هەڵوەشاندنەوەی شوبهەی چوارەم
لەوەڵامدا ـ بە پشتیوانی خوا ـ دەڵێین:
ئەگەر وا گومان بەرن كە موشریكەكانی كۆن تەنها بت و سەنەمی ڕوت و بێ‌ گیانیان دەپەرستن ئەوە دیارە زۆر نەفام و بێ‌ ئاگان لە قوڕئان و حەدیس و مێژوو (تأريخ).
چونكە ئەگەر سەیری ئەم سێ‌ سەرچاوانە بكەن بۆتان دەردەكەوێت كە موشریكەكانیش وەكو ئێوەی شەخس پەرست ونەفام، پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و پیاوچاكان و فریشتەكان و جنۆكەیان دەپەرست، وە ئەو بتانەش كە دایان نابوون بریتی بوون لە پەیكەری پیاوچاكان و فریشتەكان و مەبەستیان هاوار كردنە پیاوچاكەكان بوو نەك بتە داتاشراوە بێ‌ گیانەكان وەك لەم بەڵگانەی داهاتوودا دەردەكەوێت.

(أ) ـ بەڵگەی ئەوەی كە موشریكەكان جنۆكە شەیتانەكانیان دەپەرست
١ ـ خوای گەورە دەفەرموێت: {وَأَنَّهُ كَانَ رِ‌جَالٌ مِّنَ الْإِنسِ يَعُوذُونَ بِرِ‌جَالٍ مِّنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَ‌هَقًا ﴿٦﴾} [الجن].
واتە: لەبەرەی مرۆڤدا پیاوانێك پەنایان دەگرت بە پیاوانێك لە جنۆكەو داوای پەناگرتنیان لەئەوان دەكرد. وە داوای پەنا گرتنیش پەرستن بۆكردنەو دانانی جنۆكەیە بە پەرستراو واتە (إلـه)و شەریك بۆ خوا دانانە لە پەرستن بۆكردندا؛
بۆیە پەروەردگار دەیفەرموو:
٢ ـ { وَجَعَلُوا لِلَّـهِ شُرَ‌كَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ} [الأنعام ١٠٠].
واتە: موشریكەكان جنۆكەیان دانابوو بە شەریك بۆ خوا لە پەرستن و پەنا پێ‌گرتندا، چونكە ئیعتیقادیان وابوو كە جنۆكە سوودو زەرەر دەگەیەنن، لەكاتێكدا كە جنۆكە شایستەی ئەوە نین ئەم جۆرە ئیعتیقادەیان پێ‌ ببرێت و پەنایان پێ‌ بگیرێت لەگەڵ خوا؛ چونكە جنۆكە دروستكراوی خوایەو تەنها خوا خالیقە؛ كەواتە تەنها خالیق شایستەی ئەم ئیعتیقاد پێ‌ بوونەیە نەك دروستكراویش !!
٣ ـ وە هەروەها لەم دوو ئایەتەی سورەتی (السبأ)دا پەروەردگار خەبەرمان دەداتێ‌ كە موشریكەكان فریشتەو جنۆكەیان دەپەرستن لەگەڵ خوادا، وەك دەفەرموێت:
{وَيَوْمَ يَحْشُرُ‌هُمْ جَمِيعًا ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ أَهَـٰؤُلَاءِ إِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ ﴿٤٠﴾ قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنتَ وَلِيُّنَا مِن دُونِهِم ۖ بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ ۖ أَكْثَرُ‌هُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ ﴿٤١﴾} [سبإ].
واتە: لە ڕۆژی قیامەت پەروەردگار موشریكەكان و پەرستراوەكانیشیان لە مەلائیكە كۆدەكاتەوە، واتە موشریكەكان و پەرستراوەكانیشیان كە فریشتەكان بوون، لەپاشان پەروەردگار بە فریشتەكان دەفەرموێت: ئەوە ئەو موشریكانە ئێوەیان دەپەرست لەگەڵ خوا ؟!
فریشتەكانیش دەفەرموون: (سبحانك) واتە پاكی بۆ تۆیە ـ ئەی پەروەردگار ـ لەهەموو هاوبەش و شەریكێك و كەس شایستەی ئەوە نیە بكرێتە شەریكی تۆ لە پەرستندا.
وە ئێمە فەرمانمان بەو موشریكانە نەكردبوو كە غەیری تۆ بپەرستن و ئێمە بكەنە هاوبەشی تۆ لە پەرستندا؛ چونكە ئێمە بەندەی تۆین و تەنها تۆش پەرستراوو خۆشەویستی ئێمەی نـەك ئـەو موشریكانە دۆستمان بن و گوێڕایەڵمان بن و بە فەرمانی ئێمە شەریكیان بۆ تۆ قەرار دابێ‌ !!
بەڵام موشریكەكان جنۆكە شەیتانەكانیان دەپەرست و گوێ‌ ڕایەڵی ئەوانیان دەكرد بۆ پەرستنی غەیری خواو شەیتانەكان هانیان دەدان هاوارو پەرستن بۆ پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و فریشتەكان و جنۆكەكان و پیاوچاكان بكەن و ئەم شەریك بۆ خوا دانانەیان بۆ دەڕازاندنەوە،و موشریكە نەفامەكانیش گوێ‌ ڕایەڵی جنۆكە شەیتانەكانیان دەكردو زۆربەیان باوەڕیان پێدەكردن و بە قسەیان دەكردن وەك خوا دەفەرموێت: {بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ ۖ أَكْثَرُ‌هُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ}.
