یەكخواپەرستى (التوحید) لە زماندا: ((چاوگى وشەى وَحَّد يوحَّد)وە، واتە: بە یەك كردن یان بە یەك دانانى شتێك)) ئەمەش دەستەبەر نابێت بە دوو پایە نەبێت ئەوانیش نەفی و ئیسبات.
 واتە: نەفى كردنى حوكمى هەموو كەس وشتێك جگە لەوەى كە بەتاك دانراوە، وە ئیسبات كردن و سەلماندن و جێگیركردنیشی تەنها بۆ ئەو.

بۆ نموونە دەڵێین: تەوحیدى كەسێك تەواو نابێت هەتا شاهێدى نەدات كە هیچ خوایەك شایستەى پەرستن نیە جگە لە الله نەبێت، جا بەم قسەیەمان ئێمە نەفی خوایەتى دەكەین بۆ هەموو كەس و شتێك جگە لە خواى گەورە و لەهەمان كاتیشدا جێگیری دەكەین تەنها بۆ خواى گەورە، ئەوەش لەبەر ئەوەى بەتەنها نەفى كردن دەبێتە پەكخستن و لەكارخستن و تەنها ئیسبات كردنیش ماناى ئەوە ناگەیەنێت كە جگە لەو بەشدارى لەحوكمدا نەكات.
 جا بۆ نموونە ئەگەر بڵێیت: ( فڵانە كەس بە پێوەیە) لێرەدا ئەوەت بۆى سەلماند كە بە پێوە وەستاوە بەڵام بەتاك داتنەنا لە وەستانەكەیدا، چونكە ئەشێ كەسی تریش بە پێوە وەستابێت و لەو كارەدا بەشدار بێت لەگەڵیدا، وە ئەگەریش بڵێیت: (كەس بە پێوە نیە) لێرەدا تەنها نەفیت كرد و لافى ئەوەت لێدا كە هیچ كەسێك بە پێوە نیە و وەستانت بۆ كەس نەسەلماند، بەڵام ئەگەر بڵێیت: ( كەس بە پێوە نیە جگە لە زەید نەبێت) ئا لێرەدا زەیدت بەتاك دانا لە كارى بەپێوە وەستاندا و هاوكات نەفی ئەوەتیش كرد كە كەس بەپێوە وەستابێت جگە لەو، ئا ئەمە بەجێهێنانى باسی تەوحیدە لە واقعدا، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە تەوحید بە یەكخواپەرستى هەژمار ناكرێت هەتا هەردوو پایەكەى تێدا نەبێت كە بریتین لە نەفی و ئیسبات. 
وە جۆرەكانى تەوحیدیش سەبارەت بە خواى گەورە -عزوجل- هەموو دەچێتە ناو پێناسەیەكى گشتیەوە كە بریتیە لە: " بەتاك دانانى خواى گەورە بەوەى تایبەتە پێى". 
ئەوەش بەو پێیەى كە زانایان باسیان كردووە سێ جۆرە: 
یەكەم: یەكخواپەرستى لە پەروەردگارێتیدا. 
دووەم: یەكخوارپەرستى لە خوایەتیدا. 
سێ یەم: پەكخواپەرستى لە ناو و سیفاتەكانى خواى گەورەدا. 
زانایان ئەمەیان زانیوە بەهۆى بەدوادا گەڕان و توێژینەوە و تێڕامان لە ئایەت وفەرموودەكانەوە هەتا لە دەرئەنجامدا بۆیان دەركەوتووە كە تەوحید لەم سێ جۆرە دەرناچێت. 
جا بۆیە تەوحیدیان كردە سێ بەشەوە: 
جۆرى یەكەم: یەكخواپەرستى لە پەروەردگارێتیدا: كە بریتیە لە (( بەتاك دانانى خواى گەورە لە دروستكردن و خاوەندارێتى و بەڕێوەبردندا)) درێژەى ئەمەش بەم شێوەیەى خوارەوەیە:  
یەكەم: سەبارەت بە بەتاك دانانى خوا لە دروستكردن و بەدی هێناندا: ئەوە خواى گەورە بەتەنها خۆى بەدى هێنەرو دروستكارە و هیچ بەدی هێنەرێكى تر نیە جگە لەو نەبێت، خواى گەورە دەفەرموێت: (هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ) (فاطر:3) واتە: بزانن كە هیچ دروستكراوێكى ترتان نیە جگە لە ( اللَّه ) كە لەئاسمانەوە ڕۆزیتان دەدات بە ئاوی باران ، و لەزەویشەوە بە ئاو وكانزاكان وجگە لە مانەش . هیچ پەرستراوێكى بەهەق نیە جگە لە ( اللَّه ) ، تاكە وبێ هاوەڵە .

