بسم الله الرحمن الرحیم
سوپاس و ستایش بۆ خواى گەورە وە درودو سڵاو لە سەر گیانى پێغەمبەرى خوا وە لەسەر خێزان و كەس وكارى ئیماندارو هاوەڵان و شوێن كەوتوانى تا رۆژى دوایى.
به‌ڵگه‌ى یه‌كه‌م:
خوا سبحانه وتعالى باسى عباد الرحمن -به‌نده چاكه‌كانى- خۆی ده‌كات، یه‌كێك له سیفه‌ته‌كانیان كه باسی ده‌كات ئه‌وه‌یه: [ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ ] ، واته: «ئه‌وانه‌ی كه ئاماده‌ى جه‌ژن وئاهه‌نگی كافره‌كان نابن». ئه‌مه‌ش ته‌فسیرى موحه‌ممه‌دی سیرینه وموجاهید وڕه‌بیعی كوڕی ئه‌نه‌س وعیكریمه وزه‌ححاك وعه‌مری كوڕی موڕره‌یه، هه‌مویان وتویانه : «مه‌به‌ست له‌و ئایه‌ته ئاماده نه‌بوونه له جه‌ژنى كافراندا».
ئه‌وه‌ش وه‌سفى به‌نده چاكه‌كانی خودایه سبحانه.
به‌ڵگه‌ى دووه‌م:
له سونه‌نی ئه‌بوداود دا به سه‌نه‌دێكی صه‌حیح هاتوه له ئه‌نه‌سه‌وه، ئه‌ڵێ:
[ قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ الْمَدِينَةَ، وَلَهُمْ يَوْمَانِ يَلْعَبُونَ فِيهِمَا، فَقَالَ: مَا هَذَانِ الْيَوْمَانِ؟ قَالُوا: كُنَّا نَلْعَبُ فِيهِمَا فِى الْجَاهِلِيَّةِ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ: إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَبْدَلَكُمْ بِهِمَا خَيْرًا مِنْهُمَا، يَوْمَ الأَضْحَى وَيَوْمَ الْفِطْرِ .]
كاتێك په‌یامبه‌ری خوا ﷺ ته‌شریفی ده‌گاته مه‌دینه، ته‌ماشا ده‌كات خه‌ڵكی مه‌دینه دوو ڕۆژیان هه‌یه یاری وخۆشی تێدا ده‌كه‌ن، له ڕیوایاتی تردا ئه‌ڵێ: ئه‌و دوو ڕۆژه جه‌ژنى میهره‌جان [میهره‌جان ووشه‌یه‌كى فارسیه، میهر: یانى وه‌فا، جان: یانى سوڵتان وده‌سه‌ڵات، واته: ڕۆژی وه‌فا بۆ ده‌سه‌ڵاتدار یان نزیك له‌و مانایه، جا زۆرێك ئێستا ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه به‌كار ده‌هێنن له بۆنه‌كاندا ناوى میهره‌جانى لێده‌نێن، هه‌ربۆیه ناوێكى ترى لێبنرێ غه‌یره ناوى میهره‌جان باشتره.] وجه‌ژنى نه‌ورۆز بووه-، جا فه‌رمووى: ئه‌م دوو ڕۆژه چیه؟ ئه‌م موناسه‌به‌ته چى یه؟ وتیان: ئه‌مه دوو ڕۆژه، هه‌ر له كۆن ونه‌فامیدا ئاهه‌نگمان تێدا گێڕاوه ویاریمان تێدا كردووه، په‌یامبه‌ری خوا ﷺ فه‌رموى: به‌ڕاستی خوا سبحانه وتعالى ئه‌و دوو ڕۆژه‌ى بۆ گۆڕیون به دوو ڕۆژی له‌وه چاكتر وباشتر: «ڕۆژی جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان وڕۆژی جه‌ژنی قوربان».
به‌ڵگه‌كه له كوێدایه؟
1. رسولى خوا ﷺ ده‌فه‌رموێ: «خوا بۆى گۆڕیون به له‌وه چاكتر»، مه‌عقوڵه له یه‌ك كاتدا گۆڕاوه‌كه وله جێدانراوه‌كه‌ش هه‌بن؟ مه‌عقوڵه له یاریه‌كدا یاریزانێك ته‌بدیل بكه‌یت ویه‌كێكی تر له جێگایدا دابنرێت، له‌هه‌مان كاتدا هه‌ردوكیشیان یاری بكه‌ن؟! شتى وا نابێ، هه‌ربۆیه رسول الله ﷺ، قوربان وڕه‌مه‌زانى كرد به به‌دیلى میهره‌جان ونه‌ورۆز، كه‌واته ئیعتبار بۆ نه‌رۆز ومیهره‌جان نامێنیت.
