوونی ئەهلی بیدعە لەخەواریج وڕافیزە وموعتەزیلە ئەوانەی کەپێیان وایە کوشتار وا دەکات مرۆڤ کافر یاخود فاسق بێت ، ودەڵێت: ئەهلی سوننەو جەماعە وپێشەوایانی دین پێیان وا نی یە هیچ یەکێک لەهاوەڵان مەعسومن وهەڵە ناکەن ، بەڵکو دەکرێت هەڵە لێیانەوە ڕوو بدات ، وخودا بەتەوبە کردن لێیان خۆش دەبێت وپلەیان بەرز دەکاتەوە ، وئەوەی کە مەعسومە تەنها پێغەمبەرانە ، وهەرچی شەهید وڕاستگۆیان وپیاوچاکانە مەعسوم نین ، ئائەمە بەنیسبەت ئەو تاوانانەی کەسەد لەسەد تاوانە وڕوونە کەتاوانە ، بەڵام بەنیسبەت بۆچوون وئیجتیهادیانەوە حەتمەن لەهەندێ شتدا دەیپێکن ولەهەندێکی تردا بەهەڵەدا دەچن ، جا ئەگەر ئیجتیهادیان کرد وپێکایان ئەوا دوو پاداشتیان بۆ هەیە ، وئەگەر نەیان پێکا ئەوا یەک پاداشتیان بۆ هەیە ئەوەش لەسەر ئیجتیهادەیەکەیان ، وجمهوری زانایان جیاوازی دەکەن لەنێوان خەواریج وئەهلی جەمەل وصیفین ئەوانەی کەبەدەرچووی بەهەڵەدا چوو لەلێکدانەوەکانیاندا ئەژمار دەکرێن ، ئائەمە گێڕدراوەتەوە لەهاوەڵان وعامی ئەهلی حەدیس ، وزانایان وشەرع زانان وپێشەوایانەوە .
جا وەڵامی ئەو گومانە بەچەند خاڵێکی گرنگ وبنەڕەتی دەخەینە ڕوو :
یەکەم: بەبنەماو ڕەگ وڕەچەڵەکی بابەتەکە دەست پێ دەکەین ، ئەوەش لەچەند ڕوویەکەوە:
ڕووی یەکەم : ئەو فەرموودەیه وئەوانەی تر کەنزیک لەو مانایە دەگەیەنن ، فەرموودەگەلێکن لەبابی هەڕەشەن ، وهاوشێوەی ئەوە فەرموودەکەی پێغەمبەرە ﷺ کەفەرموویەتی: (سباب المسلم فسوق وقتاله كفر).
واتە: جوێندان بەموسوڵمان فاسقیە ، وجەنگان لەگەڵی کوفره .
جا ئەهلی سوننەو جەماعە کەسی بکوژ تەکفیر ناکەن ، مەگەر کەسێک کوشتن بەحەڵاڵ بزانێت .
وە لەبەر ئەوەی ئەم فەرموودانە لەبابی هەڕەشەن دەبینین سەلەف کاریان پێ کردووە ، بەنموونە ئەوەی کەعەبدی کوڕی حومەید لەعبداللەی کوڕی عەباسەوە گێڕاویەتیەوە ودەڵێت: عبداللە دەیگوت: ئەو کەسەی کەسێک دەکوژێت تەوبەی بۆ هەیە ودەتوانێ تەوبە بکات .
دواتر پیاوێک هاتە لای وپرسیاری لێ کرد وگوتی: (ألمن قتل مؤمنا توبة قال: لا إلا النار ، فلما قام الرجل قال له جلساؤه: ما كنت هكذا تفتينا، كنت تفتينا أن لمن قتل مؤمنا توبة مقبولة، فما شأن هذا اليوم؟! قال إني أظنه رجل يغضب يريد أن يقتل مؤمناً، فبعثوا في أثره فوجدوه كذلك) . "الدر المنثور" (2/629) وفي ط. :(2/353).