وە خواى گەورە لەبارەى ناڕەوایەتى و پووچەڵێتى خواكانى بێباوەڕانیش دەفەرموێت: (أَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لا يَخْلُقُ أَفَلا تَذَكَّرُونَ) .(النحل:17). واتە: ئایا ئەو خوایەى كە هەموو ئەم شتانەى و جگە لەمانەشی دروست كردووە لاى ئێوە وەك ئەو پەرستراوە هەڵبەستراوانەیە كە هیچ دروست ناكەن ؟ ئایا بۆ بیر لە گەورەیی خوا ناكەنەوە ؟ بۆ ئەوەی بەتەنها بیپەرستن؟
 جا بۆیە خواى گەورە هەر خۆى بەتەنها بەدیهێنەرەو هەموو شتێكى دروستكردووە و بەئەندازەیەكیش دیارى كردووە، وە دروستكردنى خوا بۆ شتەكان دروستكردنى كاروكردەوەكانیشیان دەگرێتەوە و ئەوەشی ڕوودەدات لە كاروكردەوەى دروستكراوەكانی بەهەمان شێوە، هەربۆیە لە تەواوێتى باوەڕ ئەوەیە كە باوەڕت بەوە هەبێت كە خوا بەدیهێنەرى كاروكردەوەى بەندەكانە وەكو دەفەرموێت: (وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ) .(الصافات الآية:96ا).

واتە: ئەمەش واتە كاروكردەوەى بەندە لە سیفاتەكانێتى، وە بەندەش دروستكراوى خوایە، وە دروستكارى شتێك بێگومان دروستكارى سیفەتەكەشێتى، بە مانایەكى تر كاروكردەوەى مرۆڤ بەهۆى ویست و تواناوە ڕوودەدەن و بەدیدێن، وە ویست و تواناش هەردووكیان دروستكراوى خوان - عزوجل - وە دروستكارى هۆكار دروستكارى دەرئەنجامى هۆكاریشە. 
ئەگەر ووترا: چۆن ئەوە لەگەڵ یەكدا كۆبكەینەوە كە بڵێین تەنها خوا شت دروست دەكا و بەدى هێنەرەو لەگەڵ ئەوەشدا شت دروست كردن دەگونجێ بۆ جگە لە خوایش بسەلمێنرێت، وەكو خواى گەورە دەفەرموێت: (فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ)(المؤمنون: الآية14) واتە: بەپێزى و بەرز و بڵندى بۆ ئەو خوایەی كە بە چاكترین شێوە هەموو شتەكانى دروست دەكات. 
وە هەروەها لەگەڵ ئەو فەرموودەیەی كە پێغەمبەر خوا ﷺ سەبارەت بە وێنەكێشەكان لە رۆژى دواییدا كە پێیان دەوترێت: ((يقال لهم: أحيوا ما خلقتم)) (1) ؟ واتە: ئەوەى دروستتان كردووە زیندوى بكەنەوەو رۆحى بەبەردا بكەن؟
وەڵام: جگە لەخوا شت دروستكردنەكەى وەكو دروستكردنى خواى گەورە نیە و هاوشێوەى ئەوە نیە بۆیە ناتوانێت نەبوویەك بهێنێتە بوون و مردوویەك زیندوو بكاتەوە، بۆیە شت دروستكردن لەلایەن جگە لەخواوە ئەوە تەنها پرۆسەیەكە پێى دەوترێت گۆڕینى شتێك لە سیفەتێكەوە بۆ سیفەتێكى تر كە ئەویش هەر دروستكراوى خوایە، ئەگەر وێنەگر بەنمونە بهێنینەوە: ئەگەر وێنەیەك بكێشێت یان دروست بكات لە ڕاستیدا شتێكى تازەى دانەهێناوە یان بەدى نەهێناوە، بەڵكو تەنها شتێكى گۆڕیوە بۆ شتێكى تر، هەروەكو چۆن قوڕ دەگۆڕدرێت بۆ وێنە و پەیكەرى باڵندە یان وێنەى ووشتر یاخود وەكو چۆن پارچەیەكى سپی ڕەنگ وبۆیە دەكرێت بۆ وێنەیەكى ڕەنگاوڕەنگ ئەوكارە تەنها گۆڕینە چونكە بۆیە (حبر)ەكە دروستكراوى خوایە، كاغەزەكە لەبنەڕەتدا دیسان دروستكراوى خوایە، ئا ئەوەیە جیاوازى نێوان شت دروست كردن دانەپاڵ خواى گەورە و شت دروست كردن دانەپاڵ جگە لە خوا (مەخلوق). ئا بەم شێوەیە ئەوە دەمێنێتەوە كە تەنها خواى گەورە تاك و بێ وێنە و تەنهایە لە دروست كردن و بەدى هێناندا و تایبەتە بەوەوە.  
 دووەم: بەتاك دانانى خوا لە خاوەندارێتیدا، واتە خواى گەورە بەتەنها خاوەنى هەموو شتێكە وەكو دەفەرموێت: (تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) (سورة الملك،الآية:1) واتە: خێر و چاكەكارى خواى پەروەردگار هەمیشە زۆرە بەسەر بەدیهێنراوەكانیەوە ، ئەو خوایەى كە موڵك و دەسەڵاتى دونیا و دواڕۆژ بەدەستى ئەوە ، فەرمان و بڕیارەكانى تێدا بەجێیە ، و دەسەڵاتى بەسەر هەموو شتێكدا هەیە. 