وە گوێڕایەڵی كردنی فەرمانی شەیتانەكان بریتییە لە عیبادەت بۆ كردنیان چونكە گوێڕایەڵی كردن عیبادەتە. بۆیە پەروەردگار دەیفەرموو:
{أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ} [يس ٦٠].
واتە: ئەی بەرەی ئادەم فەرمانم پێ‌نەكردن كە شەیتان نەپەرستن.
(وە پەرستنی شەیتان بریتییە لە گوێ‌ ڕایەڵی كردنی شەیتان لەوەدا كە هاوار بكەینە پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و فریشتەكان و پیاوچاكان و جنۆكەكان و پەنا بە ئەوان بگرین و سەر بڕینیان بۆ بكەین و ئیعتقادی سوودو زەرەرمان پێیان بێت).
وە بۆیە ئەگەر هاوار بكەنە هەر شتێك و پەرستن بۆ هەر یەكێك بكەن جگە لە (الله) ئەوە هاوارتان كردۆتە شەیتان و ئەوتان پەرستووە؛ چونكە بە قسەی شەیتان هاوارتان كردۆتە غەیری خواو گوێ‌ ڕایەڵی شەیتانتان كردووە لە هاواركردنە غەیری خوا، وە زانیشمان گوێڕایەڵی شەیتان یەعنی پەرستنی شەیتان، وە پەرستنی شەیتان هەر ئەوە نیە كە سوجدەو ڕكوعی بۆ ببەن !!
خوای پەروەردگار دەفەرموێت:
{إِن يَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلَّا إِنَاثًا وَإِن يَدْعُونَ إِلَّا شَيْطَانًا مَّرِ‌يدًا ﴿١١٧﴾} [النساء].
واتە: هاوار ناكەنە هیچ یەكێ غەیری خوا، تەنها هاوار دەكەنە شەیتان و ئەو دەپەرستن و هاوارەكەیان بەو دەگات، ئەگەر بە گومانی خۆیان هاواریشیان كردبێتە پێغەمبەران (علیهم الصلاە والسلام) و پیاوچاكان و فریشتەكان، چونكە پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و پیاوچاك و فریشتەكان ڕازی نین هاوار بكرێتە ئەوان نە لەگەڵ خوا، وە نە بەبێ‌ خوا (سەربەخۆ). وە ئەوەی كە ڕازییە بە هاواركردنە غەیری خوا تەنها جنۆكە شەیتانەكانن و ئەوان لە پێش چاوی خەڵكی ئەم شیركە دەڕازێننەوەو بەناوی لە خوا نزیك بوونەوەو وەسیلە دانان و خۆش ویستنی پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و پیاوچاكان و ڕێزگرتن لێیان خەڵكی تووشی شیرك دەكەن !!

(ب) ـ بەڵگەی ئەوەی كە موشریكەكان پێغەمبەران و چاكەكاران و فریشتەیان دەپەرست
لە زۆر ئایەتی قوڕئاندا بۆمان دەردەكەوێت كە پێغەمبەرانیش (عليهم الصلاة والسلام) دەپەرستران و كرابوون بە پەرستراو (إلـه) لەگەڵ خوادا، وەك: (عیسی) وەهەروەها چاكەكارو صاڵحانیش پەرستراون و كراون بە (إلـه) وەك (مریـم)ـەی دایكی (عیسی) ـ عليهما السلام ـ.
بۆیە پەروەردگار ڕۆژی قیامەت ڕوو دەكاتە (عیسا) و پێ‌ی دەفەرموێت:
(١) ـ {وَإِذْ قَالَ اللَّـهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْ‌يَمَ أَأَنتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَـٰهَيْنِ مِن دُونِ اللَّـهِ ۖ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ ۚ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ ۚ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ ۚ إِنَّكَ أَنتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ ﴿١١٦﴾} [المائدة].
واتە ئەی (عیسا)ی كوڕی (مریـم) ئەوە تۆ بە خەڵكیت وتووە: من و دایكم بكەن بە دوو پەرستراو ؟
(عیسی) لە وەڵامدا دەفەرموێت: (سبحانك) پاكی بۆ تۆیە ـ ئەی پەروەردگار ـ لە هەموو هاوەڵ و شەریكێك. بۆ من نەهاتووەو شایستەی من نیە شتێك بە خەڵكی بڵێم كە مافی من نەبێت بەڕاستی، واتە پەرستن تەنها مافی تۆیە ئەی خوایە وە بۆمن نیە بڵێم بم پەرستن لەگەڵ خوا !!...
كەواتە: موشریك و كافرەكان تەنها بەردو دارو بت و سەنەمی بێ‌ گیانیان نەدەپەرستن بەڕووتی، بەڵكو پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و چاكەكارانیشیان دەپەرستن و دەیان كردن بە (إلـه) لە پەرستن بۆ كردن و هاوار لێ‌ كردن، نەك لە دروست كردن و پەروەردگارێتیدا!!
