ده‌روازه‌ى یه‌كه‌م : له باره‌ى پێشه‌كیه‌كانی زه‌كاته‌وه
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی زه‌كات:
پرسى دوه‌م: حوكمی زه‌كات وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
پرسى سێیه‌م: حوكمی كه‌سێك نكوڵی لێ بكات:
پرسى چواره‌م: حوكمی زه‌كاتنه‌ده‌ر
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى ئه‌و ماڵانه‌ى زه‌كاتی تێدایه:
پرسى شه‌شه‌م: دانایی له فه‌رزێتی زه‌كات، هه‌روه‌ها له سه‌ر كێ فه‌رزه (مه‌رجه‌كانی فه‌رز بونی):
پرسى حه‌وته‌م: به‌شه‌كانی زه‌كات:
پرسى هه‌شته‌م: زه‌كاتی قه‌رز:
ده‌روازه‌ى یه‌كه‌م : له باره‌ى پێشه‌كیه‌كانی زه‌كاته‌وه
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی زه‌كات:
زه‌كات: له زماندا بریتیه له گه‌شه وزیادكردن. ئه‌وترێ: «زكا الزرع» ئه‌گه‌ر زه‌رعاته‌كه گه‌شه‌ی كرد. له شه‌رعیشدا: بریتیه له مافێك له‌و ماڵه‌دا پێویسته كه گه‌یشتبێته ڕاده «نِصَاب»ێكی(1) دیاری كراو به چه‌ند مه‌رجێكی دیاری كراو، بۆ كۆمه‌ڵێكی دیاری كراو. زه‌كاتیش پاكبونه‌وه‌یه بۆ به‌نده وخاوێنكردنه‌وه‌یه بۆ ده‌رونی، خوا ئه‌فه‌رموێ: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا﴾ [التوبة: 103] «ئه‌ى په‌یامبه‌ر له ماڵه‌كانیان صه‌ده‌قه‌یه‌ك ببه كه پاكیان بكاته‌وه له چڵكی تاوان ودڵ وده‌رونیان خاوێن ده‌كاته‌وه». هه‌روه‌ها هۆكارێكه بۆ بڵاوبونه‌وه‌ى هۆگری وخۆشه‌ویستی وهه‌ماهه‌نگی وبه‌ده‌م یه‌كه‌وه بون «تَكَافُل»ی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا.
پرسى دوه‌م: حوكمی زه‌كات وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
زه‌كات فه‌رزێكه له فه‌رزه‌كانی ئیسلام وپایه‌یه‌كه له پێنج پایه‌كه، وگرنگترین پایه‌كانیه‌تی دوای نوێژ، له‌به‌ر فه‌مایشته‌كه‌ى خوا: ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ [البقرة:43] «ونوێژه‌كان به جێ بگه‌یه‌نن وزه‌كات بده‌ن»، وقوله تعالى: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا﴾ [التوبة:103]. هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ئه‌فه‌رموێ ـ ﷺ ـ : «بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ: شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا [عَبْدُهُ] وَرَسُولُهُ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ، وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ، وَحَجِّ الْبَيْتِ، وَصَوْمِ رَمَضَانَ» «ئیسلام له سه‌ر پێنج شت بونیاد نراوه: شایه‌تومان، شاهێدی