وە هەروەها دەفەرموێـت: (قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ يُجِيرُ وَلا يُجَار عَليهِ)(سورة المؤمنون الآية:88) واتە: بڵێ : كێ خاوەنى هەموو شتێكە ؟ و كێ خەزێنەى هەموو شتێكى بە دەستە ؟ و كێ داڵدەى ئەوە دەدات كە داواى داڵدە دەكات ؟ لە كاتێكدا كە هیچ یەكێك ناتوانێت كەسێك پەنابدات و بیپارێزێت كە خواى پەروەردگار ویستى لەناوبردنى هەبێت ، و كەسیش ناتوانێت ئەو خراپەیە دووربخاتەوە كە خواى گەورە بڕیارى لەسەر دابێت و قەدەری كردبێت ، ئەگەر ئێوە ئەوە دەزانن ؟ 
جا بۆیە خاوەنى موڵكى ڕەها كە هەموو شتێك بگرێتەوە تەنها خواى گەورەیە - سبحانە وتعالى - وە بڕیاردانى خاوەندارێتیش بۆ جگە لەخوا ئەوە تەنها دانەپاڵە و خواى گەورە خۆیشی ئەوەى فەرمووە لە قورئاندا وەكو: (أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ)(النور: من الآية61) واتە: یان لەو ماڵانەى كە پاراستنیان بەئیزنى خاوەنەكانیان دراوەتە دەستانەوە لەكاتى لەماڵدا نەبونیان. 
یان دەفەرموێت: (إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُم)(المؤمنون: من الآية6) واتە: ئیللا مەگەر لەگەلأ هاوسەر و خێزانەكانیان نەبێت یان ئەوانەى كە موڵكایەتیان بەسەرەوەیە لە كەنیزەكەكانیان ، جگە لەمانەش چەندین دەقى تریش هەیە كە بەڵگەن لەسەر ئەوەى جگە لە خوایش - سبحانە وتعالى - موڵكى هەیە، بەڵام ئەو موڵك و خاوەندارێتیە وەكو موڵك و خاوەندارێتى خواى گەورە نیە، چونكە ئەوە موڵكێكى كورت و وابەستەیە، موڵكێكى كورتە و كەسی تر ناگرێتەوە.
 بەنمونە ئەو خانووەى كە هی زەیدە ئەوا هی عەمر نیە، و ئەو خانووەى هی عەمرە هی زەید نیە، پاشان ئەو موڵكە وابەستە و سنووردارە لەڕووى هەڵسوكەتەوە، واتە مرۆڤ ئەو موڵكەى كە هەیەتى بەئارەزوى خۆى ڕەفتارى پێوە ناكات و هەڵسوكەوتى ڕەهاى بۆ نیە مەگەر بەو شێوە نەبێت كە خوا ئیزنى پێداوە تێیدا، هەربۆیە پێغەمبەرى خوا ﷺ نەهى كردووە لە بەفیڕۆدانى ماڵ، وە خواى گەورە دەفەرموێت: (وَلا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَاماً)(سورة النساء، الآية:5)
 واتە: ئەى بەرپرس و سەرپەرشتیاران : ئەو ماڵ و سامانەی كە لەژێر دەستتاندایە مەدەن بەو پیاو و ئافرەت و مناڵە پێنەگەیشتوانە كە دەیانەوێت بەفیڕۆ و بەهەدەرى بدەن ، بۆ ئەوەى لەجێگەیەك جگە لەجێگەى خۆى بە فیڕۆى نەدەن ، چونكە ئەم ماڵ و سامانە بەڕێوەبردنى ژیانى خەڵكى لەسەرە. هەموو ئەمانەش بەڵگەن لەسەر ئەوەى كە موڵكى مرۆڤ كورت خایەن و وابەستەیە، بەپێچەوانەى موڵكى خواى گەورەوە - سبحانە و تعالى - كە موڵكێكى گشتگیر و ڕەهایە و هەموو شتێك لەخۆدەگرێت و خواى بالآدەست هەرچی بوێت و ویستى لەسەر هەرچى بێت ئەنجامى دەدات و لەوبارەیەشەوە پرسیارى لێ ناكرێت و بەڵكو ئەوە دروستكراوەكانن كە پرسیاریان لێ دەكرێت و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت.  
 سێ یەم: بەڕێـوەبردن، خواى گەورە - عزوجل- تاك وتەنهایە لە بەرێوەبردندا و تەواوى دروستكراوەكان بەرێوەدەبات لە ئاسمانەكان و زەویش، وەكو دەفەرموێت: (أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَالأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ)(سورة الأعراف، الآية:54) 
واتە: بزانن كە هەموو بەدیهێنان و هەموو فەرماندانێك هەر بۆ خوایە ، پاك و بێگەرد و بەرز و گەورە بێت لە هەموو كەم و كوڕیەك ، ئەو پەروەردگارەى كە پەروەردگارى هەموو جیهانیانە . وە ئەم بەرێوەبردنە گشتگیر ولەخۆگرە و هیچ شتێك نایگۆڕێت و بەرانبەرى ناگرێت و رێگرى نیە. 