2. ئه‌وه‌تانێ جه‌ژنى نه‌ورۆز وجه‌ژنى میهره‌جان ناوى نه‌ماوه، له سه‌رده‌مى ێه‌حابه وتابعى وئه‌تباعى تابعى ئه‌م شته نه‌بووه، یه‌كجارى بڕایه‌وه، ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه رسول الله ﷺ زۆر توند بووه له‌م نه‌هی كردنه‌یدا.
به‌ڵام ده‌بینی نه‌هى كردووه له نیاحه، نیاحه: واته گریان و شیوه‌ن وڕۆڕۆ وله‌خۆدان له‌سه‌ر مردوو، ده‌فه‌رموێ: له‌ناو ئومه‌تیشم هه‌ر ده‌مێنێته‌وه، به‌ڵام نه‌ورۆز ومیهره‌جان به یه‌كجارى نه‌مان له‌سه‌رده‌مى په‌یامبه‌ر وسه‌رده‌مه زێڕینه‌كانی دوای ئه‌و.
3. هه‌روه‌ها ده‌بینی ئیقراریان ناكات له‌سه‌ر ئه‌و دوو ڕۆژه وناهێڵێ وه‌كو هه‌میشه یاری تێدا بكه‌ن. . ئه‌مه دوو جه‌ژنی سه‌رده‌می نه‌فامیه كه‌چی په‌یامبه‌ری خوا ﷺ به‌و ڕاده‌یه تونده؟ ئه‌ى چ جای جه‌ژنی ئه‌هلی كیتاب كه جه‌ژنه‌كانیان خراپه‌ی زۆریان تێدایه، زۆر زیاتر له‌وه‌ى سه‌رده‌می نه‌فامی، ومه‌ترسی چاولێكه‌ری بۆ ئه‌وان زیاتره وه‌ك له چاولێكه‌ری سه‌رده‌می نه‌فامی.
به‌ڵگه‌ى سێیه‌م
له صه‌حیحه‌یندا هاتووه، له عائیشه‌وه، ده‌فه‌رموێ:
«دَخَلَ أَبُو بَكْرٍ، وَعِنْدَي جَارِيَتَانِ مِنْ جَوَارِي الأَنْصَارِ، تُغَنِّيَانِ بِمَا تَقَاوَلَتِ الأَنْصَارُ يَوْمَ بُعَاثَ قَالَتْ: وَلَيْسَتَا بِمُغَنِّيَتَيْن، [وَرَسُولُ اللَّهِ ﷺ مُتَغَشًّى بِثَوْبِهِ، فَانْتَهَرَهُنَّ أَبُو بَكْرٍ] وقَالَ: أَمَزَاميرُ الشَّيْطَانِ فِي بَيْتِ رَسُولِ اللهِ ﷺ وَذلِكَ فِي يَوْمِ عيدٍ، [فَكَشَفَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ عَنْ وَجْهِهِ] وقَالَ: يَا أَبَا بَكْرٍ إِنَّ لِكُلِّ قَوْمٍ عيدًا وَإنَّ عيدَنَا هَذا اليوم [فَإِنَّهَا أَيَّامُ عِيدٍ. وَتِلْكَ أَيَّامُ مِنًى]».
عائیشه ده‌فه‌رموێ: «له ڕۆژى جه‌ژندا ئه‌بوبكر هاته ژوره‌وه، ومنیش دوو كیژۆڵه‌ى منداڵ له كیژۆڵه‌كانی ئه‌نصارم له‌لادا بوو گۆرانیان ده‌گوت وباسی ئه‌وه‌یان ده‌كرد كه له‌ڕۆژی شه‌ڕی بوعاسدا ڕویدابوو، ئه‌ڵێ: جا گۆرانیبێژیش نه‌بوون، په‌یامبه‌ری خواش ﷺ به كراسه‌كه‌ى خۆی بان چاوی خۆی دابوو، ئه‌بوبه‌كر توڕه‌بو وچوه گژی هه‌ردو كه‌نیزه‌كه‌كه و وتی: مۆسیقای شه‌یتان له ماڵه‌كه‌ی په‌یامبه‌ردا لێده‌درێ؟ په‌یامبه‌ری خوا ﷺ بان چاوی خۆی لادا وفه‌رموی: وازیان لێبێنه ئه‌ى ئه‌بوبكر، هه‌موو میلله‌تێك جه‌ژنێكى تایبه‌ت به خۆیان هه‌یه، ئه‌مه‌ش جه‌ژنى ئێمه‌یه، ئه‌م ڕۆژانه ڕۆژی جه‌ژنه».
