ده‌روازه‌ى شەشەم له باره‌ى زه‌كات پێدراوان «أَهْلُ الزَّكَاة»
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: زه‌كات پێدراوان كێن، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
پرسى دوه‌م: له باره‌ى ئه‌وانه‌ى زه‌كاتیان بۆ ناشێت:
پرسى سێیه‌م: ئایا مه‌رجه له دابه‌ش كردندا بدرێت به هه‌ر هه‌شت جۆره‌كه؟
پرسى چواره‌م: له باره‌ى گواستنه‌وه‌ى زه‌كات له شارێكه‌وه بۆ ئه‌وی تر:
ده‌روازه‌ى شەشەم له باره‌ى زه‌كات پێدراوان «أَهْلُ الزَّكَاة»
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: زه‌كات پێدراوان كێن، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
زه‌كات پێدراوان بریتین له‌وانه‌ى شایسته‌ین، ئه‌وانیش له‌و هه‌شت جۆره‌ن، خوا كورتی هه‌ڵهێناوه له ئایه‌تی: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ [التوبة: 60] «ته‌نها زه‌كاتی فه‌رز ده‌درێت به نه‌داران كه هیچیان نیه، وهه‌ژاران كه به‌شیان ناكات، وكۆكه‌ره‌وانی زه‌كات، ودڵ ڕاگیر كراوان به ئومێدی موسڵمان بونی یا به‌هێز بونی ئیمانی یا سود گه‌یاندنی به موسڵمانان یا دورخستنه‌وه‌ى شه‌ڕ وخراپه‌ی له موسڵمانان، هه‌روه‌ها بۆ ئازادكردنی كۆیله، وهه‌روه‌ها بۆ قه‌رزاران كه به هۆی ئاشته‌وایی وپێكه‌وه‌نانه‌وه قه‌رز هاتۆته سه‌ری، وئه‌وانه‌ى كه‌وتونه‌ته ژێر قه‌رزه‌وه به بێ ده‌ست بادی وخراپه‌كاری، هه‌روه‌ها بۆ تێكۆشه‌رانی ڕێی دینی خوا، هه‌روه‌ها بۆ ڕێبوار وموسافیر كه بژێوی وپاره‌ى لێ بڕاوه، ئه‌م دابه‌شكاریه فه‌رزێكه خوا دایناوه وفه‌رزی كردوه وئه‌ندازه‌ى كردوه، هه‌ر خواش زانایه به به‌رژه‌وه‌ندی به‌نده‌كانی ودانایه له كاره‌كانی».
ڕونكردنه‌وه‌ى ئه‌م جۆرانه‌ش به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌یه:
1- نه‌داران «الفقراء»: كۆی «فقير»ه، بریتیه له‌وه‌ى ئه‌وه‌نده‌ى نیه پێداویستی خۆی وخێزانه‌كه‌ى پێ دابین بكات له خواردن وخواردنه‌وه وكه‌لوپه‌ل وخانو، به ڕاده‌یه‌ك هیچی نه‌بێت یا كه‌متر له نیوه‌ى پێویستی خۆی هه‌بێت، ئه‌م جۆره به‌شی یه‌ك ساڵی ته‌واو زه‌كاتی پێ ده‌درێت.
2- هه‌ژاران «المساكين»: كۆی «مسكين»ه، بریتیه له‌وه‌ى نیوه‌ى پێداویستی خۆی یا زیاتر له نیوه‌ى هه‌بێت، وه‌ك یه‌كێك سه‌دی هه‌بێت وپێویستی به دو سه‌د بێت، ئه‌میش به‌شی یه‌ك ساڵی ته‌واو زه‌كاتی پێ ده‌درێت.
3- كۆكه‌ره‌وانی زه‌كات «العاملين عليها»: كۆی «عامل»ه، بریتیه له‌وه‌ى كار به ده‌ست ده‌ینێرێت بۆ كۆكردنه‌وه‌ى زه‌كات، حكومه‌ت به‌شی ڕۆیشتن وهاتنی پێ ده‌دات با ده‌وڵه‌مه‌نیش بێت، چونكه ئه‌م خۆی ته‌رخان كردوه بۆ ئه‌م كاره، «عاملين»یش هه‌مو ئه‌وانه ده‌گرێته‌وه كه ئیش له كۆكردنه‌وه ونوسین وپاسه‌وانی كردن ودابه‌شكردنی ده‌كه‌ن.
