ده‌روازه‌ى شه‌شه‌م : له باره‌ى قوربانی كردنه‌وه «الأُضْحِيَّة»
چه‌ند پرسێكی تێدا باس كراوه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی قوربانی، وحوكمه‌كه‌ى، وبه‌ڵگه‌كانی شه‌رعی بونی، ومه‌رجه‌كانی:
پرسى دوه‌م: قوربانی به چی دروسته:
پرسى سێیه‌م: ئه‌و مه‌رجانه‌ى ئه‌بێت ڕه‌چاو بكرێت له قوربانیدا:
پرسى چواره‌م: كاتی سه‌ر بڕینی قوربانی:
پرسى پێنجه‌م: قوربانیه‌كه چی لێ ده‌كرێت، وئه‌گه‌ر نۆمینه هات قوربانی كه‌ر چی ده‌كات؟
ده‌روازه‌ى شه‌شه‌م : له باره‌ى قوربانی كردنه‌وه «الأُضْحِيَّة»
چه‌ند پرسێكی تێدا باس كراوه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی قوربانی، وحوكمه‌كه‌ى، وبه‌ڵگه‌كانی شه‌رعی بونی، ومه‌رجه‌كانی:
1- پێناسه‌ی قوربانی:
«الأضحية» له زماندا: بریتیه له سه‌ر بڕینی قوربانی له كاتی «الضحى= چێشته‌نگا». له شه‌رعیشدا: ئه‌و وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزنه‌یه كه له ڕۆژی جه‌ژندا سه‌ر ده‌بڕدرێت بۆ نزیك بونه‌وه له خوا.
2- حوكمه‌كه‌ى وبه‌ڵگه‌كانی شه‌رعی بونی:
قوربانی سوننه‌تێكی ته‌ئكیدكراوه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ﴾ [الكوثر: 2] «نوێژ بۆ په‌روه‌ردگاره‌كه‌ت بكه وسه‌ر بڕینیش هه‌ر بۆ ئه‌و بكه»، وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ : «ضَحَّى النَّبِيُّ ـ ﷺ ـ بِكَبْشَيْنِ أَمْلَحَيْنِ أَقْرَنَيْنِ، ذَبَحَهُمَا بِيَدِهِ وَسَمَّى وَكَبَّرَ، وضَعَ رِجْلَهُ عَلَى صِفَاحِهِمَا» «په‌یامبه‌ر دو شه‌ك به‌رانی ڕه‌ش وسپی شاخ داری كرده قوربانی، به ده‌ستی خۆی سه‌ڕی بڕی، بسم الله والله أكبری كرد، وقاچیشی خسته سه‌ر ملیان»(1).
3- مه‌رجه‌كانی شه‌رعی بونی قوربانی كردن:
قوربانی كردن ئه‌بێته سوننه‌ت ده‌رهه‌ق هه‌ر كه‌سێك ئه‌م مه‌رجانه‌ى تێدا بێت:
أ. ئیسلامه‌تی: جا واجب نابێت له سه‌ر غه‌یره موسڵمان.
ب. پێگه‌یشتن.
ج. وژیری: جا هه‌ر كه‌س باڵغ وژیر نه‌بێت ئه‌وا ته‌كلیف لێكراو نیه بیكات.
د. تواناداری: به‌وه به‌دی دێت كه بایی قوربانیه‌كه‌ى هه‌بێت جگه له بونی بژێوی خۆی وئه‌وانه‌ى بژێویان له سه‌ریه‌تی له شه‌و وڕۆژی جه‌ژن وڕۆژانی ته‌شریقدا.
پرسى دوه‌م: قوربانی به چی دروسته:
قوربانی دروست نابێت مه‌گه‌ر به:
1- وشتر.
2- یا مانگا.
3- یا مه‌ڕ وبزن.
به به‌ڵگه‌ى ئایه‌تی: ﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ﴾ [الحج: 34] «وبۆ هه‌ر كۆمه‌ڵێكی ئیمانداری پێش ئێوه مه‌ناسكمان بۆیان داناوه له سه‌ر بڕین وخوێن ڕشتنی ئاژه‌ڵان، ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ى ناوی خوا بهێنن له كاتی سه‌ر بڕینی ئه‌وه‌ى خوا به ڕۆزی پێی به‌خشیون له مه‌ڕ وماڵات». ئه‌نعامیش له‌و سێ كۆمه‌ڵه ناڕواته ده‌ره‌وه، وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى له په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وهیچ كام له هاوه‌ڵانیه‌وه نه‌گوازراوه‌ته‌وه قوربانیان كردبێت به جگه له‌مانه.
