ده‌روازه‌ى سێیه‌م : له باره‌ى قه‌ده‌غه كراوه‌كان وفیدیه دان وقوربانی یه‌وه
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: قه‌ده‌غه كراوه‌كانی ئیحرام:
پرسى دوه‌م: فیدیه‌ى ڕێگری لێ كراوه‌كان:
پرسى سێیه‌م: له باره‌ى قوربانی وحوكمه‌كانیه‌وه:
ده‌روازه‌ى سێیه‌م : له باره‌ى قه‌ده‌غه كراوه‌كان وفیدیه دان وقوربانی یه‌وه
«الْمَحْظُورَاتِ والفِدْيَةِ وَالْهَدْي»
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: قه‌ده‌غه كراوه‌كانی ئیحرام:
كه بریتیه له‌و شتانه‌ى قه‌ده‌غه‌یه له سه‌ر كه‌سێك له ئیحرامدا بیكات:
1- پۆشینی دوراو «الْمَخِيط»: ئه‌وه‌یه پۆشاكه‌كه به گوێره‌ى قه‌د وجه‌سته یا ئه‌ندامه‌كه بڕا بێت «الْمُفَصَّل»، وه‌ك شه‌روالأ وپۆشاك وجگه له‌مانه‌ش مه‌گه‌ر یه‌كێك پشته ماڵ «إزار»ێكی ده‌ست نه‌كه‌وێت ئه‌وا دروسته بۆی شه‌ڕوالأ بپۆشێت، ئه‌م ڕێگری لێ كراوه‌ش تایبه‌ته به پیاوانه‌وه، به‌ڵام ئافره‌ت كام پۆشاكه‌ى بوێت ده‌یپۆشێت جگه له تارا وده‌ستكێش، وه‌ك دواتر دێت.
2- به‌كارهێنانی بۆن بۆ لاشه‌ی وپۆشاكه‌كه‌ی، هه‌روه‌ها به ئه‌نقه‌ست بۆنی هه‌ڵمژێت، به‌ڵام دروسته بۆنی شته بۆنخۆشه‌كان بكات له ڕوه‌كه‌كانی زه‌وی، هه‌روه‌ها چاو ڕه‌شتن به‌و شتانه‌ى بۆنی پێوه نیه.
3- لادانی مو ونینۆك، نێر بێت یان مێ، هه‌روه‌ها بۆی هه‌یه به نه‌رمی سه‌ری بشوات، ئه‌گه‌ریش نینۆكی شكا دروسته برك (فڕێ)ی بدات.
4- داپۆشینی سه‌ری پیاو به شتێك پێوه‌ى بنوسێت، بۆشی هه‌یه بچێته ژێر چادر وهاوشێوه‌كانی وه‌ك دار. هه‌روه‌ها بۆی هه‌یه چه‌تر به‌كار بهێنێت له كاتی پێویستیدا.
ئافره‌تیش ڕێگری لێكراوه ده‌م وچاوی دابپۆشێت به شتێك به گوێره‌ی ده‌م وچاوی بێت وه‌ك تارا وقیناعی ژنانه «البرقع»، وپێویسته له سه‌ری ئه‌گه‌ر پیاوی بێگانه هه‌بو به تارا ده‌م وچاوی دابپۆشێت، هه‌روه‌ها قه‌ده‌غه‌یه ده‌ست كێش له ده‌ست بكات. بۆشی هه‌یه هه‌ر پۆشاكێك بپۆشێت كه بۆی گونجاوه. جا هه‌ر كه‌س بۆنی له خۆیدا یا سه‌ری داپۆشی یا مه‌خیتی له‌به‌ر كرد به نه‌زانی یان له بیر چونه‌وه یان به زۆر، هیچی له سه‌ر نیه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «إِنَّ اللهَ وَضَعَ عَنْ أُمَّتِي الْخَطَأَ وَالنِّسْيَانَ وَمَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ» «خوای گه‌وره، تاوانی به هه‌ڵه وبه له بیر چونه‌وه وبه زۆر لێكردنی له سه‌ر ئوممه‌ته‌كه‌م لاداوه»(1).
5- گرێ به‌ستی هاوسه‌رێتی بۆ خۆی وجگه له خۆیشی.