4- دڵ ڕاگیر كراوان «المؤلفة قلوبهم»: خه‌ڵكانێكن له زه‌كات پێیان ده‌درێت، بۆ ڕاگیركردنی دڵیان له سه‌ر ئیسلام ئه‌گه‌ر بێباوه‌ڕ بون، وچه‌سپاندنی ئیمانیان ئه‌گه‌ر له باوه‌ڕ لاوازه كه‌مته‌رخه‌مه‌كان بون بۆ په‌رستنه‌كان، یا بۆ هاندانی كه‌سه‌كانی بێنه نێو ئیسلامه‌وه، یا له‌به‌ر یارمه‌تیدانیان بۆ موسڵمانان، یا دورخستنه‌وه‌ى ئازاریان.
5- ئازادكردنی كۆیله «في الرقاب»: كۆی «رقبة»یه، مه‌به‌ست پێی كۆیله یا كه‌نیزه‌كی موسڵمانه به پاره‌ى زه‌كات ده‌كڕدرێت وئازاد ده‌كرێت، یان موكاته‌بێكه زه‌كاتی پێ ده‌درێت تا قیستی ڕێكه‌وتنه‌كه ته‌واو بكات، تا ئازاد ببێت وهه‌ڵسوكه‌ته‌كانی جێبه‌جێ ببێت، وببێته ئه‌ندامێكی به سودی كۆمه‌ڵگا، وبتوانێت په‌رستنی خوا به ته‌واوه‌تی بكات، هه‌روه‌ها دیلی موسڵمان به پاره‌ى زه‌كات له ده‌ست دوژمن ڕزگار ده‌كرێت.
6- قه‌رزاره‌كان «الغارمين»: كۆی «غارم»ه، ئه‌و كه‌سه‌یه قه‌رزێكی له سه‌ره به بێ هۆكاری تاوان، ئیتر بۆ خۆی بو بێت له شتێكی حه‌ڵاڵدا، یا بۆ غه‌یره خۆی وه‌ك پێكه‌وه‌نان وئاشته‌وایی، ئه‌میش به‌شی ئه‌وه‌نده‌ى قه‌رزه‌كه‌ى پێ بداته‌وه زه‌كاتی پێ ده‌درێت، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر بۆ پێكه‌وه‌نانی خه‌ڵك بێت له زه‌كات پێی ده‌درێت گه‌ر داراش بێت.
7- له ڕێی خوادا «في سبيل الله»: مه‌به‌ست پێی ئه‌و تێكۆشه‌ره خۆبه‌خشانه‌یه كه موچه‌یان نیه له خه‌زێنه‌ى ده‌وڵه‌ت «بيت المال»، ئه‌وا له زه‌كات پێیان ده‌درێت، هه‌ژار بو یا ده‌وڵه‌مه‌ند.
8- ڕێبوار «ابن السبيل»: كه بریتیه له‌و موسافیره‌ى ده‌ستی له شاری خۆی بڕاوه وپێویستی به پاره‌یه بۆ گه‌یشتنه شاره‌كه‌ى خۆی.
پرسى دوه‌م: له باره‌ى ئه‌وانه‌ى زه‌كاتیان بۆ ناشێت:
ئه‌و جۆرانه‌ى زه‌كاتیان بۆ ناشێت، ئه‌مانه‌ن:
1- ده‌وڵه‌مه‌ندان وئه‌وانه‌ى توانای كاسبیان هه‌بێت: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «لَا حَظَّ فِيهَا لِغَنِيٍّ وَلَا لِقَوِيٍّ مُكْتَسِبٍ» «ده‌وڵه‌مه‌ند وتوانا دار به سه‌ر كه‌سابه‌ت دا، به‌شیان له زه‌كاتدا نیه»(1). به‌ڵام كۆكه‌ره‌وه‌ى زه‌كات وقه‌رزار ئه‌گه‌ر داراش بن پێیان ده‌درێت وه‌ك باس كرا، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ى توانای كه‌سابه‌تی هه‌بێت به‌ڵام خۆی ته‌رخان كردبێت بۆ زانستی شه‌رعی ونه‌دار بێت له زه‌كات پێی ده‌درێت، چونكه فێرخوازی تێكۆشانه له پێناو خوا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر توانای كه‌سابه‌تی هه‌بو ونه‌یده‌كرد به هۆی خۆ ته‌رخان كردن بۆ عیباده‌ته سوننه‌ته‌كان ئه‌وا زه‌كاتی پێ نادرێت، چونكه عیباده‌ت سوده‌كه‌ى ته‌نها بۆ خودی خوا په‌رسته‌كه‌یه به پێچه‌وانه‌ى زانسته‌وه.