له قوربانیشدا شه‌كێك له سه‌ر كه‌سێك وخانه‌واده‌كه‌ى ده‌كه‌وێت، وه‌ك له ئه‌بو ئه‌یوبی ئه‌نساریه‌وه ـ رضي الله عنه ـ هاتوه: «كَانَ الرَّجُلُ فِي عَهْدِ النَّبِيِّ ـ ﷺ ـ يُضَحِّي بِالشَّاةِ عَنْهُ وَعَنْ أَهْلِ بَيْتِهِ، فَيَأْكُلُونَ وَيُطْعِمُونَ» «پیاوێك له سه‌رده‌می په‌یامبه‌ردا ـ ﷺ ـ شه‌كێكی ده‌كرده قوربانی بۆ خۆی وخێزانه‌كه‌ى، لێیان ده‌خوارد ولێشیان ده‌به‌خشیه‌وه»(2).
دروستیشه وشترێك یا مانگایه‌ك بكرێته قوربانی بۆ حه‌ت كه‌س، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ : «نَحَرْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ ـ ﷺ ـ عَامَ الْحُدَيْبِيَةِ الْبَدَنَةَ عَنْ سَبْعَةٍ وَالْبَقَرَةَ عَنْ سَبْعَةٍ» «له ساڵی حوده‌یبیه‌دا، له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ری خوادا ـ ﷺ ـ وشترێك ومانگایه‌كمان سه‌ر ده‌بڕی بۆ حه‌وت كه‌س»(3).
پرسى سێیه‌م: ئه‌و مه‌رجانه‌ى ئه‌بێت ڕه‌چاو بكرێت له قوربانیدا:
1- ته‌مه‌ن:
أ. وشتر: مه‌رجه پێنج ساڵی ته‌واو كردبێت.
ب. مانگا: مه‌رجه دو ساڵی ته‌واو كردبێت.
ج. بزن: مه‌رجه ساڵێكی ته‌واو كردبێت. له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر، په‌یامبه‌ری خوا فه‌رمویه‌تی: «لَا تَذْبَحُوا إِلَّا مُسِنَّةً، إِلَّا أَنْ يَعْسُرَ عَلَيْكُمْ فَتَذْبَحُوا جَذَعَةً مِنَ الضَّأْنِ» «موسیننه نه‌بێت سه‌ر مه‌بڕن، مه‌گه‌ر پێتان نه‌كرا، ئه‌وسا جه‌زه‌عه‌یه‌ك له مه‌ڕ سه‌ر ببڕن»(4). موسیننه‌ش له وشتردا ئه‌وه‌یه پێنج ساڵن بێت، وله مانگاش دو ساڵن، له بزنیش سه‌ك ساڵ. پێشی ده‌وترێ: ثــه‌نییه.
د. مه‌ڕ: مه‌رجه جه‌زه‌عه بێت، كه بریتیه له‌وه‌ى شه‌ش مانگی ته‌واو كردبێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عوقبه‌ى كوڕی عامر ئه‌ڵێ: وتم: «يَا رَسُولَ اللهِ! إِنَّهُ أَصَابَنِي جَذَعٌ؟» «ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا، جه‌زه‌عه‌یه‌كم به‌ر كه‌وتوه له ده‌ستكه‌وت»، فه‌رموی: «ضَحِّ بِهِ» «بیكه به قوربانی»(5). هه‌ر له‌وه‌وه، ئه‌ڵێ: «ضَحَّيْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ ـ ﷺ ـ بِجَذَعٍ مِنَ الضَّأْنِ» «له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ری خوادا ـ ﷺ ـ جه‌زه‌عه‌مان كرده قوربانی»(6).
2- بێ عه‌یب بون: مه‌رجه وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن له‌و عه‌یبانه سه‌لامه‌ت بن كه ئه‌بێته مایه‌ی كه‌مكردنه‌وه‌ی گۆشت، جا ئه‌م عه‌یبانه: له‌ڕی بێ مۆخ، وشه‌ل، وكوێر، ونه‌خۆش له‌سه‌ری ناخات، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى به‌ڕاء له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی(7): «أَرْبَعٌ لَا تُجْزِئُ فِي الْأَضَاحِيِّ: الْعَوْرَاءُ الْبَيِّنُ عَوَرُهَا، وَالْعَرْجَاءُ الْبَيِّنُ عَرَجُهَا، وَالْمَرِيضَةُ الْبَيِّنُ مَرَضُهَا، وَالْعَجْفَاءُ الَّتِي لَا تُنْقِي» «چوار عه‌یب له قوربانیدا هه‌بێت له سه‌رت ناكه‌وێت: كوێرێكی ڕون، شه‌لێكی ڕون، نه‌خۆشێكی ڕون، له‌ڕێك مۆخ له ئێسكه‌كانیدا نه‌بێت به هۆی لاوازیه‌وه». هه‌رچیش هاواتای ئه‌م عه‌یبانه بێت قیاس ده‌كرێته سه‌ری؛ وه‌ك «الهتماء» كه دانه‌كانی پێشه‌وه‌ى نه‌بێت، هه‌روه‌ها «العَضْباء» كه زۆربه‌ى گوێی یا شاخه‌كانی بڕا بێت، هاوشێوه‌ى ئه‌م عه‌یبانه.