6- خستنه دامێن «الوَطء في الفرج»، ئه‌مه‌ش هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌ی حه‌جه ئه‌گه‌ر پێش خۆكردنه‌وه‌ى یه‌كه‌م بێت له ئیحرام، با دوای وه‌ستانیش بێت له عه‌ره‌فه.
7- چونه لا «المباشَرة» به بێ خستنه دامێن، حه‌جه‌كه هه‌ڵناوه‌شێته‌وه، هه‌روه‌ها ماچكردن وده‌ستبازی ونه‌زه‌ركردن به ئاره‌زوه‌وه.
8- كوشتنی نێچیر وڕاوكردنی، دروستیشه بۆی ئه‌و ئاژه‌ڵه له سنور ده‌رچوانه بكوژێت كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانی كردوه به كوشتنی له حه‌ره‌م وده‌ره‌وه‌ى حه‌ره‌م دا، بۆ كه‌سێك له ئیحرامدا بێت وجگه له‌ویش، كه بریتیه له: قه‌ڵه ڕه‌ش، ومشك، وكولآژدم، وكۆلاره، ومار وسه‌گ وسه‌گی هار. دروستیش نیه یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ كوشتنی نێچیر، نه به ئاماژه نه به جگه له‌وه‌ش، هه‌روه‌ها دروست نیه له‌وه بخوات كه له پێناو ئه‌و ڕاو كرا بێت.
9- هه‌روه‌ها دروست نیه نه بۆ كه‌سێك له ئیحرامدا بێت نه بۆ جگه له‌وه‌ش داری حه‌ره‌م یا ڕوه‌كه ته‌ڕه بێ ئازاره‌كانی ببڕێت، به‌ڵام دروسته لقه به ئازاره‌كانی سه‌ر ڕێگا ببڕێت. له داره‌كانی حه‌ره‌میش ته‌نها داری ئیزخه‌ر ومرۆڤ ڕسكه‌كان هه‌لآوێر كراوه به كۆ ده‌نگی.
پرسى دوه‌م: فیدیه‌ى ڕێگری لێ كراوه‌كان:
- سه‌باره‌ت به: موتاشین، ونینۆكگرتن وپۆشینی دوراو، وبۆن له خۆدان، سه‌ر دا پۆشین، ئاو هێنانه‌وه به ته‌ماشاكردن، وچونه‌لا به بێ ئاو هاتنه‌وه: له فیدیه‌دانی ئه‌مانه‌دا سه‌ر پشكه له نێوان ئه‌م سیانه‌دا:
1- سێ ڕۆژ ڕۆژو.
2- یا خواردندان به شه‌ش هه‌ژار.
3- یا سه‌ر بڕینی شه‌كێك.
له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ بۆ كه‌عبی كوڕی عوجره كه ئه‌سپێكانی سه‌ری ئازاریان دا(2): «احْلِقْ رَأْسَكَ، وَصُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ، أَوْ أَطْعِمْ سِتَّةَ مَسَاكِينَ، أَوِ انْسُكْ بِشَاةٍ» «سه‌رت بتاشه وسێ ڕۆژ ڕۆژی بگره، یا نانی شه‌ش هه‌ژار بده، یا شه‌كێك سه‌ر ببڕه». كاره‌كانی تریش قیاس كراوه‌ته‌وه سه‌ر ئه‌مه، چونكه به ئیحرامكردن حه‌رام ده‌بێت، وحه‌ج به‌تاڵ ناكاته‌وه.