ده‌ده‌م كه هیچ په‌رستراوێك به هه‌ق نیه مه‌گه‌ر خوا، وموحه‌ممه‌د به‌نده وپه‌یامبه‌ری خوایه، وئه‌نجامدانی نوێژ، وزه‌كاتدان، وحه‌جی ماڵی خوا، وڕۆژوی ڕه‌مه‌زان»(2). هه‌روه‌ها له وه‌سیه‌ته‌كه‌ى ـ ﷺ ـ بۆ موعاز ـ رضي الله عنه ـ كه ناردی بۆ یه‌مه‌ن فه‌رموی: «ادْعُهُمْ إِلَى: شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللهِ، فَإِنْ هُمْ أَطَاعُوا لِذَلِكَ، فَأَعْلِمْهُمْ أَنَّ اللهَ قَدِ افْتَرَضَ عَلَيْهِمْ خَمْسَ صَلَوَاتٍ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ، فَإِنْ هُمْ أَطَاعُوا لِذَلِكَ، فَأَعْلِمْهُمْ أَنَّ اللهَ افْتَرَضَ عَلَيْهِمْ صَدَقَةً فِي أَمْوَالِهِمْ، تُؤْخَذُ مِنْ أَغْنِيَائِهِمْ وَتُرَدُّ عَلَى فُقَرَائِهِمْ» «بانگیان بكه بۆ: شایه‌تیدان به‌وه‌ى كه‌س شیاوی په‌رستن نیه مه‌گه‌ر خوا وشایه‌تیدان به‌وه‌ى من په‌یامبه‌ری خوام، جا ئه‌گه‌ر له‌مه گوێڕایه‌ڵیان كردی، ئه‌وا پێیان ڕابگه‌ینه كه خوا پێنج نوێژی له شه‌و ڕۆژێكدا له سه‌ر فه‌رز كردون، ئه‌گه‌ر له‌مه‌ش گوێڕایه‌لیان كردی، ئه‌وا پێیان ڕابگه‌یه‌نه كه خوا صه‌ده‌قه‌ی له ماڵه‌كانیان فه‌رز كردوه له سه‌ریان، له ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیان وه‌رده‌گیرێ وده‌درێته‌وه به هه‌ژاره‌كانیان»(3). وموسڵمانانیش له هه‌مو دونیا كۆكن له سه‌ر فه‌رزێتیه‌كه‌ى.
به‌مه‌ش فه‌رزێتی زه‌كات سه‌لمێنرا به قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگی.
پرسى سێیه‌م: حوكمی كه‌سێك نكوڵی لێ بكات:
هه‌ر كه‌س نكوڵی له فه‌رزێتی زه‌كات بكات نه‌زانێت، وبكرێت كه‌سی وا، شتی وا نه‌زانێت؛ ئیتر له به‌ر تازه موسڵمان بونی بێت، یا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له ده‌شتێكی دوره ده‌ست گه‌وره بوه، ئه‌وا فه‌رزێتی ڕۆژوی تێده‌گه‌یه‌نی، وكافر ناكرێت چونكه عوزری هه‌یه.
ئه‌گه‌ریش نكوڵیكه‌ر موسڵمانێك بو له وڵاتی ئیسلام وناو مامۆستا وزاناكان گه‌وره بو بو، ئه‌وه هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه وحوكمی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كانی له سه‌ر جێبه‌جێ ده‌كرێت، سێ ڕۆژ داوای ته‌وبه‌ی لێ ده‌كرێت وه‌گه‌رنا ده‌كوژرێت، چونكه به‌ڵگه‌كانی فه‌رزێتی زه‌كات ئاشكرایه له قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگی ئوممه‌ت، وه‌ختێ ئه‌م حوكمه له كه‌سی وا شاره‌وه نه‌بێت، كه نكوڵی لێ ده‌كات مه‌گه‌ر له‌به‌ر به درۆخستنه‌وه‌ى قورئان وفه‌رموده‌یه، وبێباوه‌ڕه پێیان.