واتە: ئایا کەسێک باوەڕدارێک بکوژێت تەوبەی بۆ هەیە ؟
عبداللە گوتی: نەخێر تەنها ئاگر نەبێت .
جا کاتێ پیاوەکە چوو خەڵکەکە پێیان گوت: تۆ بەم شێوەیه فەتوات بۆ ئێمە نەدەدا ، تۆ پێشتر دەتگوت: ئەو کەسەی کەسێکی باوەڕدار بکوژێت تەوبەی بۆ هەیه ،و ئەمڕۆ بۆ بەو شێوەیه فەتوا دەدەی ؟!
عبداللە گوتی: من پێم وایە ئەو پیاوە کەسێکی توڕەیە ودەیەوێ کەسێکی باوەڕدار بکوژێت ، خەڵکەکە چوون لێکۆڵینەوەیان بۆ کرد دەرکەوت بەو شێوەیەیه.
وە هەڕەشەی توند تر وترسانکتر لەو فەرموودەیە هەڕەشەی خوای پەروەردگارە لەم ئایەتەدا: (( وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُّتَعَمِّداً فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِيهَا وَغَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِيماً )) . (النساء : 93 ).
وه هه‌ر كه‌سێك باوه‌ڕدارێك بكوژێ به‌عه‌مدی و مه‌به‌ستی كوشتنی بێ به‌شتێك كه پێى بكوژێت وه‌كو ئه‌وه‌ى ته‌قه‌ی لێ بكات یان به شمشێرو چه‌قۆ لێیبدات ، ئه‌وه سزای ئه‌و كه‌سه ئاگری دۆزه‌خه وه به‌نه‌مری تیایدا ئه‌مێنێته‌وه ، وه خوای گه‌وره غه‌زه‌بی لێ ئه‌گرێ وه نه‌فره‌تی لێ ده‌كات و له ڕه‌حمه‌تی خۆی ده‌ری ده‌كات وه سزایه‌كی زۆر گه‌وره‌ی بۆ ئه‌و كه‌سه ئاماده كردووه، به‌ڵام به‌هه‌میشه‌یی له ئاگری دۆزه‌خدا نامێنێته‌وه بچێته دۆزه‌خیش دواتر ده‌رئه‌چێت ئه‌وه عه‌قیده‌ی ئه‌هلی سوننه‌و جه‌ماعه‌یه، به‌ڵام له دونیادا كه‌سوكارى كوژراوه‌كه سه‌رپشكن له نێوان كوشتنه‌وه‌ى له‌لایه‌ن حاكمه‌وه یان وه‌رگرتنى خوێنه‌كه‌ى یان لێخۆشبوونى.
سەڕای ئەمەش هیچ یەکێک لەزانایان نەیان گوتووە کەسی بکوژ کافرە ، ونەیان گوتووە بەهەتا هەتایی لەئاگردا دەمێنێتەوە ، بەڵکو گوتوویانە ئەم ئایەتە لەبابی هەڕەشە وچاو ترسێنیە وئێمەش چۆن هاتووە بەو شێوەیه لێی دەگەڕێین.
وە‌ئەو زانایانەی کەگوتوویانە کەسی بکوژ تەوبەی بۆ نی یە ـ نەیانگوتووە کافرە یاخود بەهەتا هەتایی لەئاگردا دەمێنێتەوە ـ ؛بەڵکو دەڵێن: کەسی بکوژ تەوبەی بۆ نی یە مەگەر کاتێ نەبێت تۆڵەی لێ وەربگیردرێتەوە یاخود خاوەنی کوژراوەکە لێی خۆش بن ویاخود خوێنی لێ وەربگیردرێت .
ئائەمەش بۆچوونی زەیدی کوڕی ئەسلەمە، وەهەرەوەها بۆچوونی عبداللەی کوڕی عەباسە هەروەک دەیلەمی لێوەی گێڕاویەتیەوە لەکتابی "الفردوس" (3/410/ رقم 5256)دا.