2- بنه‌چه ولق(2) وهاوسه‌ر «الأصول والفروع والزوجة» ئه‌وانه‌ى بژێویان له سه‌رت پێویسته، جا دروست نیه زه‌كات بدرێت به‌وانه‌ى واجبه له سه‌ر موسڵمان نه‌قه‌یان بكێشێت وه‌ك باوكان ودایكان وباپیران وداپیران، ومنداڵه‌كان ومنداڵی منداڵه‌كان، چونكه زه‌كاتدان به‌مانه جێی نه‌فه‌قه واجبه‌كه ده‌گرێته‌وه وله سه‌ریانی ده‌خات، ئاوهاش بێت سودی زه‌كات بۆ خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه.
3- بێ باوه‌ڕان جگه له دڵ ڕاگیر كراوان: جا دروست نیه زه‌كات بدرێت به بێ باوه‌ڕان، له‌به‌ر فه‌رموده‌ی: «زه‌كات له داراكانیان وه‌رده‌گیرێ وده‌درێ به هه‌ژاره‌كانیان». یانی: ده‌وڵه‌مه‌ند وهه‌ژاری موسڵمانان نه‌ك جگه له‌وان. هه‌روه‌ها له مه‌به‌سته‌كانی زه‌كات بێ پێویستكردنی هه‌ژاری موسڵمانان وپته‌وكردنی كۆڵه‌كه‌ی خۆشه‌ویستی وبرایه‌تیه له نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگادا، ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ بێ باوه‌ڕدا دروست نیه.
4- بنه‌ماڵه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : زه‌كات بۆ خانه‌واده‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ دروست نیه، وه‌كو ڕێزداریه‌ك بۆیان ئه‌مه‌ش له‌به‌ر شه‌ره‌فمه‌ندیان، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «إِنَّ هَذِهِ الصَّدَقَاتِ إِنَّمَا هِيَ أَوْسَاخُ النَّاسِ، وَإِنَّهَا لَا تَحِلُّ لِمُحَمَّدٍ وَلَا لِآلِ مُحَمَّدٍ» «ئه‌م زه‌كاتانه چڵكی خه‌ڵكه، وحه‌ڵاڵ نیه نه بۆ موحه‌ممه‌د ونه بۆ بنه‌ماڵه‌ى موحه‌ممه‌د»(3). وبنه‌ماڵه‌ى په‌یامبه‌ریش ـ ﷺ ـ وتراوه: خانه‌واده‌ى هاشم وخانه‌واده‌ى موتته‌لیبن، وتراویشه: ته‌نها خانه‌واده‌ى هاشمن، ئه‌مه‌ش ڕاسته، كه‌وابێت دروسته زه‌كات بدرێته خانه‌واده‌ى موتته‌لیب، چونكه له بنه‌ماڵه‌ى په‌یامبه‌ر نین، هه‌روه‌ها ئه‌چنه ژێر گشتێتی ئه‌م ئایه‌ته‌وه: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ﴾ [التوبة: 60].
5- هه‌روه‌ها دروست نیه زه‌كات بدرێته مه‌ولاكانی بنه‌ماڵه‌ى په‌یامبه‌ریش ـ ﷺ ـ ، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لَنَا، وَإِنَّ مَوَالِيَ الْقَوْمِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ» «زه‌كات بۆ ئێمه حه‌ڵاڵ نیه، ومه‌ولای هه‌ر خێڵێك له خۆیانن»(4). ومه‌ولای هه‌ر خێلێكیش: بریتین له‌وانه‌ى ئازادیان كردون، و«له خۆیانن»یش واته: حوكمیان وه‌ك حوكمی ئه‌وان وایه، جا زه‌كات قه‌ده‌غه‌یه له سه‌ر ئازادكراوانی خانه‌واده‌ى هاشم.
6- كۆیله: زه‌كات نادرێت به كۆیله؛ ماڵه‌كه‌ش هی خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی، جا ئه‌گه‌ر پێی بدرێت ده‌ڕوات بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى، هه‌روه‌ها بژێوی له سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی. به‌ڵام كۆیله‌ى موكاته‌ب له‌مه هه‌لآوێر ده‌كرێت، دروسته له ماڵی زه‌كات پێی بدرێت تا قه‌رزه نوسراوه‌كه‌ی پێ ده‌داته‌وه، هه‌روه‌ها كۆكه‌ره‌وه‌ى زه‌كات ئه‌گه‌ر كۆیله بو پێی ده‌درێ چونكه وه‌ك كرێكار وایه، كۆیله‌ش به ئیزنی خاوه‌نه‌كه‌ى دروسته به كرێ بگیرێ.
جا هه‌ر كه‌س زه‌كاتیدا به‌م كۆمه‌لآنه وبشزانێت دروست نیه، ئه‌وا تاوانباره.