به‌ڵگه‌كه له‌كوێی ئه‌م حه‌دیسه‌یه؟
1. ده‌فه‌رموێ: «إِنَّ لِكُلِّ قَوْمٍ عيدًا وَهذا عيدنا» هه‌موو میلله‌تێك جه‌ژنى تایبه‌ت به خۆى هه‌یه، هه‌موو ئاینێك جه‌ژنى تایبه‌ت به خۆى هه‌یه، وه‌ك خوای مه‌زن ده‌فه‌رموێ: [ وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ] ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه هه‌ر ئاینێك جه‌ژنیان هه‌بوو نابێت لاساییان بكرێته‌وه، چونكه تایبه‌ته به خۆیان، وه‌كو له قیبله‌یان چاویان لێ ناكه‌ین وبه‌شداریان له‌گه‌ڵ ناكه‌ین، وه‌كو چۆن له شه‌ریعه‌تیان چاویان لێ ناكه‌ین، ئاوهاش له جه‌ژنیاندا چاویان لێ ناكه‌ین.
2. پاشان ده‌فه‌رموێ : «ئه‌مه‌ش جه‌ژنى ئێمه‌یه» یانى ئه‌مه‌ش تایبه‌ته به ئێمه‌وه، یانی ته‌نها ئه‌م ڕۆژانه جه‌ژنی ئێمه‌ن وتایبه‌تن به ئێمه‌وه. ئاهه‌نگ ناگێڕین به غه‌یره ئه‌م دو جه‌ژنه‌وه.
3. ئیزنی كه‌نیزه‌كه‌كان ده‌دات بۆخۆیان گۆرانی بڵێن وخۆشی بكه‌ن وله ده‌ف بده‌ن، هۆكاری ئه‌م ڕێپێدانه‌ش ئه‌وه‌یه كه هه‌موو گه‌لێك جه‌ژنێكیان هه‌یه وئه‌مه‌ش جه‌ژنی موسڵمانانه، كه‌واته ڕوخێه‌تی ئاهه‌نگێڕانه‌كه له‌به‌ر جه‌ژنی موسڵمانانه، كه‌واته له غه‌یره جه‌ژنی موسڵمانان نابێت ئاهه‌نگ بگێڕدرێت وبۆمان نیه ئاهه‌نگ بگێڕین به غه‌یره ئه‌م جه‌ژنه‌وه. ئه‌مه‌ش ڕونه. إن شاء الله
به‌ڵگه‌ى چواره‌م
میسكى خیتام وكۆتا به‌ڵگه، ئیجماعى هه‌موو سه‌له‌فه ڕه‌حمه‌تى خوایان لێبێت له‌سه‌ر حه‌رامێتى به‌شداریكردن، پیرۆزباییكردن، ئاهه‌نگێڕان و.. هتد
هه‌روه‌ها ئه‌مه‌ش ڕای هه‌ر چوار ئیمامه به‌رزه‌كه وزانایانى شوێنكه‌وتویانن:
یه‌كێك له زانایانى مالكى ده‌فه‌رموێ كه ناوی ئیبن قاسمه: «من ذبح بطيخة في أعيادهم، فكأنما ذبح خنزيرا» ، واته: «هه‌ركه‌سێك له جه‌ژنه‌كه‌یاندا كاڵه‌كێكیان بۆ بشكێنێ وه‌كو ئه‌وه وایه به‌رازێكى سه‌ربڕى بێت بۆیان».
هه‌ندێك له حه‌نه‌فى مه‌زهه‌به‌كان، كه ئه‌بو حوفصی حه‌نه‌فیه ئه‌ڵێت: «من أهدى بيضة إلى مشرك في يوم عيدهم فقد كفر بالله» ، واته: «هه‌ركه‌سێك هێلكه‌یه‌كیان بداتێ وه‌كو به گه‌وره ڕاگرتنێك بۆ ئه‌و ڕۆژه كافر بووه».