هەر بۆیه سوفیان دەڵێت: پێمان گەیشتووە کەسی بکوژ بەئەنقەست کەفارەتەکەی ئەوەیە بکوژرێتەوە یاخود لێ خۆشبوونیەتی لەلایەن کەس وکاری کوژراوەوە ویاخود خوێن لێ سەندیەتی ، خۆ ئەگەر ئەوە کرا ئەوا ئومێدمان وایە ببێتە کەفارەتی ودەبێ داوای لێ خۆش بوون لەپەروەردگاری بکات ، خۆئەگەر هیچ یەکێک لەمانە نەکات ، ئەوا دەکەوێتە سەر ویستی خودا گەر بییەوێ لێ خۆش دەبێت وگەر نەشیەوێ لێ خۆش نابێت .
دواتر ـ سوفیان ـ دەڵێت: ئا ئەمە خودی بابەتەکەیه ، گەر کەسێک هاتە لات وکەسی نەکوشتبوو ئەوا توند بە لەگەڵی وڕێگەی پێ نەدەی دەست بەرێ بۆ کوشتن ، بەڵام گەر لەوانە بوو کەپێشتر کەسێکی کوشتبوو ئەوا ئەمەی پێ ڕابگەیەنە بەڵکو تەوبە بکات وخودا لێی خۆش بێت وبێ ئومێدی مەکە .
وه ئەمە بۆچوونی عبداللەی کوڕی عومەریشە ، هەروەک نەحاس لەنافیعەوە وئەویش لەسالمەوە گێڕاویەتیەوە ودەڵێت: (أن رجلا سأل عبد الله بن عمر كيف ترى في رجل قتل رجلاً عمداً؟ قال: أنت قتلته؟ قال: نعم. قال تب إلى الله يتب عليك). "الدر المنثور" (2/629) وفي ط. : (2/354).
واتە: پیاوێک پرسیاری لەعبداللەی کوڕی عومەر کرد وگوتی: چی دەڵێی لەبارەی پیاوێکەوە کەپیاوێکی بەئەنقەست کوشتووە ؟
عبداللە گوتی: ئایا تۆ کوشتووتە ؟
گوتی: بەڵێ .
عبداللە گوتی: تەوبە بکە وبگەڕێرەوە بۆلای خودا وخودا تەوبەکەت قەبوڵ دەکات .
وە هاوشێوەی ئەمە هەریەک لە ( عبد بن حميد )و(ابن جرير) لەموجاهیدەوە ڕیوایەتیان کردووە لەبارەی بکوژی کەسی باوەڕدارەوە ، گوتوویەتی: له توبة إذا ندم". "الدر المنثور" (2/928).
واتە: تەوبەی بۆ هەیە گەر پەشیمان بێتەوە .
ڕووی دووەم: زانایان لەبارەی ئەو دوو موسوڵمانەوە کەکوشتار دەکەن ولەئاگردان ، دەڵێن : موستەحەقی ئاگرن ، بەو مانایەیی دەکەوێتە سەر ویستی خودا گەر بیەوێ لێیان خۆش دەبێت گەرنا سزایان دەدات ودەیان خاتە ئاگرەوە .
وە بۆچوونێکی تر هەیە دەڵێت: ئەمە بۆ کەسانێکە بەحەڵاڵی بزانن ، وهیچ بەڵگەیەک لەفەرموودەیەدا نییە بۆ خەواریج وموعتەزیلە ئەوانەی دەڵێن: کەسی تاوانبار بەهەتا هەتایی لەئاگردا دەمێنێتەوە ؛ چونکە ڕستەی ( هەردووکیان لەئاگردان) مانای ئەوە نی یە بەهەتا هەتایی دەمێننەوە تیایدا". "الفتح" (13/33).