وە ئەو بەرێوەبردنەوەى كە بەدەست هەندێك لە دروستكراوەكانەوەیە وەكو بەرێوەبردنى مرۆڤ ماڵ و كۆیلە و خزمەتكار و هاوشێوەكانى ئەوا بەرێوەبردنێكى بەرتەسك و سنووردارە، وابەستەیە و ڕەها نیە، بەوەش ڕاستێتى قسەكەمان دەردەكەوێت كە دەڵێین یەكخواپەرستى لە پەروەردگارێتیدا بریتیە لە (( بەتاك دانانى خوا لە بەدیهێنان و خاوەندارێتى و بەرێوەبردندا)). 
 جۆرى دووەم: یەكخواپەرستى لە خوایەتیدا، كە بریتیە لە: " بەتاك دانانى خوا لە پەرستشدا" ئەوەش بەوە دەبێت كە مرۆڤ هیچ شت و كەسێك لەگەڵ خوادا نەپەرستێت و لێى نزیك نەبێتەوە وەكو چۆن پەرستشى خوا دەكات و لێى نزیك دەبێـتەوە، ئەم جۆرە تەوحیدەشە كە هاوبەش پەیداكەرانى پێشوو تێیدا گومڕا بوون و پێغەمبەرى خوا ﷺ كوشتارى لەگەڵ كردن، و خوێن و ماڵ و خاك و خانوویان حەڵاڵ بوو و ئافرەت و نەوەكانیان بوون بەكۆیلە وژێردەستە، ئەو تەوحیدەیە كە هەموو پێغەمبەرانى پێ هاتوون و كتێبە ئاسمانیەكانى پێ دابەزیوە لەگەڵ دوو هاووێنەكەى تردا كە یەكخواپەرستى پەروەردگارێتى و ناوو سیفاتەكانن، بەڵام زۆربەى چارەسەرى پێغەمبەران بۆ گومڕایی گەلەكانیان لەم ڕووەوەیە و لەسەر ئەم جۆرە تەوحیدەیە كە یەكخواپەرستیە لە خوایەتیدا، بەشێوەیەك كە مرۆڤ هیچ لە پەرستنەكانى بۆ كەسی تر نەكات تەنها بۆ الله نەبێت، تەنانەت نابێ و دروست نیە نە بۆ فریشتەیەكى نزیك نە بۆ پێغەمبەرێكى نێردراو، نەبۆ پیاوچاك و خواناسێك، نەبۆ هیچ یەكێك لە دروستكراوەكان، چونكە خواپەرستى دروست و رێگەپێدراو نیە تەنها بۆ خوا نەبێت.
 جا ئەوەى ئەم جۆرە تەوحیدەى نەبێت و گوێى پێ نەدات ئەوا هاوبەش بڕیاردەرە و بێباوەڕە، تەنانەت ئەگەریش دان بنێت بە تەوحیدى پەروەردگارێتى و تەوحیدى ناوسیفاتەكانیش. وە ئەگەر یەكێك لە خەڵكى باوەڕى هەبێت بەوەى كە خوا  - سبحانە وتعالى - بەدیهێنەر و خاوەن و بەرێوەبەرى هەموو كاروبارەكانە، وە ئەو خوایە شایستەى ئەو ناو وسیفاتانەیە كە شایەنن بۆى بەڵام لەگەڵ خوادا جگە لەویش دەپەرستێت ئەوا باوەڕبوونەكەى بە تەوحیدى پەروەردگارێتى و ناووسیفاتەكان سوودى بۆى نیە.
 ئەگەر واى دابنێین پیاوێك بەتەواوەتى داندەنێت بە توحیدى پەروەردگارێتى و ناووسیفاتدا بەجوانى بەڵام دەچێت بۆ لاى گۆڕێك و عیبادەت بۆ مردووەكە دەكات یان قوربانى بۆ دەكات و خۆى لێ نزیك دەكاتەوە ئەوا ئەم كەسە بەم كارەى دەبێتە هاوبەش بڕیاردەر و بێباوەڕدەبێت و بەهەتا هەتایی لە ئاگردا دەبێت.
 خواى گەورە دەفەرموێت: (إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ)(المائدة: الآية72) واتە: ئەو كەسەش لەگەڵ خواى پەروەردگاردا پەرستراوى جگە لەو بپەرستێت ئەوا خواى پەروەردگار بەهەشتى لەسەر حەرام كردووە و ئاگر دەكاتە شوێن و مەنزڵگاى هەمیشەیی ، وهیچ سەرخەرێكیشى نیە تێیدا بۆ ئەوەى ڕزگارى بكات لێى. 