پرسى سێیه‌م: ئایا مه‌رجه له دابه‌ش كردندا بدرێت به هه‌ر هه‌شت جۆره‌كه؟
له سه‌ر ڕای ڕاست مه‌رج نیه له كاتی دابه‌شكردنی زه‌كاتدا به هه‌ر هه‌شت جۆره‌كه بدرێت، به‌ڵكو له سه‌رت ده‌كه‌وێت به هه‌ر كام له هه‌شت كۆمه‌ڵه‌كه بدرێت، له‌به‌ر ئه‌م فه‌رمایشته‌ى خوا : ﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ﴾ [البقرة: 271] «ئه‌گه‌ر به‌خشین وخێره‌كانتان ده‌ربخه‌ن وبه ئاشكرا بیكه‌ن ئه‌وه صه‌ده‌قه‌یه‌كی زۆر باشتان كردوه، ئه‌گه‌ریش بیشارنه‌وه وبیبه‌خشن به هه‌ژاران ئه‌وا باشتره بۆتان، چونكه له ڕیاوه دورتره». هه‌روه‌ها [باس كرا] په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «زه‌كات له ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیان وه‌رده‌گیرێت وده‌درێت به هه‌ژاره‌كانیان». هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ ﷺ ـ : «أَقِمْ حَتَّى تَأْتِيَنَا الصَّدَقَةُ، فَنَأْمُرَ لَكَ بِهَا» «لامان بمێنه‌وه تا صه‌ده‌قه‌مان بۆ دێت، ئه‌وسا فه‌رمان ده‌كه‌ین به‌شت بدرێ» أخرجه مسلم (1044). جا ئه‌م به‌ڵگانه به‌ڵگه‌ن له سه‌ر ئه‌وه‌ى مه‌به‌ست له فه‌رمایشتی: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ﴾ الآية [التوبة: 60]، ڕونكردنه‌وه‌ى ئه‌وانه‌یه شایسته‌ى زه‌كاتن، نه‌ك گشتاندنی به سه‌ر ئه‌م شایستانه‌دا له كاتی دابه‌شكردندا.
پرسى چواره‌م: له باره‌ى گواستنه‌وه‌ى زه‌كات له شارێكه‌وه بۆ ئه‌وی تر:
دروسته زه‌كات له شارێكه‌وه بگوازرێته‌وه بۆ شارێكی تری نزیك یا دور له‌به‌ر پێویستی، وه‌ك ئه‌وه‌ى شاره دوره‌كه هه‌ژارترن، یا خاوه‌ن زه‌كاته‌كه كۆمه‌ڵێك خزمی هه‌ژاری هه‌بێت له شارێكی دورتر وه‌ك هه‌ژاره‌كانی شاره‌كه‌ى خۆی، ئه‌و كاته بیدات به خزمه‌كانی به‌رژه‌وه‌ندی به دی دێت كه هه‌م زه‌كاته وهه‌م گه‌یاندنی خزمایه‌تی. ئه‌مه‌ش وته‌ى ڕاسته له‌به‌ر گشتێتی ئایه‌تی: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ﴾ [التوبة:60] یانی: هه‌ژار ونه‌دار له هه‌مو شوینێك.
============
(1) أخرجه أحمد (5/362) وأبو داود (1633) والنسائي (5/99)، وصححه الألباني «صحيح النسائي» (2435).
(2) أصول: بریتیه له باوك وباوكی وبه‌ره‌و سه‌ره‌وه، فروعیش: بریتیه له منداڵ ومنداڵی منداڵ [وبه‌ره‌و خواره‌وه]. وه‌رگێڕ.
(3) أخرجه مسلم (1072) [هذا لفظه، واللفظ المذكور في الأصل لم أجده في مسلم].
(4) أخرجه أبو داود (1650)، والترمذي (652) -واللفظ له- والحاكم (1/404). قال الترمذي: «حسن صحيح». وصححه الحاكم وافقه الذهبي، وصححه الألباني في «صحيح الترمذي» (530).
ده‌روازه‌ى چواره‌م له باره‌ى زه‌كاتی مهڕ وماڵات «بَهِيمَة الأَنْعَام»ده‌روازه‌ى پێنجه‌م له باره‌ى زه‌كاتی سه‌ر فترهوهدهروازهى یه‌كه‌م : له باره‌ى پێشهكیهكانی زهكاتهوهدهروازهى دووهم له باره‌ى زه‌كاتی زێڕ وزیوهوهدهروازهى سێیه‌م له باره‌ى زه‌كاتی ئه‌وه‌ى له زهوی دێته دهرهوه (الخَارِجُ مِنْ الأَرْضِ)