پرسى چواره‌م: كاتی سه‌ر بڕینی قوربانی:
كاته‌كه‌ى له دوای نوێژی جه‌ژنه‌وه ده‌ست پێ ده‌كات بۆ كه‌سێك به‌شدار بێت، وله دوای ده‌رچونی خۆره‌وه له ڕۆژی جه‌ژن به ئه‌ندازه‌ى ئه‌وه‌ی دو ڕكات نوێژ بكه‌یت له‌گه‌ڵ دو وتاردا بۆ كه‌سێك به‌شدار نه‌بێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى به‌ڕائی كوڕی عازب ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «مَنْ صَلَّى صَلَاتَنَا، وَنَسَكَ نُسُكَنَا، فَقَدْ أَصَابَ النُّسُكَ وَمَنْ ذَبَحَ قَبْلَ أَنْ يُصَلِّيَ فَلْيُعِدْ مَكَانَهَا أُخْرَى، وَمَنْ لَمْ يَذْبَحْ فَلْيَذْبَحْ» «كێ نوێژی وه‌ك نوێژه‌كه‌ی ئێمه كرد، وسه‌ر بڕین وقوربانی وه‌ك ئه‌وه‌ى ئێمه كرد ئه‌وا قوربانیه‌كه‌ى ته‌واوه، كێش سه‌ری بڕی پێش نوێژ ئه‌وه با یه‌كێكی تر سه‌ر ببڕێت، كێش سه‌ری نه‌بڕیوه با سه‌ری ببڕێت»(8). كاته‌كه‌شی درێژه ده‌كێشێت تا ئاوابونی خۆری كۆتا ڕۆژی ته‌شریق، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جوبه‌یری كوڕی موتعیم ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «كُلِّ أَيَّامِ التَّشْرِيقِ ذَبْحٌ» «هه‌مو ڕۆژانی ته‌شریق ڕۆژی سه‌ر بڕینه»(9).
باشتریشه دوای لێ بونه‌وه له نوێژ سه‌ر ببڕدرێت، دیسانه‌وه له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى به‌ڕائی كوڕی عازب، په‌یامبه‌ر فه‌رمویه‌تی ـ ﷺ ـ : «إِنَّ أَوَّلَ مَا نَبْدَأُ مِنْ يَوْمِنَا هَذَا أَنْ نُصَلِّيَ، ثُمَّ نَرْجِعَ فَنَنْحَرَ، فَمَنْ فَعَلَ هَذَا فَقَدْ أَصَابَ سُنَّتَنَا، وَمَنْ ذَبَحَ قَبْلَ ذَلِكَ فَإِنَّمَا هُوَ لَحْمٌ يُقَدِّمُهُ لِأَهْلِهِ لَيْسَ مِنَ النُّسُكِ فِي شَيْءٍ» «ئه‌مڕۆ یه‌كه‌م شتێك ده‌ست پێ بكه‌ین نوێژه، ئینجا ده‌گه‌ڕێینه‌وه حه‌یوانه‌كه سه‌ر ده‌بڕین، جا هه‌ر كه‌س ئه‌مه بكات ئه‌وا سوننه‌تی ئێمه‌ى پێكاوه، كێش پێش ئه‌وه سه‌ری ببڕی بێت ئه‌وا گۆشتێكه پێشكه‌شی ماڵ ومنداڵی خۆی كردوه وفڕی به قوربانیه‌وه نیه»(10).
پرسى پێنجه‌م: قوربانیه‌كه چی لێ ده‌كرێت، وئه‌گه‌ر نۆمینه هات قوربانی كه‌ر چی ده‌كات؟
1- قوربانی چی لێ ده‌كرێت: سوننه‌ته قوربانی كار له قوربانیه‌كه‌ى بخوات، وبه‌شی خزم ودراوسێ هاوڕێیانی بدات، وبه سه‌ر هه‌ژارانیشدا لێی ببه‌خشێته‌وه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾ [الحج:28]. باشتریشه «یستحب» بیكاته سێ به‌شه‌وه: یه‌ك له سێی بۆ خێزانه‌كه‌ى، سێیه‌كیشی بۆ هاوسێ هه‌ژاره‌كانی، یه‌ك له سه‌ر سێشی بكاته دیاری، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس كه باسی شێوازی قوربانیه‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ده‌كات: «وَيُطْعِمُ أَهْلَ بَيْتِهِ الثُّلُثَ، وَيُطْعِمُ فُقَرَاءَ جِيرَانِهِ الثُّلُثَ، وَيَتَصَدَّقُ عَلَى السُّؤَّالِ بِالثُّلُثِ» «سێیه‌كی بۆ خێزانه‌كه‌ى داده‌نێت، سێیه‌كیشی بۆ هاوسێ هه‌ژاره‌كانی، وسێیه‌كی ده‌به‌خشێته ئه‌وانه‌ى داوا ده‌كه‌ن»(11).