* وە بەڵگەی تریش لە قوڕئان زۆرە كە موشریكەكان پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و فریشتەیان دەپەرستن وەك ئایەتی:
(٢) ـ { وَيَوْمَ يَحْشُرُ‌هُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّـهِ فَيَقُولُ أَأَنتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِي هَـٰؤُلَاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ ﴿١٧﴾ قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنبَغِي لَنَا أَن نَّتَّخِذَ مِن دُونِكَ مِنْ أَوْلِيَاءَ وَلَـٰكِن مَّتَّعْتَهُمْ وَآبَاءَهُمْ حَتَّىٰ نَسُوا الذِّكْرَ‌ وَكَانُوا قَوْمًا بُورً‌ا ﴿١٨﴾} [الفرقان].
واتە: پەروەردگار لە ڕۆژی قیامەتدا كۆدەكاتەوە موشریكەكان و پەرستراوەكانیشیان جگە لە (الله) كە بریتی بوون لە فریشتەو پێغەمبەر (عیسی) و (عوزەیر) وەك لە ئایەتەكانی پێشوودا دەركەوت. وە پەروەردگار بە پەرستراوەكان دەفەرموێت: ئایا ئێوە بەندەكانی منتان گومڕا كردووەو پێتان وتوون ئێمە بپەرستن لەگەڵ خوا ؟! یان خۆیان لە خۆیانەوە بێ‌ قسەی ئێوە گومڕا بوون و ئێوەیان دەپەرست؟
لە وەڵامدا پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و فریشتەكان دەفەرموون:
(سبحانك) واتە پاكی بۆ تۆیە لە هەموو وێنەو هاوشێوەو شەریكێك، شیاوی ئێمە نەبووە كە غەیری تۆ دۆستمان هەبێت وە شیاوی بەرەی دروست كراوان نیە كە غەیری تۆ بپەرستن و پەرستراوی تریان هەبێت..

(ج) ـ وە بەڵگەش لەسەر ئەوەی موشریكەكان ئەو پیاوانەشیان دەپەرستن كە بە چاكیان دادەنان ئەمانەن
بەڵگەی یەكەم:
قوڕئان بۆمان باسی قەومی نوح دەكات كە پێنج پیاوچاكیان دەپەرستن، ناویان: ( ود ) و ( سواع ) و ( يغوث ) و ( یعوق ) و ( نسر ) بوو.
وەك پەروەردگار لە سوڕەتی(نوح:٢٣-٢٤)بە درێژی بۆی باس كردوین كە كێشەی (نوح عليه السلام) لەگەڵ قەومەكەی لەسەر ئەوە بوو كە نوح بانگی دەكردن بۆ پەرستنی خوا بە تەنهاو وازهێنان لەپەرستنی ئەو پێنج پیاو چاكەی كردبوویانن بەپەرستراو (إلـه)و ئیعتیقادیان پێیان بوو و پەرستنیان بۆ دەكردن، بەڵام قەومەكەی بەردەوام بوون لەسەر پەرستنیان و وازیان لێ‌ نەدەهێنان و بەیەكتریان دەوت:
{وَقَالُوا لَا تَذَرُ‌نَّ آلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُ‌نَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرً‌ا ﴿٢٣﴾ وَقَدْ أَضَلُّوا كَثِيرً‌ا} [نوح:٢٣-٢٤].
واتە: واز مەهێنن لە پەرستراوەكانتان و واز لەم پێنچ پەرستراوانە مەهێنن.
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ (رضي الله عنهما) قَالَ: ((صَارَتِ الأَوْثَانُ الَّتِي كَانَتْ فِي قَوْمِ نُوحٍ فِي الْعَرَبِ بَعْدُ، أَمَّا وُدٌّ كَانَتْ لِكَلْبٍ بِدَوْمَةِ الْجَنْدَلِ، وَأَمَّا سُوَاعٌ كَانَتْ لِهُذَيْلٍ، وَأَمَّا يَغُوثُ فَكَانَتْ لِمُرَادٍ ثُمَّ لِبَنِي غُطَيْفٍ بِالْجُرُفِ عِنْدَ سَبَا، وَأَمَّا يَعُوقُ فَكَانَتْ لِهَمْدَانَ، وَأَمَّا نَسْرٌ فَكَانَتْ لِحِمْيَرَ لآلِ ذِي الْكَلاَعِ، أَسْمَاءُ رِجَالٍ صَالِحِينَ مِنْ قَوْمِ نُوحٍ، فَلَمَّا هَلَكُوا أَوْحَى الشَّيْطَانُ إِلَى قَوْمِهِمْ: أَنِ انْصِبُوا إِلَى مَجَالِسِهِمُ الَّتِي كَانُوا يَجْلِسُونَ أَنْصَابًا، وَسَمُّوهَا بِأَسْمَائِهِمْ، فَفَعَلُوا، فَلَمْ تُعْبَدْ حَتَّى إِذَا هَلَكَ أُولَئِكَ وَتَنَسَّخَ الْعِلْمُ عُبِدَتْ))(١).
واتە: پەرستراو(آلهة)ـەكانی قەومی نوح مانەوە، تا كاتی عەرەبە نەفامەكانیش، وەئەوانیش دەیان پەرستن تا دوای ناردنی پێغەمبەریش صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وە هەریەك لەم پێنچ پەرستراوانە بوون بە پەرستراوی ناوچەیەك لەناوچەكانی عەرەبەكان بەم شێوەیە:
یەكەم: (وُد) پەرستراوی نەوەو عەشیرەتی (كلب) بوو لە شوێنێك بەناوی (دَوْمَة الجندل) لە جیهەتی شام لەناو خاكی سعودیە .