پرسى چواره‌م: حوكمی زه‌كاتنه‌ده‌ر
هه‌ر كه‌س زه‌كات نه‌دات له ڕژدی پێشی فه‌رز بێت، ئه‌وا تاوانباره به نه‌دانی، به‌ڵام له ئیسلام نایباته ده‌ره‌وه، چونكه زه‌كات لقێكه له لقه‌كانی دین، به نه‌كردنێكی په‌تی پێی بێ باوه‌ڕ نابێت، له‌به‌ر ئه‌و فه‌رموده [درێژه‌ى كه دێت] په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێت: «دوای ئه‌وه‌ى باسی سزادانی زه‌كات نه‌ده‌ر ده‌كات به ئاگر، ئه‌فه‌رموێ: پاشان ڕێگای پیشان ده‌درێت یا به‌ره‌و به‌هه‌شت یا به‌ره‌و دۆزه‌خ». خۆ ئه‌گه‌ر بێباوه‌ڕ بێت ئه‌وا ڕێگه‌ى بۆ نیه بۆ به‌هه‌شت. ئه‌م كه‌سه‌ش به زۆر زه‌كاتی لێ وه‌ر ده‌گیرێت، ئه‌گه‌ر ئاماده‌ى شه‌ڕیش بو، شه‌ڕی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت تا ملكه‌چ ده‌كات بۆ فه‌رمانی خوا وزه‌كات ده‌دات، له‌به‌ر فه‌رمایشتی خوا : ﴿فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ﴾ [التوبة:5]. «جا ئه‌گه‌ر وازیان هێنا له بێباوه‌ڕیان وهاتنه نێو ئیسلامه‌وه وپابه‌ند بون به شه‌ریعه‌تی ئیسلامه‌وه وه‌ك نوێژ وڕۆژو ئه‌وا ڕێیان بده‌ن، چونكه ئیتر براتانن». وپه‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ، وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ، فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ عَصَمُوا مِنِّي دِمَاءَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ إِلَّا بِحَقِّ الْإِسْلَامِ، وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللهِ» «فه‌رمانم پێكراوه له‌گه‌ڵ خه‌ڵكدا بجه‌نگم تا شایه‌تومان ده‌هێنن: هیچ په‌رستراوێك شایسته‌ى په‌رستن نیه مه‌گه‌ر خوا، وشایه‌تی بده‌ن موحه‌ممه‌د په‌یامبه‌ری خوایه، هه‌روه‌ها نوێژ بكه‌ن وزه‌كات بده‌ن، كه ئه‌وه‌یان كرد ئیتر خوێن وماڵیان له من پارێزراوه مه‌گه‌ر به مافی ئیسلام، ولێپیچنه‌وه‌ش له‌گه‌ڵیان له لای خوایه»(4). وله‌به‌ر وته‌كه‌ى ئه‌بوبه‌كر ـ رضي الله عنه ـ (5): «وَاللهِ لَوْ مَنَعُونِي عَنَاقًا كَانُوا يُؤَدُّونَهَا إِلَى رَسُولِ اللهِ ـ ﷺ ـ لَقَاتَلْتُهُمْ عَلَى مَنْعِهَا» «به‌خوا ئه‌گه‌ر كاره مێیه‌ك نه‌ده‌ن كه به په‌یامبه‌ریان ـ ﷺ ـ به‌خشیوه، ئه‌وا له سه‌ری شه‌ڕ ده‌كه‌م له‌گه‌ڵیان». له‌م بۆچونه‌ش هه‌ر سێ جێنشینه‌كه وسه‌رجه‌م هاوه‌ڵان له‌گه‌ڵیدا بون، ئه‌مه‌ش كۆ ده‌نگیانه له سه‌ر شه‌ڕكردن له‌گه‌ڵ زه‌كاتنه‌ده‌ران، ئه‌وه‌شی له‌به‌ر چروكی نه‌یدات ده‌ڕواته ژێر ئه‌م ده‌قانه‌وه.