دروستیشه گۆشتی قوربانی سه‌روی سێ ڕۆژ هه‌ڵبگیرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى بوره‌یده ـ رضي الله عنه ـ كه په‌یامبه‌ر خوا فه‌رموی: «نَهَيْتُكُمْ عَنْ لُحُومِ الْأَضَاحِيِّ فَوْقَ ثَلَاثٍ، فَأَمْسِكُوا مَا بَدَا لَكُمْ» «ڕێگریم لێ كردن له هه‌ڵگرتنی گۆشتی قوربانی له سه‌روی سێ ڕۆژه‌وه، جا چه‌ند ڕۆژتان حه‌ز لێ بو لێی هه‌ڵبگرن»(12).
2- قوربانی كه‌ر چی له سه‌ره ئه‌گه‌ر نۆمینه هات: كه نۆمینه‌ى حاجیان هات حه‌رامه قوربانی كار هیچ له قژ ونینۆكی بگرێت تا قوربانیه‌كه سه‌ر ده‌بڕێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئوم سه‌له‌مه رضي الله عنها به‌رزی ده‌كاته‌وه: «إِذَا دَخَلَتِ الْعَشْرُ وَأَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُضَحِّيَ، فَلَا يَمَسَّ مِنْ شَعَرِهِ وَبَشَرِهِ شَيْئًا» له ڕیوایه‌تێكی تردا: «وَلَا يَقْلِمَنَّ ظُفُرًا» «ئه‌گه‌ر نۆمینه هات ویه‌كێكتان ویستی قوربانی بكات، ئه‌وا با هیچ له مو وپێسته ونینۆكی نه‌گرێت»(13).
=================
(1) أخرجه البخاري (5553) [بل (5565) بهذا اللفظ]، ومسلم (1966).
(2) أخرجه ابن ماجه (3147) [واللفظ له]، والترمذي وصححه (1505)، «صحيح ابن ماجه» (2563).
(3) أخرجه مسلم (1318).
(4) أخرجه مسلم (1963).
(5) أخرجه البخاري (5557) [بل (5547 و...)]، ومسلم (1965) - 16. واللفظ له.
(6) صحيح: رواه النسائي (7/219)، وقوّى إسناده في «الفتح» (10/15). «صحيح النسائي» (4080).
(7) أخرجه مالك في الموطأ (ص 248)، وأحمد (4/289)، والترمذي (1497) وقال: «حسن صحيح»، وأبو داود (2802)، والنسائي (7/244) وما بعدها [واللفظ له دون الشطر الأول فهو لابن ماجه]، وابن ماجه (3144)، وصححه الألباني «صحيح سنن النسائي» (4073).
(8) أخرجه البخاري (6/238) [(983)]، ومسلم (3/1553) [(1961). والذي بالغامق للبخاري من حديث جندب بن سفيان البجلي (5562)].
(9) أخرجه أحمد (4/82)، والبيهقي (9/295)، وابن حبان (1008)، والدارقطني (4/284)، قال الهيثمي: «ورجال أحمد وغيره ثقات» «مجمع الزوائد» (3/25).
(10) أخرجه البخاري (5560) [واللفظ له والذي بالغامق (976)]، ومسلم (1961).
(11) أخرجه الحافظ أبو موسى في «الوظائف» وحسنه. انظر: «المغني» (8/632) [وفي ط التركي (13/379-380)]. [وانظر لزامًا: الإرواء: (1160) (4/374)]
(12) أخرجه مسلم (3/1564) رقم (1977) [هذا لفظه].
(13) أخرجه مسلم (1977) [وغيرت لفظهم إلى هذا؛ لإيهامه أن الحكم مختص بمن عنده أضحية، وليس كذلك].
ده‌روازه‌ى حهوتهم : له باره‌ى گوێزهبانهوه «العقيقة»ده‌روازه‌ى یه‌كه‌م له باره‌ى پێشهكیهكانی حهجهوهدهروازهى سێیه‌م : له باره‌ى قهدهغه كراوهكان وفیدیه دان وقوربانی یهوه ده‌روازه‌ى پێنجه‌م : له باره‌ى ئه‌و شوێنانه‌ى شاری مه‌دینه كه شه‌رعیه سه‌ردان بكرێتدهروازهى دوه‌م : له باره‌ى پایه واجبهكانی حهجهوه