دووەم: وەڵامی گومانەکە دوای ئەوەی تەواو بووین لەڕوونکردنەوەی بنچینەو وبناغەی بابەتەکە بەچەند خاڵێک:
خاڵی یەکەم:
کۆتایی فەرموودەکە ، کەئەویش بڕگەی : (كان حَرِيصًا على قَتْلِ صَاحِبِهِ). هاوەڵان لەو هەڕەشەیە دەباتە دەرەوە ، لەبەر ئەوەی ئەو فەرموودەیە لەبابی هەڕەشەیە ، وهاوەڵان لەجەمەل وصیفیندا بۆ کوشتار دەرنەچووبوون ، وسوور نەبوون لەسەر کوشتنی یەکتر ، بەڵکو بۆ سوڵح وئاشتەوای دەرچووبوون بەکۆدەنگی زانایان.
خاڵی دووەم:
ئەو کوشتار وجەنگەی کەلەنێوان ئەواندا ڕووی دا ؛ بەهۆی بۆ چوون وئیجتیهادەوە ڕوویدا خودا لەهەموویان ڕازی بێت ، ومەعلوم وزانراوە کە کەسی موجتەهید ئەوەی دەیپێکێ دوو پاداشتی بۆ هەیە ، وئەوەش هەڵە دەکات پاداشتێکی هەیە ، هەروەک لەفەرموودەیەکدا هاوتووە وپێغەمبەر صلى الله عله وسلم فەرموویەتی: (إذا حكم الحاكم فاجتهد فأصاب فله أجران وإذا حكم فاجتهد فأخطأ فله أجر واحد).
واتە: گەر دادوەر حوکمێکی دا وئیجتهیادی تیادا کرد وپێکای ئەوا دوو پاداشتی بۆ هەیە ، وگەر حوکمی داو نەیپێکا ئەوا یەک پاداشتی بۆ هەیە .
وگومانی تێدا نی یە ئەوەی لەنێوان هاوەڵاندا ڕوویدا لەم بابەیە .
وە ئەهلی سوننە کۆدەنگن لەسەر ئەوەی دروست نی یە قسە بەهیچ هاوەڵێک بکرێت بەهۆی ئەو کێشانەی ڕوویداوە لەنێوانیاندا هەرچەند بزانێت کامیان لەسەر حەقە ؛ چونکە ئەوان ئەو کوشتارەیان نەکرد تەنها بەهۆی ئیجتیهادێکەوە نەبێت کەڕەنگە لایەکیان هەڵە بێت وخوداش لەکەسی هەڵەکار خۆش دەبێت گەر ئیجتیهادی کردبێت وبەهەڵەدا چووبێت بەڵکو هەروەک لەفەرموودەکەدا ئاماژەمان پێدا پاداشتیش دەدرێتەوە ، وئەو فەرموودانە بەوە لێک دەدەنەوە بۆ کەسێکە کەبەبێ تەئویلێکی گونجاو جەنگابێت یاخود تەنها مەبەستی دەسەڵات وموڵک بووبێت". "فتح الباري" (13/33ـ34).
خاڵی سێیەم:
هاوەڵان بەر ئەو هەڕەشەیە ناکەون کەلەفەرموودەکەدا هاتووە بەدەقی قورئانی پیرۆز هەروەک لەم ئایەتەدا هاتووە:
(( لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً )). (الفتح : 18 ).