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى ئه‌و ماڵانه‌ى زه‌كاتی تێدایه:
زه‌كات فه‌رزه له پێنج جۆری ماڵ، كه بریتین له:
1- مه‌ڕ وماڵات «بهيمة الأنعام»:
كه بریتیه له وشتر، ومانگا، ومه‌ڕ وبزن، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «مَا مِنْ صَاحِبِ إِبِلٍ، وَلَا بَقَرٍ، وَلَا غَنَمٍ، لَا يُؤَدِّي زَكَاتَهَا، إِلَّا جَاءَتْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْظَمَ مَا كَانَتْ وَأَسْمَنَهُ، تَنْطَحُهُ بِقُرُونِهَا، وَتَطَؤُهُ بِأَظْلَافِهَا، كُلَّمَا نَفِدَتْ أُخْرَاهَا، عَادَتْ عَلَيْهِ أُولَاهَا، حَتَّى يُقْضَى بَيْنَ النَّاسِ» «هیچ خاوه‌ن وشتر ومانگا ومه‌ڕو بزنێك نیه وزه‌كاتی نه‌دات مه‌گه‌ر له ڕۆژی قیامه‌تدا دێت ها له ئه‌وپه‌ڕی گه‌وره‌یی وقه‌ڵه‌وی، به قۆچه‌كانی لێی ده‌دات، وبه سمه‌كانی پێ ده‌نێت به سه‌ریدا هه‌ر كه كۆتاییان هات له هه‌وه‌ڵه‌وه ده‌ست پێده‌كه‌نه‌وه تا خوا قه‌زاوه‌ت ده‌كات له نێوان خه‌ڵك»(6).
2- هه‌ر دو دراوه‌كه:
كه زێڕ وزیوه، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی جێگایان ده‌گرێته‌وه له دراوه كاغه‌زیه به‌ربڵاوه‌كان، له‌به‌ر فه‌رمایشتی خوا: ﴿وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ [التوبة: 34] «وئه‌وانه‌ى ماڵه‌كان گل ده‌ده‌نه‌وه وزه‌كاته‌كه‌ى ناده‌ن ومافه واجبه‌كانی لێ ناده‌ن، ئه‌وا مژده‌یان بده‌رێ به سزایه‌كی به ئێش»، هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ(7): «مَا مِنْ صَاحِبِ ذَهَبٍ، وَلَا فِضَّةٍ لَا يُؤَدِّي مِنْهَا حَقَّهَا، إِلَّا إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ صُفِّحَتْ لَهُ صَفَائِحُ مِنْ نَارٍ فَأُحْمِيَ عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ، فَيُكْوَى بِهَا جَنْبُهُ، وَجَبِينُهُ وَظَهْرُهُ، كُلَّمَا بَرَدَتْ أُعِيدَتْ لَهُ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ، [حَتَّى يُقْضَى بَيْنَ الْعِبَادِ، فَيَرَى سَبِيلَهُ إِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ، وَإِمَّا إِلَى النَّارِ]» «هیچ خاوه‌ن زێڕ وزیوێك نیه وهه‌قی نه‌دات مه‌گه‌ر ڕۆژی قیامه‌ت ئه‌بێته پارچه ئاسنی پلێت ئاسا ئه‌ڵێی ئاگره، له ئاگری دۆزه‌خدا سور وگه‌رم ده‌كرێت، ئه‌وسا لاته‌نیشتی وناوچاوانی وپشتی پێ داخ ده‌كرێت، هه‌ر سارد بویه‌وه دوباره گه‌رم ده‌كرێته‌وه له ڕۆژێكدا كه ئه‌ندازه‌ى په‌نجا هه‌زار ساڵه تا خوا دادوه‌ری له نێوان به‌نده‌كاندا ده‌كات».
3- دانه‌وێڵه وبه‌ر وبوم «الحبوب والثمار»:
دانه‌وێڵه: بریتیه له هه‌مو دانێكی به خۆراكدانراوی «مقتات» هه‌ڵگیراو «مدخر» وه‌ك جۆ وگه‌نم وجگه له‌مانه‌ش. به‌ر وبومیش: خورما ومێوژه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ﴾ [البقرة: 267]. «وببه‌خشن له‌وه‌ى له زه‌وی دێته ده‌ر»، هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ﴾ [الأنعام:141]. «وله ڕۆژی دروێنه‌ی وكردنه‌وه‌یدا مافه فه‌رزه‌كه‌ى سه‌رتان بده‌ن»، وپه‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «فِيمَا سَقَتِ السَّمَاءُ وَالْعُيُونُ أَوْ كَانَ عَثَرِيًّا(8) الْعُشْرُ وَفِيمَا سُقِيَ بِالنَّضْحِ(9) نِصْفُ الْعُشْرِ» «ئه‌وه‌ى ئاسمان وچاوگه‌كان ئاوی بده‌ن یا به ڕه‌گه‌كه‌ى خۆی ئاو بخوات ئه‌وه ده‌یه‌كی تێدایه، ئه‌وه‌شی به پشتی وتر ئاو ده‌درێت نیوه‌ی یه‌ك له ده‌یه»(10).