- سه‌باره‌ت به كوشتنی نێچیر: كه‌سه‌كه سه‌ر پشك ده‌كرێت له نێوان سه‌ر بڕینی هاو وێنه‌یه‌كی ئه‌و ئاژه‌ڵه له مه‌ڕ وماڵات، یان هه‌ڵسه‌نگاندنی هاوشێوه‌كه‌ى به گوێره‌ی شوێنی تیاچونه‌كه، وبه نرخه‌كه‌ى خواردنێك ده‌كڕێت كه له فیدیه‌ى ڕۆژو نه‌گرتندا له سه‌ری ده‌كه‌وێت، به هه‌ر هه‌ژارێك گویلێك له گه‌نم، له غه‌یره گه‌نمیش وه‌ك خورما وجۆ دو گوێل ده‌به‌خشێت، یا له بری ناندانی هه‌ر هه‌ژارێك ڕۆژێك ڕۆژو ده‌گرێت، له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذَلِكَ صِيَامًا﴾ [المائدة: 95] «وهه‌ر كه‌س ڕاوی هه‌ر ئاژه‌ڵێكی وشكانی بكات به ئه‌نقه‌ست، ئه‌وا پاداشته‌كه‌ى ئه‌وه‌یه: ئه‌بێت هاوشێوه‌ى ئه‌و نێچیره سه‌ر ببڕێت له مه‌ڕ وماڵات كه ته‌نها وشتر ومانگا ومه‌ڕو بزن ده‌گرێته‌وه، دوای ئه‌وه‌ى دو كه‌سی دادگه‌ر ده‌یخه‌مڵێنن، وئه‌بێت بیبه‌خشێته هه‌ژارانی حه‌ره‌م، یان به نرخى هاوشێوه‌كه‌ى خواردن بكڕێت وبیبه‌خشێته هه‌ژارانی حه‌ره‌م، یان له جیاتی ئه‌مه له بری هه‌ر هه‌ژارێك ڕۆژێك ڕۆژو بگرێت».
- سه‌باره‌ت به خستنه دامێن له حه‌جدا پێش خۆ له ئیحیرام كردنه‌وه‌ى یه‌كه‌م، ئه‌وه حه‌ج به‌تاڵ ده‌كاته‌وه وشترێكیش پێویست ده‌كات، ئیتر به نه‌زانی بێت یا له بیرچونه‌وه یا به زۆر پێی كرا بێ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر كه‌وته دوای له ئیحرامكردنه‌وه‌ى یه‌كه‌مه‌وه ئه‌وا حه‌ج پوچه‌ڵ ناكاته‌وه وشه‌كێك پێویست ده‌كات. سه‌باره‌ت به هاتنه‌وه‌ى ئاو به هۆی چونه‌لا یا ئاوخۆهێنانه‌وه یا ده‌ستپێوه‌دان به شه‌هوه‌ته‌وه، یا دوباره‌كردنه‌وه‌ى نه‌زه‌ر: ئه‌وا حه‌رامه، به‌ڵام حه‌ج به‌تاڵ ناكاته‌وه، ئه‌گه‌ریش پێش له ئیحرامكردنه‌وه‌ى یه‌كه‌م ڕویدا خوێنی ده‌كه‌وێته سه‌ر.
- سه‌باره‌ت به گرێ به‌ستی هاوسه‌رێتی: ئه‌وا هیچ فیدیه‌كی له سه‌ر پێویست نابێت، ته‌نها گرێ به‌سته‌كه هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه.
- سه‌باره‌ت به بڕینی داری حه‌ره‌م وئه‌و ڕوه‌كه‌ی كه خواڕسكه: داری بچوك له ڕوی نه‌ریته‌وه به شه‌ك به‌رانێك زه‌مانه‌ت ده‌كرێت، گه‌وره‌تر بو به مانگایه‌ك، به‌ڵام ڕوه‌ك وگه‌ڵا به نرخه‌كه‌ى داده‌نرێت چونكه نرخی هه‌یه «متقوم».
پرسى سێیه‌م: له باره‌ى قوربانی وحوكمه‌كانیه‌وه:
قوربانی «الْهَدْي»: بریتیه له‌وه‌ى به دیاری وهه‌دیه ده‌به‌خشرێته ماڵی خوا له مه‌ڕ وماڵات (وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن) به مه‌به‌ستی نزیك بونه‌وه له خوا.