هه‌روه‌ها ئیبن توركمانی ئه‌ڵێ: «هه‌ركه‌س ئه‌وانه‌ی پێشو بكات، كه مه‌به‌ستی دیاری به‌خشینه‌وه به‌سه‌ر منداڵ وده‌ركردنیان بۆ ده‌شت وهتد.. له جه‌ژنی ئه‌واندا- وبمرێت وته‌وبه نه‌كات ئه‌وه كافر بوه».
هه‌ندێك له مالكیه‌كان ده‌ڵێن: «ته‌نانه‌ت نابێت سواری ئه‌و كه‌شتیه‌ش ببێت كه گاوره‌كان ده‌گوازێته‌وه بۆ جه‌ژنه‌كانیان».
ئیبن قه‌یم ڕه‌حمه‌تى خواى لێبێت له كتێبی أحكام أهل الذمة دا ئه‌ڵێ: «پیرۆزباى كردن به موناسه‌به‌ى جه‌ژنى سه‌رى ساڵ وجه‌ژنى كافرانه‌وه، ئه‌گه‌ر كوفر نه‌بێ یه‌كێكه له حه‌رامه گه‌وره‌كان، به‌ڵكو له‌وه‌ش گه‌وره‌تره پیرۆزبایى له كه‌سێك بكه‌یت كه زیناى كردبێت به ئاشكرا، كه پیاوێك بكوژێت به ئاشكرا».
ئه‌مانه‌ن جوله‌كه وگاوره‌كان، كه له‌شه‌و وڕۆژێكدا حه‌ڤده جار تۆ ده‌ڵێیت : [ اهْدِنَا الصِّـرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ] «خوایه هیدایه‌تم بده‌یت بۆ سه‌ر ڕێگا ڕاسته‌كه‌ت»، كه ئه‌مه‌ش ئیسلامه.
[غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ] «ڕێگای ئه‌وانه نا كه لێیان توڕه‌یت»، ئه‌مه‌شیان یه‌هوده.
[وَلاَ الضَّالِّينَ ] «ڕێگای ئه‌وانه‌ش نا كه گومڕان»، ئه‌مه‌شیان نه‌ێارایه.
جا له شه‌و وڕۆژێكدا حه‌ڤده جار ده‌یڵێیته‌وه، خوایه له ڕێبازیان دوورم بخه‌ره‌وه، پاشان ده‌چیت ئاهه‌نگ ده‌گێڕى له ئاهه‌نگیان، جه‌ژن ده‌كه‌یت له جه‌ژنیان، خۆشی ده‌كه‌یت له خۆشیان، شتى واده‌بێ خۆشه‌ویسته‌كان؟!
ئه‌ڵێى: خوایه هیدایه‌تم بده‌یت بۆسه‌ر ڕێگاى ڕاست، كامه ڕێگاى ڕاسته؟ كامه ڕێگاى ئیسلامه؟ ڕێگاى ئه‌وانه‌ى كه نیعمه‌تت ڕشتون به‌سه‌ریاندا، ئه‌وانه كێن؟ په‌یامبه‌ران وپیاوچاكان وڕاستگۆكان وشه‌هیده‌كان. یانى: خوایه هیدایه‌تم بده‌یت بۆسه‌ر ڕێگاى ئه‌وانه، پاشان به‌وه‌نده‌ش ناوه‌ستیت، به‌ڵكو ئه‌شڵێى: له ڕێَگه‌ى یه‌هود ونه‌صاراش دوورم بخه‌ره‌وه، پاشان تۆش ده‌ڕۆى ئاهه‌نگ به ئاهه‌نگیان ده‌گێڕى وخۆت ده‌كه‌یت به بابانوئێل.
مامۆستا على خان
دانانى کچ لە جیاتی خوێن لە سوڵحی عەشایەری دافەزڵ و گەورەیی مانگى موحەڕەم و ڕۆژووى عاشورا و حوکم و ئادابەکانىڕاستى ئەو دەنگەى کە لە (15)ى رەمەزان دەبیسترێسود وەرگرتن لەشتی بێ باوەڕانئایا واجبە لەسەر ئافرەت حیجاب بکات لە لای برای نەنکیدا ، واتە : (خاڵی باوکی) ؟