دووەم: (سُوَاع) پەرستراوێكی هوزەیلیەكان بوو كە لە ناوچەی حیجاز، نزیك (مەككە).
سێهەم: (يَغُوث) پەرستراوی موڕادیەكان بوو لە ناوچەیەكی وڵاتی (یەمەن)، وە دوایی ئەم بتە بوو بە پەرستراوی نەوەكانی (غُطَيف) لە شاری (جوف) لای (سبـأ).
چوارەم: (يَعُوق) پەرستراوی عەشیرەتی هەمدانیەكان بوو (هەمدان) عەشیرەتێكی گەورەیە لە باكوری ڕۆژهەڵاتی (یەمەن).
پێنجەم: (نَسْر) پەرستراوی (آل ذي الكلاع) بوو كە (حیمیەرین) و یەمەنین.
بەم شێوەیە ئەم پێنچ پەرستراوانەی قەومی نوح مانەوە لەناو عەرەبەكانداو هەریەكەیان بوو بە پەرستراوی ناوچەیەكی عەرەبەكان.
وە لەبنەڕەتدا ئەم پێنچ ناوە ناوی پێنچ پیاوچاكی قەومی نوح بوون، كاتێك كە مردن، خەڵكەكە زۆر بە پەرۆش بوون بۆیان و شەیتانیش ئەمەی بە هەل زانی بۆیە وەسوەسەی خستە دڵی خەڵكەكەو هانیدان پەیكەرو وێنەی ئەو پیاوچاكانە دروست بكەن و لە دانیشگاو پەرستگاكانیاندا دایان بنێن بۆئەوەی وەكو ئەوان خوا پەرستی بكەن، وە خەڵكەكەش پەیكەرەكانیان دروست كردن و هەریەكەی بەناوی خۆیەوە، وە نەیان دەپەرستن، تاوەكو ئەو جیلە مردن و جیلی تازە هاتن كە نەیان دەزانی باب و باپیرانیان بۆ چ مەبەستێك دروستیان كردون، وە شەیتانیش جارێكی تر هەلی بۆ ڕەخساو وەسوەسەی خستە ناو دڵی ئەم جیلە تازەیەو وای تێگەیاندن كە پێشینەكانیان بە واسیتەی ئەوان داوایان لە خوا دەكردو بەپەرستنی ئەوان لە خوا نزیك دەبوونەوە؛ چونكە ئەم پێنجە پیاوچاك و لە خوا نزیك بوون ! بەم شێوەیە پلە بە پلە شەیتان ڕایكێشان بەرەو پەرستنیان و پەرستران.
وە ئەم سوننەتە نەفامیە شیركیە، درێژەی كێشا تا سەردەمی پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و گەیشتە عەرەبەكانیش.

كەواتە لەم ئایەتەی سوڕەتی (نوح) و تەفسیرەكەی لەلایەن (ابن عباس)ـەوە چەند ڕاستیەكمان بۆ دەركەوت:
١ـ سەرەتای دەركەوتنی شیرك بۆ خوا دانان لە پەرستندا لە قەومی (نوح)ەوە دەستی پێ‌ كرد.
٢ـ شەریك بۆ خوا دانانەكەیان بریتی بوو لە پەرستنی پیاوچاكانی مردوو لەگەڵ خوا.
٣ـ ئەو بت و پەیكەرەی كە دەیان پەرستن مەبەستیان پێی خودی ئەو بتانە نەبوو بەڵكو مەبەستیان ئەو پیاوچاكانە بوو كە پەیكەرەكانیان بۆ داتاشی بوون .
٤ـ سەبەبی شیرك بۆ خوا دانان زێدەڕەوی بوو لە پیاوچاكان و ئیعتیقاد پێ‌ بوونیان.
٥ـ لەسەردەمی عەرەبەكانیش بتی ئەو پێنچ پیاوچاكانەی قەومی (نوح)یان دەپەرستن.
٦ـ خوای گەورە پێغەمبەرانی (عليهم الصلاة والسلام) ناردن یەك لەدوای یەك لە (نوح)وە تا (محمد) سەلامی خوایان لەسەر بێت بۆ بانگ كردنی خەڵكی بۆ خواپەرستی بە تەنها و وازهێنان و دوور كەوتنەوە لە پەرستنی ئەو پیاوچاكانەو غەیری ئەوانیش هەر یەكێكی تر پەرسترا بێت لەغەیری خوا.

كەواتە: ئەوەی مەبەستمان بوو لە ئایەتەكەی سورەتی (نوح)و تەفسیرەكەی ابن عباس ئەوە بوو كە بزانرێت موشریكەكانی كۆن پیاوچاكانیان دەپەرستن و یەكەم شیرك كە پەیدا بوو بریتی بوو لە پەرستنی پیاوچاكان، كەوابوو شوبهەی شەخس پەرستانی ئەمڕۆ ڕاست نیە كە دەڵێن: موشریكەكان تەنها بت و بەردو داریان دەپەرست بەڵام ئێمە بت پەرست نین، بەڵكو هاوار دەكەینە پیاوچاكان. چونكە بۆمان دەركەوت كە موشریكەكانیش شیركەكەیان بریتی بوو لە پەرستنی پیاوچاكان و داواكردن لە ئەوان.