وە زانراویشە لاى هەركەسێك كە قورئان بخوێنێتەوە بەوەى كە ئەو هاوبەش پەیداكەرانەى كە پێغەمبەرى خوا ﷺ شەڕى لەگەڵدا كردن و خوێن و ماڵیانى حەڵاڵ كرد و ژن و منداڵەكانیانى كردە كۆیلە و ئەو خاكەى كەلە سەرى دەژین بوو بەغەنیمە، ئەوان بەم  حاڵەشیانەوە دانیان دەنا بەوەى كە تەنها خوا پەروەردگار و بەدیهێنەرەو هیچ گومانێكیان نەبوو لەوەدا، بەڵام لەبەر ئەوەى لەگەڵ خوادا جگە لەویان دەپەرست وباوەڕیان بەجگە لە خوابوو بۆیە بەو هۆیەوە بوون بەهاوبەش پەیداكەر و خوێن و ماڵیان حەڵاڵ بوو.  
 جۆرى سێ یەم: یەكخواپەرستى لە نــاو وسیفاتەكانیدا، كە بریتیە لە (( بەتاك دانانى خوا - سبحانە وتعالى - بەوەى كە خۆى ناوى لە خۆى ناوە، وە وەصفی خۆى پێ كردووە لە كتێبەكەیدا یان لەسەر زارى پێغەمبەرەكەى ﷺ ، ئەوەش بە ئیسبات كردنى ئەوەى كە خۆى ئیسباتى كردووە بەبێ ماناگۆڕین و پەكخستن و چۆنێتى و هاوشێوە بۆ دانان)). بۆیە باوەڕهێنان پێویستە بەوەى كە خواى گەورە خۆى ناوى خۆى لێ ناوە یان وەصفى خۆى پێ كردووە لەسەر شێوەى ڕاستى و حەقیقەت نەوەك مەجاز، بەڵام بەبێ چۆنێتى و هاوشێوە بۆ دانان، وە ئەم جۆرەش لە جۆرەكانى توحید چەندین گروپ و كۆمەڵ لەم ئوممەتەدا كە ئەهلى قیبلەن و دەدرێنە پاڵ ئیسلام تێیدا گومڕابوون بە چەندین شێواز:    
 تێیاندایە كە زیادەڕۆیی كردووە لە نەفی كردن و پاكڕاگرتندا بە جۆرێك كە كەپێى دەردەچێت لە ئیسلام، وە تێیاندایە كە نێوەندگیرە و تێیشیاندایە نزیكە لە بیروباوەڕى ئەهلى سوننەوە. بەڵام ڕێگە و شێوازى پێشینى چاك لەم باسەى تەوحیددا ئەوەیە كە ناو و سیفات بۆ خوا دابنرێ و بسەلمێنرێ بەوەى كە خواى گەورە خۆى ناو و سیفاتى بۆ خۆى سەلماندووە لەسەر شێوەى ڕاستى و حەقیقەت نەوەك بە مەجاز و گۆڕین و پەكخستن و دیاریكردنى چۆنێتى و هاوشێوە بۆى. 
 نموونەى ئەوەش: خواى گەورە - سبحانە وتعالى - ناوى خۆى ناوە ( الـحـيُّ القَيـُّوم ) بۆیە پێویستە لەسەرمان باوەڕمان وابێت كە (الحي) ناوێكە لە ناوە جوان و تەواوەكانى خواى گەورە وە پێویستیشە لەسەرمان كە باوەڕمان بە ناوەرۆكى ئەم ناوەش هەبێت و ئەوەى ئەم ناوە دەیگرێتەوە لە وەصف كە بریتیە لە ژیانێكى تەواو و بێ كەموكورت بەشێوەیەك كە لە پێشیەوە نەبوون نەبووە و نەمانیشی بە دوادا نایەت. وە خواى گەورە ناوى خۆى ناوە بە ( السمیع) بۆیە لەسەرمان پێویستە باوەڕمان بەوە هەبێت كە (السمیع) ناوێكە لە ناوە جوان و تەواوەكانى خواى گەورە و هەروەها بڕواشمان بە سیفەتى بیستن هەبێت بۆ خواو بیچەسپێنین كە یەكێكە لە سیفاتە بەرزەكانى، وە باوەڕیشمان هەبێت بەوەى كە خواى گەورە دەبیستێت چونكە لەڕاستیدا ئەوە ئەو حوكمەیە كە ئەو ناو وسیفەتە دەیخوازێـت، چونكە بیسەرێك بەبێ بیستن و بیستنێكیش بەبێ دەرك پێكردنى ئەو شتەى كە دەبیسترێت ئەوا مەحاڵە و (باقی ناو و سیفاتەكانى تریش)لەسەر ئەمە قیاس بكە. 
 نمونەیەكى تر: خواى گەورە دەفەرموێت: (وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ)(المائدة: الآية64). 
واتە: جولەكەكان ووتیان: دەستى خواى پەروەردگار بەستراوە لە بەخشین و ڕژدى (ڕەزیلى) كردووە بەرانبەرمان لە ڕزق و فراوانیدا ، ئەوەش كاتێك كە برسێتى و وشكەساڵیان تووشبوو . دەك دەستەكانى خۆیان بەستراو و بەندكراوبێت لە كردنى كردەوەى خێردا ، و خواى پەروەردگاریش بەهۆى ئەو قسەیەوە لە ڕەحمەتى خۆى دەریكردن . كار بەوشێوەیەش نیە كە ئەوان هەڵى دەبەستن بۆ پەروەردگاریان ، بەڵكو دەستەكانى خواى پەروەردگار كراوەیە و هیچ ڕێگریەكى لەسەر نیە ، و هیچ بەربەستێكیش نیە ڕێگرى لێبكات لە بەخشێن ، چونكە بەخشەر و سەخاوەت مەندە ، و بەگوێرەى دانایی و كاردروستى و بەرژەوەندى بەندەكانى دەبەخشێت.