ئه‌ى پێغه‌مبه‌ری خوا - ﷺ - به دڵنیایی خوای گه‌وره ڕازی بوو له‌و باوه‌ڕدارانه‌ی كه له ژێر ئه‌و داره‌دا به‌یعه‌ت به تۆ ئه‌ده‌ن له حوده‌یبیه كه ژماره‌یان هه‌زارو چوار سه‌د یان هه‌زارو پێنج سه‌د كه‌س بوو، پێغه‌مبه‌ری خوا - ﷺ - فه‌رمووى: (ئه‌وانه‌ى له ژێر ئه‌و داره به‌یعه‌تیاندا هیچ كه‌سێكیان ناچنه دۆزه‌خه‌وه) به‌یعه‌ته‌كه بۆ تۆڵه سه‌ندن بوو بۆ خوێنى ئیمامى عوسمان كه پڕوپاگه‌نده بڵاو بوه‌وه كه كوژراوه، كه پێغه‌مبه‌ری خوا - ﷺ - ناردى بۆ مه‌ككه بۆ ئه‌وه‌ى گفتوگۆ له‌گه‌ڵ قوڕه‌یش بكات تا رێگایان بده‌ن بچنه مه‌ككه‌وه‌و عومره بكه‌ن، به‌ڵام ئه‌وان رێگایان نه‌داو دواتر رێككه‌وتننامه‌ى (حوده‌یبیه) كرا، پێغه‌مبه‌ری خوا - ﷺ - ده‌ستێكى خسته ناو ده‌سته‌كه‌ى ترى و فه‌رمووى: (خوایه عوسمان بۆ پێویستى خواو پێغه‌مبه‌ری خوا - ﷺ - رۆیشتووه) ده‌ستى پێغه‌مبه‌ری خوا - ﷺ - بۆ عوسمان باشتر بوو له ده‌ستى ئه‌وان بۆ خۆیان، (سه‌عیدى كوڕى موسه‌ییب) ده‌فه‌رمێت: باوكم له‌و كه‌سانه بوو كه له ژێر ئه‌و داره به‌یعه‌تى به پێغه‌مبه‌ری خوادا - ﷺ - ، باوكم فه‌رمووى: ساڵى دواتر رۆیشتینه‌وه بۆ حوده‌یبیه له بیرمان كرد و نه‌مانزانى كام داره بوو، سه‌عید فه‌رمووى: هاوه‌ڵانى پێغه‌مبه‌ری خوا - ﷺ - له یادیان چوو نه‌یانزانى كام داره‌یه ئێستا ئێوه ده‌یزانن!؟ (خواى گه‌وره له بیرى بردنه‌وه بۆ ئه‌وه‌ى كه خه‌ڵكى نه‌چنه سه‌رى و نه‌یپه‌رستن، كه ئه‌و داره دروست نه‌بێت بپه‌رسترێت و بچیته سه‌رى دارو به‌ردى تر چۆن دروسته!!؟) .
وەهەروەها ئایەتی: ((وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ )). (التوبة : 100 ).
واته: سه‌ره‌تاكان له كۆچكه‌ره‌كان و پشتیوانان ئه‌وانه‌ى كه له حوده‌یبیه به‌شدارى به‌یعه‌ى ریزوانیان كردووه، یان ئه‌وانه‌ى له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ری خوا - ﷺ - نوێژیان كردووه رووه‌و هه‌ردوو قیبله‌كه ، وه ئه‌وانه‌یش كه له دوای ئه‌وان هاتوونه‌و شوێنیان كه‌وتوونه به چاكه ، خوای گه‌وره لێیان ڕازی بووه (ئیتر چۆن ده‌بێت توانج و جوێن و قسه‌ى ناشیرین به‌صه‌حابه بوترێت كه خواى گه‌وره لێیان رازى بووه، وه به‌هه‌شتى بۆیان ئاماده‌كردووه؟!) ، وه ئه‌وانیش به‌و نیعمه‌ت و فه‌زڵه‌ی خوای گه‌وره پێی به‌خشیوون ڕازین ،وه خوای گه‌وره باخ و باخاتی له به‌هه‌شتدا بۆ ئاماده كردوون كه جۆگه‌له ئاو به‌ژێر داره‌كان و ماڵه‌كانیاندا ئه‌ڕوات و به‌نه‌مری و به‌هه‌میشه‌یی تیایدا ئه‌مێننه‌وه (ئه‌م ئایه‌ته به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه ئێستا به‌هه‌شت دروستكراوه‌و ئاماده‌كراوه) ،ئا ئه‌مه بردنه‌وه‌ی هه‌ره گه‌وره‌یه.
دوای ئەم وەسف وسەنای خودا بۆ هاوەڵان بەوەی خودا لێیان ڕازیە ئایا دەکرێت ئێمە لەبارەیانەوە بڵێین: بکوژ وکوژراو لەئاگردایە بەهۆی ئەو ڕووداوانەی ڕووی داوە لەنێوانیاندا؟؟!!