وە بۆ زیاتر تێگەیشتن لە تەفسیرەكەی ابن عباس وتەی چەند زانایەك دەخەینە ڕوو تا زیاتر بۆت دەركەوێت كە قەبر پەرستی ئەم سەردەمە، جیاوازی نیە لەگەڵ بت پەرستی سەردەمی موشریكەكان و هەردوولایان پیاوچاك پەرستن، بەڵام پێشینەكان وێنەو پەیكەریان بۆ داتاشی بوون و شوێن كەوتەكانیشیان لەم سەردەمە وێنەو قەبرەكانیان دەپەرستن:(٢).

بەڵگەی دووەم:
وە یەكێك لە پەرستراوە (إلـه)كانی موشریكەكانی عەرەب بریتی بوو لە (لات) وەك قوڕئان باسی كردووە دەفەرموێت:
{أَفَرَ‌أَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّىٰ ﴿١٩﴾ وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَ‌ىٰ ﴿٢٠﴾} [النجم].
وە ئەو بتەی كە ناوی (لات) بوو لە بنەڕەتدا پیاوێك بوو خزمەتی حاجیەكانی دەكرد. وە كاتێك كە مرد لەسەر قەبرەكەی دەمانەوەو ووردە ووردە ئیعتیقادیان پێ‌ زیاد دەبوو تا گەیشتە ئەوەی پەرستنیان بۆ دەكردو پەیكەریان بۆ داناو بوو بە بت و پەرستراو (إلـه)ی موشریكەكان. بەڵگەش لەسەر ئەوە:
١- ئیمامی بوخاری ڕیوایەتی كردووە لە (ابن عباس (رضي الله عنهما) في قوله {اللَّاتَ وَالْعُزَّىٰ} كە فەرموویەتی: ((كَانَ الَّلاَتُ رَجُلاً يَلُتُّ سَوِيقَ الْحَاجِّ))(٣).
٢- وە ابن جرير الطبري المفسِّر: ڕیوایەتی كردووە لە قتادة وابن عباس ومجاهد وابن زيد: (أن اللاتَّ بتشديد التاءِ رجلٌ كان يلت السويق للحاج فمات فعكفوا على قبره فعبدوه)(٤).
كەواتە بتەكانی موشریكەكان تەنها دارو بەرد نەبوون بەڵكو قەبری ئەو پیاوانەش بوو كە بە خوا پەرست و چاكیان دادەنان و بتیان بۆ دانابوون و دەیان پەرستن.

بەڵگەی سێهەم:
هەروەها لە دوو ئایەتی تریشدا بۆمان دەردەكەوێت كە پیاو چاكان پەرستراون لەگەڵ خوای پەروەردگارداو، هاواریان كراوەتێ‌ لەلایەن موشریكەكانەوە، وەك پەروەردگار دەفەرمووێت:
{ قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُم مِّن دُونِهِ فَلَا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ‌ عَنكُمْ وَلَا تَحْوِيلًا ﴿٥٦﴾ أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَىٰ رَ‌بِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَ‌بُ وَيَرْ‌جُونَ رَ‌حْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ ۚ إِنَّ عَذَابَ رَ‌بِّكَ كَانَ مَحْذُورً‌ا ﴿٥٧﴾} [الإسراء].
واتە: ئەی محمد: بفەرموو بە موشریكەكان: ئەوانەی كە ئێوە هاواریان دەكەنێ‌ لە غەیری خوا بۆ ئەوەی ناڕەحەتیتان لەسەر لابەرن و سوودتان پێ‌ بگەیەنن و لە خوا نزیكتان بكەنەوەو شەفاعەتتان بۆ بكەن، ـ بفەرموو ـ ئەوانەی كە هاواریان دەكەنێ‌ و ئیعتیقادتان پێیانە جگە لە خوا هیچیان بە دەست نیەو لە دەسەڵاتیاندا نیە ناڕەحەتیتان لەسەر لابەرن، یان بیگۆڕن بە ئاسان تر. چونكە ئەوانەی ئێوە هاواریان دەكەنێ‌ و داوایان لێ‌ دەكەن خۆیان دەیانەوێت لە خوا نزیك ببنەوە بە كردەوەی چاكەو گوێ‌ ڕایەڵی خواو ڕۆیشتن لەسەر ڕێبازە ڕاستەكەی، وە مونافەسەو پێش بڕكێیانە لە نزیك بوونەوە لە خوا بە كردەوەی چاكە. وە خۆیان ڕەجای ڕەحمەتی خوا دەكەن بۆ خۆیان و بە ئومێدی میهرەبانی پەروەردگارن و دەشترسن لە سزای خوای گەورە؛ چونكە سزای پەروەردگارت پێویستە مرۆڤ لێی بترسێت و خۆپارێزی لێ‌ بكات !!
كەواتە ئەوانەی كە ئێوە ـ ئەی موشریكەكان ـ هاواریان دەكەنێ‌ و ئیعتیقادی خێرو شەڕتان پێیانە، خۆیان بۆ نەفسی خۆشیان خێرو شەڕو سوودو زەرەریان بەدەست نیەو خۆیان لە خوا دەترسن سزایان بدات، وە كردەوەی چاكە دەكەن بۆ ئەوەی لە خوا نزیك ببنەوەو ڕەحمەتی خوایان بەركەوێت و لە سزاكەی ڕزگاریان بێت.
جا یەكێك خۆی ئەوە حاڵی بێت چۆن دەبێت هاواری بكرێتێ‌ و داوای هێنانی خۆشی و لادانی ناخۆشی لێ‌ بكرێت ؟!