 جا لێرەدا خواى گەورە فەرمووى: (بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ)(المائدة: الآية64) وە خواى بێ هاوتا دوو دەستى بۆ خۆى ئیسبات كرد كە كراوە و بەخشندەشن، جا بۆیە دەبێت باوەڕمان وابێت كە خواى گەورە دوو دەستى كراوە و بەخشندەى هەیە، بەڵام ئەوەى كە نابێت و شیاو نیە ئەوەیە دروست نیە لەناخ و دڵى خۆماندا وێناى شتێك بكەین یاخود بەزمانمان شتێك بڵێین كە چۆنێتى دوو دەستى خوا دیارى بكات و بیشوبهێنین بە دەستى مرۆڤ یان هەرشتێكى تر، ئەوەش لەبەر ئەوەى خواى گەورە دەفەرموێت: (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ)(الشورى: الآية11) واتە: هیچ شتێك لەخوا ناچێت و هیچ شتێك لێكچوو و هاوشێوەى ئەو نیە لەدروستكراوەكانى ، نە لە زات و خودى خۆیدا و نە لە ناو و سیفاتەكانیدا و نە لە كار و كردەوەكانیشیدا ، لەبەر ئەوەى هەموو ناوەكانى جوان و باشترینن ، و سیفاتەكانیشى هەموو تەواو بێ كەموكوڕین ، وكردارەكانیشى كە دروستكراوەكانى كە پێ بەدیهێناون بێ هاوبەش وبێ هاوكاربوون ، وە هەر ئەویشە بیسەر و بینەرى تەواوە.
 وە یان لە ئایەتێكى تردا دەفەرموێت: (قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ والإثم وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ) (الأعراف:33). واتە: ئەى پەیامبەرى خوا ﷺ بەو نەفامە هاوەڵبڕیاردەرانە بڵێ : بێگومان پەروەردگارم تەنها ئەو كردەوانەى حەرام و قەدەغەكردووە كە زۆر خراپ و قێزەونن ، ئەوەى كە ئاشكرا بێت و ئەوەشى كە نهێنى و نادیار بێت ، وە هەموو سەرپێچیەكانى حەرام و قەدەغەكردووە ، وە لە هەموویان گەورەتر ستەمكردنە لە خەڵك چونكە بێگومان ئەو كارە دووركەوتنەوەیە لە ڕەوایى ، و ئەوەشى حەرامكردووە كە جگە لە خواى پەروەرگار لەگەڵیدا بپەرسترێت لەوانەى كە هیچ بەڵگە و نیشانەیەكى لەسەر نەناردۆتە خوارەوە ، و ئەنجامدەرەكەى هیچ بەڵگەیەكى نیە بۆ ئەو كارەى ، وە ئەوەشى حەرام قەدەغەكرادووە كە بەدرۆ و شتێك هەڵببەسترێت و بدرێتە پاڵ خواى پەروەردگار و لەڕاستیشدا نەیشەرعاندبێت ، وەك ئیدیعا و ووتنى ئەوەى كە خواى پەروەردگار كوڕى هەبێت !!! یان حەرامكردنى هەندێك شتى حەڵاڵ لە پۆشاك و خواردەمەنیەكان. 
وە هەروەها دەفەرموێت: (وَلا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً) (الإسراء:36). واتە: جا ئەى مرۆڤـ نەكەى شوێنى شتێك بكەویت كەزانستت لە بارەیەوە نیە ، بەڵكو دڵنیا بە لەشتەكان وجێگیربە لەبارەیانەوە ، چونكەمرۆڤــ بەرپرسیارە لەوەى كە بیسەرێتى وبینایى ودڵى تێدا بەكارهێناوە ، جائەگەر لەچاكە بەكارى هێنا پاداشتى خواى پەروەردگار بەدەست دەهێنیت وەئەگەر بەكارى هێنا لەخراپەدا ئەواسزاى پەروەردگارى بەردەكەوێت .