ئەمە جگە لەوەی خودا پەیمانی پێداون بەوەی دەیانخاتە بەهەشتەوە وبەهەتا هەتایی تیایدا دەمێننەوە ، هەروەک فەروویەتی: (( خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً )).
واتە: به‌هه‌میشه‌یی تیایدا ئه‌مێننه‌وە .
یاخود کەسێک بێت وبڵێت : نەخێر خودا نەیزانیوە ئەوان لەنێو خۆیاندا کوشتار دەکەن ؟
خۆ ئەگەر کەسێک وا بڵێت کافر دەبێت ، چونکە نەفی عیلم وزانستی غەیبی کردووە لەخودا .
وە ئەگەر بڵێت: بەڵێ خودا پێشتر دەیزانی لەنێو خۆیاندا کوشتاری یەکتر دەکەن ؛ ئەوا ئێمەش دەڵێین: گەر بڵێت خوودا پێشتر زانیویەتی ، دەڵێین: کەواتە ؛ خودا تەزکیەیانی کردووە وبڕیاری ڕەزامەندی خۆی بۆ بەیان کردوون ، بۆیە هیج پێویست ناکات کەسێک بێت هاوەڵان لەتەرازوو بدات وبڵێت فڵانیان چاک بووە وئەوی تریان بەو شێوەیە بووە و..هتد .
وە هەروەک پێشتر ئاماژەمان پێدا هاوەڵان بەدەقی فەرموودە بەر ئەو هەڕەشەیە ناکەون کەلەفەرموودەکەدا هاتووە ، وفەرموودەی ڕێز وپلەی هاوەڵان زۆر لەوە زیاترن بژمێردرێن ، هەندێکیان تایبەتن وهەندێکی تریان گشتگیرن وهەموو هاوەڵان دەگرێتەوە ، لەوانە فەرموودەی: (لا تسبوا أصحابي).
واتە: جوێن بەهاوەڵانم مەدەن.
وەهەروەها فەرموودەی: (إذا ذكر أصحابي فأمسكوا).
واتە: هەرکات باسی هاوڵانم کرا ئەوا زمانتان بگرن .
لەفەرموودەی یەکەمدا ڕێگری کردووە لەوەی جوێن بەهاوەڵان بدرێت وبەکەم تەماشا بکرێن ، ولەفەرموودەی دووەمدا ڕێگری کردووە لەوەی باس وخواسی کەم وکورتی هاوەڵان بکرێت بەتایبەت ئەو جەنگ وکوشتارەی کەلەنێوانیاندا ڕووی داوە.
وە بەنیسبەت تەزکیەیی پێغەمبەر ﷺ بۆ هەندێ لەهاوەڵان بەتایبەتی ، لەفەرموودەیەکی سەحیح دا هاتووە : (أبو بكر في الجنة وعمر في الجنة وعثمان في الجنة وعلي في الجنة وطلحة في الجنة والزبير في الجنة وعبد الرحمن بن عوف في الجنة وسعد بن أبي وقاص في الجنة وسعيد بن زيد في الجنة وأبو عبيدة بن الجراح في الجنة).
واتە: ئەبوبەكر لە بەهەشتە، عومەر لە بەهەشتە، وعوثمان لە بەهەشتە، وعەلى لە بەهەشتە، وطەلحە لە بەهەشتە، وزوبەیر لە بەهەشتە، وعەبدورەحمانى كوڕی عەوف لە بەهەشتە، وسەعدی کوڕی ئەبی وەقاس لە بەهەشتە، سەعیدی کوڕی زەید لە بەهەشتە، ئەبووعوبەیدەى كوڕی جەراح لە بەهەشتە.
خاڵی چوارەم:
کاتێ کەدڵنیا بووین لەوەی هاوەڵان باوەڕدارن هەروەک لەخاڵی سێیەمدا هاتبوو بەدەقی قورئان ؛ئەوا ئایەتەکە دەزانین کەلە( سورة الحجرات) هاتووە کەئەویش ئەم ئایەتەیەیە: (( وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ )).