وە لە لایەكی ترەوە لەم ئایەتە پیرۆزەدا دەردەكەوێت كە ئەوانەی موشریكەكان هاواریان دەكەنێ‌ تەنها بێ‌ گیان و بێ‌ عەقڵ و بەردو دارو خۆرو مانگ و ئەسـتێرە نـەبـوون، بەڵـكـو پیاوچاكان و پێغەمبەرانیش بوون هەروەك لێرەدا دەركەوت.
چونكە بێ‌گیان و بت و سەنەم، كردەوەی چاكە ناكات و هەوڵی لەخوا نزیك بوونەوە نادات و ڕەجای ڕەحمەتی خوا ناكات و لە سزای خوا ناترسێت؛ چونكە ئەم سیفات و كارانە سیفاتی گیان لەبەرێكی عاقڵی چاكن، نەك سیفاتی بێ‌ گیانی بێ‌ عەقڵ بن(٥).

وە شێخ ابن عثيمين له (القول المفيد شرح كتاب التوحيد) (١/١٨٤)دا فەرموویەتی:
(وهذا ينطبق على كل من دُعيَ، وهو داعٍ؛ كعيسى ابن مريم، والملائكة، والأولياء، والصالحين.
وأما الشجر والحجر؛ فلا يدخل في الآية) .
واتە: ئەو حاڵەت و سیفاتانە لە هەموو یەكێكدا دێتە جێ كە هاواری بكرێتێ‌ و ئەویش خۆی هاوار بكاتە خواو خۆی داوا لە خوا بكات، وەك عیسای كوڕی مریم و فریشتەكان و پیاوچاكان.
بەڵام دارو بەرد ناچنە ناو ئایەتەكەوە؛ چونكە ئەو سیفاتانەیان نین.
لە كۆتایدا بۆمـان دەركـەوت كە ئەم ئایـەتەش ئاشكـراترین بەڵگـەیـە بۆ هەڵوەشاندنەوەی شوبهەی هاوبەش پەیداكەران، كە دەڵێن موشریكەكان بەوە بە كافـر دانـران كە هاواریـان دەكردە بەردو دارو بــت و سەنەم، بەڵام ئێمە بت و سەنـەم ناپەرستین و هـاوارو داواكاریـمان لە پیاوچاكـان و پێغەمبەرانە (عليهم الصلاة والسلام) !!
وە بۆمان دەركەوت كە هاوار كردنە پیاوچاكان لەلایەن خەڵكی ئەمڕۆو داواكردن لە قەبرو مردوو یان لە زیندووی غائیب، وە ئەم كارەی خەڵكی لەسەر قەبر دەیكەن وەك: هاوار كردنە مردووان و داواكردن لێیان و سەربڕین لەسەر گۆڕیان و ترسان لێیان، هیچ فەڕقی نیە لەگەڵ حاڵی موشریكەكانی سەردەمی پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لەم ڕوانگەیەوە.

وە ئەگەر بڵێن: چۆن ئەو ئایەتانەی باسی موشریكە بت پەرستەكان دەكات بەسەر ئێمەی موسڵمانی هاواركردووە شێخ و پیاوچاكاندا تەتبیق دەكەن ؟!
لە وەڵامدا دەڵێین:
١- عیبڕەت بە عمومی لەفزەكانی قوڕئانە، نەك بەهۆی دابەزینی ئایەتەكە بە تایبەتی، وەك زانراوە لای زانایانی (أُصُولُ الفِقه) كە دەڵێن: (العبرةُ بِعُمُومِ اللفظ لا بِخُصُوصِ السَّبَبِ).
وە لەفزی ئایەتەكان گشتین و گشت ئەوانە دەگرنەوە كە هاواریان دەكرێتێ‌ لە غەیری خوا؛ جا زیندووی غائیب بن یان مردوو؛ لە پیاوچاكان و پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و جنۆكەكان و دارو بەردو خۆرو مانگ و ئەستێرەو بت و سەنەم و گیاندارو بێ‌ گیان و عاقڵ و ناعاقڵ، گشت ئەوانە دەگرێتەوە، هەروەك لە تەفسیری (الْمُيَسَّر)دا تەفسیری ـ ئایەتی (٥٦ - ٥٧)ی الإسراء بەم شێوەیە كراوە:
(وهذه الآية عامةٌ في كل ما يُدعى من دون الله، ميِّتاً كان أو غائِباً، من الأنبياء والصالحين وغيرهم، بلفظ الاستغاثة أو الدعاء أو غيرهما، فلا معبود بحقٍ إلاّ الله).
٢- وە هەروەها جگە لەو گشتێتی (عمومی) یەی مانای ئایەتەكانیش، چەندان ئایەتی ترمان باس كرد بەڵگە لەسەر ئەوەی كە موشریكەكانی ڕابردوو بۆیە بەكافرو موشریك دادەنران؛ چونكە هاواریان دەكردە پیاوچاكان و پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و فریشتەو جنۆكە، نەك هەر لەبەر ئەوە بە موشریك حیساب كرابن چونكە هاواریان دەكردە بت و سەنەم و ئەوانیان دەپەرست !!. چونكە بۆمان دەركەوت كە بت و سەنەمەكەش بۆ فریشتەو پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) و پیاوچاكان دانرابوون و بەناوی ئەوان دەپەرستران و هاواریان دەكرایە.