 جا بۆیە ئەو كەسەى دوو دەستى خواى گەورە بشوبهێنێت بە دەستى هەرشتێك لە دروستكراوەكانى ئەوا ئەو ئایەتەى خواى بەدرۆ خستۆتەوە وباوەڕى پێ نیە، كە دەفەرموێت: (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ).(الشورى: الآية11) وە جگە لەوەش سەرپێچى خواى كردووە لەو ئایەتەدا كە دەفەرموێت: (فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الأَمْثَالَ)(النحل: الآية74) واتە: خوا مەشوبهێنن بە دروستكراوەكانى، چونكە ئەو لە هیچ شتێك ناچێت و هیچ شتێكیش لەو ناچێت، ئەوەش واتە هاوبەشى بۆ پەیدامەكەن. جا بۆیە ئەو كەسەى كە چۆنێتی دوو دەستەكەى خوا دیارى بكات یان بڵێت چۆنێتیەكەى وەكو ئەوە وەهایە بەهەرشێوازێك بیشوبهێنێت، ئەوە شتێكى ووتوە لەسەر خوا بەبێ زانست و زانین و لەكارو بابەتێكدا رۆچوە و دەمى كوتاوە كە زانستى پێ نیە تێیدا. 
 با نمونەیەكى تر لەسەر سیفات بهێنینەوە: ئەویش بریتیە لە ( استواء  ) واتە بەرز وبڵندبوونەوەى خوا بەسەر عەرشەكەیدا، جا خواى گەورە ئیسباتى كردووە كە بەرز وبڵندبۆتەوە بەسەر عەرشدا لە حەوت جێگا لە قورئاندا هەمووى بە ووشەى (استوى) وە (على العرش) جا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ زانینى ماناى (استوى) لە زمانى عەرەبیدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت ئەگەر وشەكە تێپەڕى كرد بە پیتى (علی) ئەوا تەنها ماناى بەرزى وبڵندى دەگەیەنێت، بۆیە ماناى ئەو ئایەتەى كە دەفەرموێت: (الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى) .(طـه:5) واتە: پەروەردگارى ئێوە كە ( الرَّحمن ) ـە بەسەر عەرشدا بەرز و بڵند بووەتەوە ، بەرزبوون وبڵند بوونەوەیەك كە شایستەى بەرزى وبڵندى وشكۆدارى وگەورەیى ئەوە.
 وە هاوشێوەكانى ترى ئەم ئایەتە. كە بەرز بۆتەوە بۆ سەر عەرشەكەى بەرزبوونەوەیەكى تایبەت و بێ هاوشێوە، جیا لەو بەرزبوونەوە گشتیە بەسەر هەموو بوونەوەر وگەردووندا، وە ئەم بەرزبوونەوەیەش بۆ خوا حەقیقی و ڕاستەقینەیە، و بەرز و بڵندە لەسەر عەرش بەشێوەیەك كە شیاو و شایستەى ئەو بێت و لەبەرز بوونەوەى مرۆڤ ناچێت بە سەر جێگاكەى خۆى یان بەرز بوونەوەى بە سەر ئاژەڵە سواریەكانى یان بەرزبونەوەى بە سەر كەشتى كە خواى گەورە لەم ئایەتەدا باسى دەكات: (وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَالأَنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ)(الزخرف: من الآية12) واتە: كەشتیشى بۆ فەراهەم هێناون كە لە دەریادا سوارى ببن ، و لە ئاژەڵەكانیشدا ووشتر و ئەسپ وئێستر و گوێدرێژی بۆ بەدیهێناون بۆ ئەوەى لە ووشكانیدا سواریان ببن. 
(لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ) .(الزخرف14:13) . واتە: بۆ ئەوەى كە لەسەر پشتى ئەوانە ـ كە سواریان دەبن ـ جێگیر و سەقامگیربوون ، ئەو كاتە یادى بەخشش و نیعمەتى پەروەردگارتان بكەنەوە وبڵێن : سوپاس بۆ ئەو خوایەى كە ئەمەى بۆ ژێربار كردووین، لەكاتێكدا كە لەتواناى ئێمەدا نەبوو ئاوا ژێرباریان بكەین ، وە ئەوەش بڵێن : ئێمە پاش مردنمان دەگەڕێینەوە بۆ لاى پەروەردگارمان. جا بۆیە بەرزبوونەوەى مرۆڤ بۆ سەر شتێك نابێ و ناگونجێ هاوشێوەى بەرزبوونەوەى خوا بێت بۆ سەر عەرشەكەى، چونكە خواى گەورە هاوشێوەى نیە. 
 وە ئەو كەسە هەڵەیەكى گەورەى كردووە كە دەڵێت (استوى) واتە (استولى على العرش) واتە عەرشى داگیركرد، ئەمەش لەڕاستیدا گۆڕینى ماناى وشەكانى قورئانە لەشوێنى خۆیدا، وە پێچەوانەى یەكدەنگى هاوەڵان و شوێنكەوتووانیانە بەچاكە، وە سەردەكەێشێت بۆ صیفەتێكى ناڕەواى وەها كە ناكرێت كەسى باوەڕدار بەو شێوەیە وەصفى خوا بكات، وە قورئانى پیرۆز بێگومان بە زمانی عەرەبی دابەزیوە وەكو دەفەرموێت: (إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ) (الزخرف:3) واتە: ئێمە قورئانمان بە زمانى عەرەب دابەزاندوەتە سەر موحەممەد ﷺ ، بۆ ئەوەى لێى تێبگەن ، و لە واتاو بەڵگەكانى وورد بنەوە و تێبفكرێن.