واته: ئه‌گه‌ر دوو كۆمه‌ڵ له باوه‌ڕداران كوشتاری یه‌كیان كردو شه‌ڕیان كرد ئه‌وه ئێوه صوڵح و ئاشته‌وایی بكه‌ن له نێوانیاندا، (ئه‌م ئایه‌ته به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه مرۆڤـ به تاوانى گه‌وره له دین و ئیمان ده‌رناچێت و كافر نابێت، ئه‌وه‌تا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كوشتارى یه‌كترى ده‌كه‌ن خواى گه‌وره هه‌ر به ئیماندار ناویان ده‌بات، به پێچه‌وانه‌ى خه‌واریج و موعته‌زیله‌و هاوبیروڕاكانیان كه به تاوانى گه‌وره موسڵمان كافر ده‌كه‌ن و له دین و ئیمان ده‌رى ده‌كه‌ن) ،وه ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵێكیشیان زوڵم و سته‌می له‌وه‌ی تر كرد ئه‌وه ئێوه كوشتاری ئه‌و كۆمه‌ڵه بكه‌ن كه زوڵم ئه‌كات تا ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ فه‌رمانی خوای گه‌وره ، وه ئه‌گه‌ر گه‌ڕایه‌وه ئه‌و كاته ئێوه صوڵح و ئاشته‌وایی له نێوانیاندا بكه‌ن به دادپه‌روه‌ری وه دادپه‌روه‌ر بن له نێوانیاندا ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ڕاستی خوای گه‌وره ئه‌و كه‌سانه‌ی خۆش ئه‌وێ كه دادپه‌روه‌رن له كاتی بڕیارداندا.
ئەم ئایەتە هاوەڵانیش دەگرێتەوە هەرچەند لەبارەی ئەوانیشەوە دانەبەزیبێت ؛ چونکە عیبرەت بەعمومی لەفزە نەک تایبەتی هۆکار وسەبەب ، ئەمە بەڵگەیە لەسەر بەڵگه ؛ لەبەر ئەوەی هاوەڵان لەجەنگی صیفیندا دوو تاقم بوون ، وهەردولاش بەتەئکید باوەڕدار بوون بەدەقی قورئان وسوننەت ، ئایەتی یەکەم دوو پلەو ڕێزی هاوەڵانی تێدایه : ڕازی بوونی خودا لێیان ، وشایەتیدان بەوەی باوەڕدارن، (( لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ ))
وئایەتی دووەم ؛ سێ پلە وپایەیی لەخۆ گرتووە : ڕازی بوون خودا ، وچوونە بەهەشت ،وبەردەوام مانەوە تیایدا، ((رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ ...... وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ ....... خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً)).
بەم شێوەیە هاوەڵان بەر ئەو هەڕەشەیه ناکەون کەلە فەرموودەکەدا هاوتووە .
وپێشەوا بوخاری لەسەحیحەکەیدا بابەتێکی داناوە بەناوی ئەم ئایەتەوە ونوسیویەتی :"بَاب ( وَإِنْ طَائِفَتَانِ من الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا ) ناوی لێناون باوەڕدار".
سوودێکی گرنگ :
لەم ئایەتەدا خودا سزای دواڕۆژی دانەناوە بۆ تاقمی لەفەرمان دەرچوو ئەو تاقمەی کەناوی لێناون باوەڕدار ، نەبادا کەسانێک بڵێن : گەر ملیان نەدا بۆ سوڵح ئەوا سزایەکی بەئازاریان بۆ هەیە ، ویاخود ئاگری دۆزەخیان بۆ هەیه .