وە هیچ جیاوازی نییە لەنێوان بت پەرستی و قەبر پەرستی و شەخس پەرستی، چونكە هەر یەكێك بپەرسترێت غەیری خوا ئەوا هەر شیركە، جا فریشتەیەكی لەخوا نزیك بێت، یان پێغەمبەرێكی نێردراوی خوا بێت، یان پیاوچاكێك بێت، یان شەیتانی لەعنەت لێ‌كراو بێت !!؛ چونكە هیچ یەكێك جگە لە خوا شایستەی پەرستن نیە(٦).

لە کتێبی : خواپەرستى نەک شەخس پەرستى وەرگیراوە لە نوسینى : د.عبداللطیف أحمد
==============
(١) صحيح البخاري: ( ٤٩٢٠ ) .
(٢)* ابن حجر الشافعي لە شەرحی ئەم ڕیوایەتەدا دەفەرموێت:
(ذَكَرَ السُّهَيْلِيُّ فِي "التَّعْرِيف": أَنَّ يَغُوث هُوَ اِبْن شيث بْن آدَم فِيمَا قِيلَ، وَكَذَلِكَ سُوَاع وَمَا بَعْده وَكَانُوا يَتَبَرَّكُونَ بِدُعَائِهِمْ، فَلَمَّا مَاتَ مِنْهُمْ أَحَد مَثَّلُوا صُورَته تَمَسَّحُوا بِهَا إِلَى زَمَن مهلائيل فَعَبَدُوهَا بِتَدْرِيجِ الشَّيْطَان لَهُمْ، ثُمَّ صَارَتْ سُنَّة فِي الْعَرَب فِي الْجَاهِلِيَّة، وَلَا أَدْرِي مِنْ أَيْنَ سَرَتْ لَهُمْ تِلْكَ الْأَسْمَاء؟ مِنْ قِبَل الْهِنْد فَقَدْ قِيلَ إِنَّهُمْ كَانُوا الْمَبْدَأ فِي عِبَادَة الْأَصْنَام بَعْد نُوح، أَمْ الشَّيْطَان أَلْهَمَ الْعَرَب ذَلِكَ اِنْتَهَى، وَمَا ذُكِرَ مِمَّا نَقَلَهُ تَلَقَّاهُ مِنْ "تَفْسِير بَقِيّ بْن مَخْلَد" فَإِنَّهُ ذَكَرَ فِيهِ نَحْو ذَلِكَ عَلَى مَا نَبَّهَ عَلَيْهِ اِبْن عَسْكَر فِي ذَيْله، وَفِيهِ أَنَّ تِلْكَ الْأَسْمَاء وَقَعَتْ إِلَى الْهِنْد فَسَمَّوْا بِهَا أَصْنَامهمْ ثُمَّ أَدْخَلَهَا إِلَى أَرْض الْعَرَب عَمْرو بْن لُحَيّ) فتح الباري : (٩/٦٧٠).
* ابن جرير الطبرى الشافعي بۆمان دەگێڕێتەوە لە محمد بن قيس:
(أن يغوث ويعوق ونسراً كانوا قوماً صالحين من بني آدم وكان لهم أتباعٌ يقتدون بهم. فلما ماتوا قال اصحابهم: لو صورناهم كان أشوقُ لنا الى العبادة؛ فصوروهم، فلما ماتوا وجاء آخرون دبَّ إليهم إبليس فقال: إنما كانوا يعبدونهم وبهم يسقون المطر. فعبدوهم).
* و الامام القرطبي: فەرموویەتی:
(وإنَّما صورَ أوائلهم الصُّورَ لِيتأسوا بهم ويتذكروا أفعالهم الصالحة، فيجتهدوا كاجتهادهم، ويعبدوا الله عند قبورهم. ثم خلفهم قومٌ جهلوا مرادهم فوسوس لهم الشيطان، أن أسلافهم كانوا يعبدون هذه الصُّور ويعظّمونها).
* والإمام ابن قيم الجوزية فەرموویەتی:
(وما زال الشيطان يوحي الى عُبادِ القبور ويلقي إليهم:
١ـ أنّ البناء والعكوف عليها من محبة أهل القبور من الأنبياء والصالحين، وأن الدعاءَ عندها مستجابٌ، ثم ينقلهم من هذه المرتبة الى:
٢ـ الدعاء بها، والإقسام على الله بها، فإنّ شأنَ الله أعظمُ من أن يُقسمَ عليه أو يسألَ بأحدٍ من خلقهِ؛ فإذا تقرّرَ ذلك عندهم نقلهم منه الى:
٣ـ دعائه وعبادته؛ وسُؤالهِ الشفاعة من دون الله، واتخاذ قبره وثناً تُعَلَّقُ عليه القناديلُ والستور، ويطاف به ويُسْتَلم ويُقبَّلُ؛ ويحجَّ إليه ويذبحُ عنده.
فإذا تقرّر ذلك عندهم نقلهم منه إلى:
٤ـ دعاء الناس الى عبادته، واتخاذهِ عيداً ومنسكاً، ورأوا أنّ ذلك أنفع لهم في دنياهم وأخراهم.
وكل هذا مما قد عُلِمَ بالإضطرارِ من دينِ الإسلام أنَّه مضادٌّ لما بعث الله به رسوله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ من تجريد التوحيد، وأن لايعبد إلا الله.