 جا كرۆكى دەستەواژەى ((استوى على كذا)) لە زمانى عەرەبیدا واتە بەرزبوونەوەو جێگیربوون، كە كت و مت ماناكەیەتى بەگوێرەى ووشەكە. جا واتاكەشى واتە بەرزبونەوەیەكى تایبەت كە شایەن و شایستەى شكۆدارى و گەورەیی ئەو بێت، بۆیە ئەگەر هاتوو استوى بە استولی لێكبدرێتەوە ئەوا ماناگۆڕینێكى ڕوون و ئاشكرایە، چونكە ئەو مانایەى كە قورئان دەیخوازێت ئەو نەفى دەكات و لەبرى ئەوە ماناو واتایەك دادەنێت كە ناڕەوایەو دوورە لەڕووى زمانەوانیەوە. 
 پاشان پێشینى چاكى ئوممەت و شوێنكەوتووانیان بەچاكە كۆڕان لەسەر ئەم مانا و لێكدانەوەیە، چونكە نەهاتووە لێیانەوە كە لێكدانەوە و ڕاڤەیان بە پێچەوانەى ئەوەوە كردبێت كە باسمان كرد، بۆیە ئەگەر ووشە یان دەستەواژەیەك لە قورئان و سوننەتدا هات و لە سەلەفەوە لێكدانەوەو ڕاڤەیەك نەهاتبوو كە پێچەوانەى ڕووكەشەكەى بێت، ئەوا ئەوان لەسەر ڕووكەشەكەى هێشتوویانەتەوەو و بڕوایان بەوەش هەیە كە باسى دەكات وبەڵگەیە بۆى.  
 جا ئەگەر یەكێك ووتى: ئایا بە ڕوون و ڕاشكاوى لە سەلەفەوە هاتووە كە (استوى) بە (علا) لێكبدەنەوە؟   
 دەڵێین: بەڵێ ئەوە لە سەلەفەوە هاتووە، ئەگەریش واى دابنێین كە لێیانەوە نەهاتووە ئەوا لە بنچینەدا ووشە لە قورئان و سوننەتدا لەسەر ئەو مانایەى دەمێنێتەوە كە زمانى عەرەبی دەیخوازێت، بۆیە ئیسباتى سەلەف بۆ لێكدانەوەى ئەو ووشەیە ئەوە هەڵدەگرێت.  
  ئەو دەرهاویشتە ناڕەوا و ناڕاستانەى كە پابەندى ئەو كەسە دەكات كە (استوى) بە (استیلاء) لێكدەداتەوە ئەمانەن: 
 یەكەم: پێش ئەوەى خواى گەورە ئاسمانەكان و زەوى بەدی بهێنێت عەرش موڵكى خوا نەبووە، چونكە خواى گەورە دەفەرموێت: (إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْش)(الأعراف: الآية54). واتە: بێگومان پەروەردگارتان ـ ئەى خەڵكینە ـ ( الله ) یە كە ئاسمانەكان و زەوى لە نەبوونەوە هێناوەتە بوون لە شەش ڕۆژدا ، پاشان خواى پاك و بێگەرد ئیستیواى كردووە بەسەر عەرشەوە ـ واتە : بەرز وبڵند بووەتەوە بەسەر عەرشدا ـ بەرزبوونەوەیەك كە شایستەى شكۆدارى و گەورەیى ئەو بێت. جا لەسەر ئەمە خواى گەورە عەرشى داگیر نەكردووە نە لەپێش دروستكردنى ئاسمانەكان و زەوى و نە لەكاتى دروستكردنى ئاسمانەكان و زەویشدا.  
 دووەم: بەپێى ئەو لێكدانەوە بێت ئەوا دروستیشە بڵێین: خواى گەورە بەرز وبڵند بۆتەوە بۆ سەر زەوى، وە بەرز وبڵند بۆتەوە بۆ سەر هەر شتێك لە دروستكراوەكانى، وە ئەمەش بێ شك واتایەكى ناڕاستە و شایەنى خواى گەورە نیە - عز وجل -. 
 سێ یەم: ئەو لێكدانەوەیە بریتیە لە گۆڕینى ووشە لە شوێنى خۆیدا. 
 چوارەم: پێچەوانەى یەكـدەنگى سەلەفى صالحە - رەزاى خوایان لێ بێت-. 
 جا لە كۆتاییدا كورتە و پوختەى قسە سەبارەت بەم جۆرە تەوحیدە - ناو و سیفاتەكان - ئەوەیە كە واجبە لەسەرمان ئەوە بۆ خوا بسەلمێنین و جێگیرى بكەین كە خوا بۆ خۆى سەلماندوویەتى و جێگیرى كردووە، یان پێغەمبەرەكەى بۆى جێگیرى كردووە لە ناو و سیفات ئەوەش لەسەر ڕووى ڕاستەقینە و بەبێ ماناگۆڕین وپەكخستن و چۆنێتى و هاوشێوە بۆ دیارى كردن. 

سەرچاوە : کتێبی فتاوى أرکان الإسلام

زاناى پایەبەرز : محمد بن صالح العثیمین - رحمه الله -