جۆره‌كانی قوربانی:
1- قوربانی حه‌جی «التَّمَتُّع» و«القِران»: ئه‌مه‌ش واجبه له سه‌ر هه‌مو كه‌سێك كه نیشته‌جێ خاكی حه‌ره‌م نه‌بێت، كه بریتیه له سه‌ر بڕینی په‌رستن نه‌ك بریتی وته‌عویز، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌روه‌ردگار : ﴿[فَإِذَا أَمِنْتُمْ] فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ [البقرة: 196]. «ئه‌گه‌ریش له ئاسایش وته‌ندروستیدا بون: كێ حه‌جه‌كه‌ى ته‌مه‌توع بو، دوای ته‌واوبونی عومره‌كه‌ى چێژی وه‌رگرت تا كات حه‌ج، ئه‌مه‌ش به حه‌ڵاڵ بونی ئه‌وه‌ى پێشتر له سه‌ری حه‌رام بوه به هۆی ئیحرامه‌وه، ئه‌وا پێویسته له سه‌ری قوربانیه‌ك بكات به گوێره‌ى بۆ كران». ئه‌گه‌ریش نه قوربانی هه‌بو نه نرخه‌كه‌ى سێ ڕۆژ له حه‌جدا ڕۆژو ده‌گرێت، دروستیشه له ڕۆژانی ته‌شریقدا بیگرێته‌وه، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ حه‌وت ڕۆژی تردا كه گه‌ڕایه‌وه بۆ ماڵه‌وه. له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا ـ ﷺ ـ : ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ﴾ [البقرة: 196] «كێش قوربانیه‌كی نه‌بو سه‌ڕی ببڕێت ئه‌وا له سه‌ریه‌تی سێ ڕۆژ ڕۆژو بگرێت له مانگه‌كانی حه‌جدا، له‌گه‌ڵ حه‌وت ڕۆژی تر ده‌یگرێت دوای ته‌واوبونی په‌رستنه‌كانی حه‌ج وگه‌ڕانه‌وه بۆ شوێنی خۆی».
سوننه‌تیشه حاجی له گۆشتی قوربانی «التمتع» و«القِران» بخوات، له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ﴾ [الحج: 36]. «جا بخۆن له‌و سه‌ر بڕاوانه ولێشی ببه‌خشن به‌و هه‌ژارانه‌ى كه زۆر نه‌دارن».
2- قوربانی قه‌ره‌بو: بریتیه له فیدیه‌ى واجب له‌به‌ر نه‌كردنی واجبێك، یا كردنی قه‌ده‌غه‌كراوێك له قه‌ده‌غه‌كراوه‌كانی ئیحرام، یا به‌هۆی ڕێگری لێكردنه‌وه «الإحصار» ئه‌گه‌ر هۆكاره‌كه‌ى هه‌بو ﴿فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ [البقرة: 196]، «ئه‌گه‌ر له ئیحرام بون ڕێگری هاته پێشتان له ته‌واوكردنی حه‌ج وعومره وه‌ك دوژمن ونه‌خۆشی، ئه‌وا پێویسته له سه‌رتان ئاژه‌ڵێك سه‌ر ببڕن له وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن، بۆ ئه‌وه‌ى له ئیحرامه‌كه‌تان ده‌ربچن» وله‌به‌ر وته‌كه‌ى [پێشتری] ئیبن عه‌بباس «هه‌ر كه‌س په‌رستنێكی حه‌جی له بیر چو یان نه‌یكرد ئه‌وا با له جیاتی ئاژه‌ڵ سه‌ر ببڕێت».
ئه‌م جۆره‌ش دروست نیه لێی بخورێت، وده‌به‌خشرێته‌وه به سه‌ر هه‌ژارانی حه‌ره‌مدا.
3- قوربانی سوننه‌ت: ئه‌مه‌ش سوننه‌ته بۆ هه‌مو حاجی وعومه‌ره‌كارێك، وه‌ك شوێنكه‌وتنی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ، چونكه ئه‌و سه‌د وشتری كرده قوربانی له حه‌جی ماڵئاوییدا.
سوننه‌تیشه لێی بخورێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانی كرد له هه‌ر وشترێك پارچه‌یه‌كی لێ بنرێت، ئه‌وه‌بو لێى خوارد، وله مه‌رگه‌كه‌شی خوارده‌وه(3). ئه‌وانه‌شی له ئیحرامدا نین دروسته هه‌دی وقوربانی بنێرێن بۆ مه‌ككه تا له‌وێ سه‌ر ببڕدرێت، بۆ نزیكبونه‌وه له خوا، وهیچ له‌و شتانه‌ى له سه‌ر قه‌ده‌غه نابێت كه له سه‌ر ئیحرامكه‌ر قه‌ده‌غه‌یه.
4- قوربانی نه‌زر: بریتیه له‌وه‌ى حاجی وه‌كو نه‌زر ده‌یكات له‌لای به‌یت بۆ نزیكبونه‌وه له خوا، وپێویسته ئه‌م نه‌زره به جێ بهێنرێت، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ﴾ [الحج: 29].