فإذا تقرّرَ ذلك عندهم نقلهم منه إلى:
٥ـ أنّ من نَهَى عن ذلك فقد تنقّص أهل هذه الرتب العلية وحطهم عن منزلتهم، وزعم أنه لا حرمة لهم ولا قدر، فغضب المشركون واشمأزّت قلوبهم، كما قال تعالى: { وَإِذَا ذُكِرَ‌ اللَّـهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَ‌ةِ ۖ وَإِذَا ذُكِرَ‌ الَّذِينَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُ‌ونَ ﴿٤٥﴾} [الزمر].
وسرى ذلك في نفوس كثيرٍ من الجهال والطغام؛وكثير ممن ينتسب الى العلم والدين، حتى عادوا أهل التوحيد و رَمَوْهم بالعظائم ونفَّروا الناس عنهم، و والَوْا أهل الشرك وعظّمُوهم، وزعموا أنهم أولياء الله وأنصار دينه ورسوله، ويأبى الله ذلك {وَمَا كَانُوا أَوْلِيَاءَهُ ۚ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ} [الأنفال ٣٤]) بڕوانە فتح المجيد (٢٢٤ – ٢٢٨ ) .
(٣) صحيح البخاري( ك ٦٥ / ب ٢ ) .
(٤) تفسير الطبري ( ٢٧ / ٥٨ ـ ٥) .
(٥) لە كتابی (قرة عيون الموحدين)دا هاتووە لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا: (وفيه الردّ على من ادعى أن شرك المشركين إنما هو بعبادة الاصنام وتبيَّن بهذه الآية أنَّ الله تعالى أنكر على من دعى معه غيره من الأنبياء والصالحين والملائكة ومن دونهم، وأنَّ دعاء الأموات والغائبين لجلب نفعٍ ودفع ضرٍّ من الشركِ الأكبر الذي لا يغفره الله، وأنَّ ذلك ينافي ما دلَّتْ عليه كلمة الإخلاص).
فتدبّر هذه الآية العظيمة يتبيَّن لك التوحيد، وما ينافيه من الشرك والتنديد؛ فإنها نزلت فيمن يعبُدُ الملائكةَ والمسيحَ وأُمهُ والعزير، فَهُم المعنيّون بقوله تعالى: { قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُم مِّن دُونِهِ فَلَا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ‌ عَنكُمْ وَلَا تَحْوِيلًا ﴿٥٦﴾} (الإسراء) ثُمَّ بيَّن تعالى أنَّ هولاءِ المشركين قد خالفوا ماكانوا يدعونهُ في دينه فقال: {أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَىٰ رَ‌بِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَ‌بُ} (الإسراء ٥٧) وقدَّمَ المعمول لِأنَّهُ يفيد الحصر يعني يبتغون الى ربهم الوسيلة لا الى غيره. وأعظم الوسائل الى الله تعالى التوحيد الذي بعث به الله أنبياءهُ ورُسُلَه، وخلق الخلق لِأجلهِ.
ومن التوسل اليه: التوسل بأسماءهِ وصفاتهِ ... وغير ذلك من الأعمال الصالحة الخالصة التي لم يَشُبْها شركٌ، فالتوسلُ الى الله هو بما يحبهُ ويرضاهُ، لا بما يكرههُ ويأباهُ من الشرك الذي نزَّهَ نفسهُ عنه... ثم قال:
وأما ما ورد في معنى الآية عن ابن مسعودٍ قال: (كان ناسٌ من الإنس يعبدون ناساً من الجنِ، فَأسلم الجنُّ وتمسَّكَ هؤلاءِ بدينهم)، فإنَّه لا يخالفُ ما تقدمَ؛ لِأنَّ هذه الآية حجة على كلِ من دعا مع الله ولياً من الأولين والآخرين... فإنَّ الآية تعُمُّ من كان معبودهُ عابداً لله سواء كان من الملائكةِ أو من الجنِّ أو من البشر) ( ٤٣ - ٤٤- ٤٥) بإختصار .
(٦) ئيمامى الصنعانى فەرموویەتی:
(والنذر بالمال على الميّتِ ونحوه، والنحرُ على القبر والتوكّلُ به وطلب الحاجات منه هو بعينه التي كانت تفعله الجاهلية، وإنّما كانوا يفعلونه لِما يُسمُّونه وثناً وصنماً وفعله القبوريّون لما يسمّونه ولياً وقبرا ومشهداً، والأسماءُ لا أثرَ لها ولا تغير المعاني،ضرورةٌ لغوية و عقليّة وشرعية، فإنَّ مَنْ شَرِبَ الخمرَ وسمَّاها ماءً، ما شرِب إلا خمراً وعقابه عقاب شارب الخمر. ولعله يزيدُ عقابه للتدليس والكذب في التسمية.
وكذلك تسمية القبر مشهداً، ومن يعتقدون فيه ولياً: لا يخرجهُ عن اسم الصنم والوثن، إذ هم معاملون لها معاملة المشركين للأصنام. ويطوفون طواف الحجاج ببيتِ الله الحرام، ويستلمونهم استلامهم لأركان البيت، ويخاطبون الميِّتَ بكلمات كفرية من قولهم: على الله وعليك، ويهتفون بأسمائهم عند الشدائد ونحوها. وكل قوم لهم رجلٌ ينادونه... وهذا هو بعينه فعل المشركين في الأصنام) (تطهير الاعتقاد) .