کۆتایی :
کۆتایی ئەم لێکۆڵینەوەیە دێنم بەقسەی پێشەوایەک لەپێشەوایانی سەلەف کەئەویش ( شيخ الإسلام ابن تيمية)و لەکتێبی (العقيدة الواسطية، و "مجموع الفتاوى")دا دەڵێت: "وەیەکێک لەئوسوڵ وبنچینەکانی ئەهلی سوننە وجەماعە ئەوەیە دڵ وزمانیان سەلامەتە بەرانبەر هاوەڵانی پێغەمبەری خوا ﷺ، وخۆیان بەری دەکەن لەڕافیزە ئەوانەی کەڕقیان لەهاوەڵانە وجوێنیان پێ دەدەن ، وزمانیان دەگرن لەوەی لەنێوان هاوەڵاندا ڕووی داوە ، وهاوەڵان بەهۆی پێشینەیی بوون وکۆمەڵێ فەزڵ وڕێز وا دەکات خودا لەو کەم وکورتیانەیان ببورێت کەتوشی دەبن ، بەشێوەیەک هەندێ تاوان خودا لەوان دەبورێت ولەکەسانی تر نابورێت ، پاشان گەر کەسێکیان تاوانێکی کردبێت ئەوا یان تەوبەی کردووە ، ویاخود چەندان چاکەی تری کردووە بۆتە هۆی سڕینەوەی تاوانەکە یاخود بەهۆی پێشینەیی بوونیان یاخود شەفاعەتی پێغەمبەر موحەمەد ﷺ ئەو کەسەی کەئەوان لەپێشترین کەسن بۆ شەفاعەتی ، یاخود توشی بەڵایەک بوونە لەدونیادا بەهۆیەوە تاوانەکەیان لەسەر نەماوە .
جا گەر ئەمە بۆ شتێک بێت کەلەحەقیقەتدا تاوان بێت ئەوا لەبابەتی تردا کەئیجتیهادیان تێدا کردووە : ئەوکات گەر پێکابێتیان دوو پاداشتیان بۆ هەیە وگەر نەیان پێکابێت وهەڵەیان کردبێت یەک پاداشت وەهەڵەش مایەیی لێی خۆش بوونە ".
وەهەروەها دەڵێت ـ هەروەک خاوەنی کتێبی "طريق الوصول إلى العلم المأمول"لێوەی نەقڵ کردووە ـ: "وهەرکەسێک ئەو ئایەت وفەرموودانە بزانێت کەلەبارەی ڕێز وپلە وپایەیی هاوەڵانەوە هاتووە بەوەی خودا لێیان ڕازی بووە وموستەحی بەهەشتن ، وئەوان باشترین ئومەتن لەنێو گەلاندا ئەوکات دژایەتی ئەم شتە مەعلومانە ناکات بەهەندێ شتی گوماناوی ، ئەوانەی هەندێکیان سەحیح نین ، وهەندێکیان درۆن ، وهەندێکیان نازانرێت چۆن ڕووی داوە ، وەهەندێکیان مەعلومە عوزریان هەبووە تیایدا ، وەهەندێکیان تەوبەیان لێ کردووە ، وەهەندێکی تریان چاکە گەلێکیان کردووە وبەهۆیەوە خودا لێیان خۆش بووە ،بۆیە هەرکەسێک ڕێبازی ئەهلی سوننە بگرێتە بەر ؛ ئەوا زمان ڕێک وڕاستڕەو دەبێت ، ودەبێتە ئەهلی حەق ودادپەروەری ، گەرنا کەسەکە توشتی تەناقوز ودژ بەیەکی وجەهل ونەزانی دەبێت ، هاوشێوەی ئائەو ڕافیزە گومڕایانە ".
وبالله التوفيق.
وصلى الله وسلم على نبينا محمد وآله وصحبه اجمعين.
گرنگى ئایین بۆ مرۆڤایەتى چیە؟ ئەگەر ئایین نەبوایە مرۆڤ چۆن دەبوو، واتە سودو زیانى ئاین چیە؟كەسێك خۆى دەسوتێنێت بۆچى گوناهى دەگاتێ لەكاتێكدا سەرئەنجامى هەر مردنە؟ئافرەتان چییان بۆ هەیە لە بەهەشتتەواف کردنى موسڵمانان بە دەوری کەعبەدا و وەڵامی گومانێکبۆچی هیچ یەکێک لە پێغەمبەران ئافرەت نەبوون؟ 