كاتی سه‌ر بڕینی قوربانی:
قوربانی «التمتع» و«القِرَان»، كاته‌كه‌ى له دوای نوێژی جه‌ژنی ڕۆژی جه‌ژنه‌وه ده‌ست پێده‌كات تا كۆتایی ڕۆژانی ته‌شریق. سه‌باره‌ت به سه‌ر بڕینی فیدیه‌ی بونی ئازار وپۆشین، ئه‌وا له‌گه‌ڵ كردنه‌كه‌یه‌تی، هه‌روه‌ها فیدیه‌ی واجب له‌به‌ر نه‌كردنی واجبێك. به‌ڵام خوێنی ڕێگری لێ كردن «الإحصار» كه‌ى هۆكاره‌كه‌ى به‌دی هات ده‌كرێت، كه یان شه‌كێكه یا حه‌وت وشتر یا حه‌وت مانگا، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ [البقرة: 196].
شوێنی سه‌ر بڕینه‌كه‌ى:
قوربانی ته‌مه‌توع وقیران: سوننه‌ت وایه له مینا سه‌ری ببڕێت، ئه‌گه‌ریش له هه‌ر به‌شێكی حه‌ره‌م سه‌ری ببڕێت له سه‌ری ده‌كه‌وێت.
به هه‌مان شێوه فیدیه‌ى نه‌كردنی واجب وكردنی قه‌ده‌غه كراوه‌كان، سه‌ر نابڕدرێت مه‌گه‌ر له حه‌ره‌مدا، جگه له قوربانی «الإحصار» ئه‌وه له شوێنه‌كه‌ی خۆیدا سه‌ری ده‌بڕێت. به‌ڵام ڕۆژوگرتن له هه‌مو شوێنێك له سه‌ری ده‌كه‌وێت. سوننه‌تیشه سێ ڕۆژ له حه‌ج دا بگرێت وحه‌وتیش كه گه‌ڕایه‌وه بۆ شوێنی خۆی، له‌به‌ر فه‌مایشته‌كه‌ى خوا ـ ﷺ ـ : ﴿فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ﴾ [البقرة: 196].
سوننه‌تیشه حاجی به ده‌ستی خۆی سه‌ری ببڕێت، ئه‌گه‌ریش كه‌سێكی له جێی خۆی دانا هیچی تێدا نیه، سوننه‌تیشه له كاتی سه‌ر بڕینه‌كه‌دا بڵێت(4): «بسم الله، اللهم هذا منك ولك» «به‌ناوی خوا، خوایه! ئه‌مه له تۆوه‌یه وبۆ تۆشه».
سه‌باره‌ت به مه‌رجه‌كانی هه‌دی كردن: خودی هه‌مان مه‌رجه‌كانی قوربانیه:
1- ئه‌بێت له‌مانه بێت: وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن.
2- ئه‌بێت ئه‌و عه‌یبانه‌ى تێدا نه‌بێت كه ناهێڵێت له سه‌رت بكه‌وێت وه‌ك نه‌خۆشی وكوێری وشه‌لی وله‌ڕی.
3- ئه‌بێت ته‌مه‌نی ڕێگه‌پێدراو بێت بۆ وشتر پێنج ساڵ، بۆ مانگا دو ساڵ، وبۆ بزن ساڵێك، وبۆ مه‌ڕ شه‌ش مانگ.
==================
(1) أخرجه ابن ماجه (2045) واللفظ له، والحاكم في المستدرك (2/198)، وصححه وأقره الذهبي، وصححه الألباني في «صحيح ابن ماجه».
(2) أخرجه البخاري (1815)، ومسلم (1201).
(3) أخرجه مسلم (1218).
(4) [جزء حديث أخرجه أبو داود (2795)، وابن ماجه (3121)، ابن خزيمة (2899)، والحاكم (1/467) ومن طريقه البيهقي (9/287). والدارمي (1989). وانظر: «الإرواء» (4/350) (1138)].
ده‌روازه‌ى چواره‌م : له باره‌ى چۆنیه‌تی حه‌ج وعومره كردنهوهدهروازهى شهشهم : له باره‌ى قوربانی كردنهوه «الأُضْحِيَّة»ده‌روازه‌ى دوه‌م : له باره‌ى پایه واجبه‌كانی حهجهوهدهروازهى یه‌كه‌م له باره‌ى پێشهكیهكانی حهجهوهدهروازهى حهوتهم : له باره‌ى گوێزهبانهوه «العقيقة»