4- كانزا وگه‌نجینه‌ى شاراوه‌ی نه‌فامی «المَعَادِنُ والرِّكَاز»:
المعادن: بریتیه له هه‌مو ئه‌و شتانه‌ى له زه‌وی ده‌رده‌هێنرێ له‌وانه‌ى دروست ده‌بێت له وه‌زیدا، به بێ ئه‌وه‌ى كه‌س داینابێت، وه‌ك زێڕ وزیو ومس وهتد.
«الرِّكاز»یش: ئه‌وه‌یه كه له زه‌وی ده‌دۆزرێته‌وه له نێژروای نه‌فامی، به‌ڵگه‌ى فه‌رزێتی زه‌كاتیش له كانزا وگه‌نجینه‌ى شاراوه‌ی نه‌فامی، گشتێتی ئه‌م فه‌رمایشته‌ى خوایه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ﴾ [البقرة:267] «ئه‌ى ئه‌وانه‌ى بڕواتان به خوا وپه‌یامبه‌ره‌كه‌ى موحه‌ممه‌د هه‌یه ببه‌خشن له‌و حه‌ڵاڵه پاكه‌ى به ده‌ستان هێناوه وله‌وه‌ى له زه‌وی بۆمان ده‌رهێناون». پێشه‌وا قورتوبی له ته‌فسیره‌كه‌ى خۆیدا ئه‌ڵێ: مه‌به‌ستی ڕوه‌ك وكانزا وگه‌نجینه‌ى شاراوه‌ى نه‌فامیه. وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «وفي الرِّكَازِ الخُمْسُ»(11) «وله گه‌نجینه‌ى نه‌فامیدا پێنج یه‌ك هه‌یه». وئوممه‌تیش كۆكه له سه‌ر فه‌رزێتی زه‌كاتی كانزاكان.
5- ماڵی بازرگانی «عُرُوضُ التِّجَارَة»:
بریتیه له هه‌مو ئه‌و شتانه‌ى بۆ كڕین وفرۆشتن دانراوه بۆ قازانج، له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ﴾ [البقرة:267]. جمهوری زانایانیش له سه‌ر ئه‌وه‌ن كه مه‌به‌ست له‌م ئایه‌ته زه‌كاتی ماڵی بازرگانیه.
پرسى شه‌شه‌م: دانایی له فه‌رزێتی زه‌كات، هه‌روه‌ها له سه‌ر كێ فه‌رزه (مه‌رجه‌كانی فه‌رز بونی):
أ- دانایی له فه‌رزێتی زه‌كات:
زه‌كات فه‌رزه له‌به‌ر زۆر حیكمه‌تی بالآ وئامانجی به‌ڕێز كه له ژماردن نایه‌ت، له‌وانه:
1- پاككردنه‌وه‌ى ماڵ وگه‌شه‌كردنی، وبه فه‌ڕ وبه‌ره‌كه‌تی ده‌كات، وشه‌ڕ وده‌رده‌كه‌ى ئه‌بات، وله ئافات وخراپبون ده‌یپارێزێت.
2- پاككردنه‌وه‌ى زه‌كاتده‌ر له ڕژدی وڕه‌زیلی، وپیسی تاوان وهه‌ڵه، وڕاهێنانی له سه‌ر به‌خشنده‌یی وبه‌خشین له پێناو خوادا.
3- به‌ده‌مه‌وه‌بون «مواساة»ی هه‌ژار وپڕكردنه‌وه‌ى پێویستی موحتاجان ونه‌داران وبێبه‌شان.
4- به‌دیهێنانی هه‌ماهه‌نگی ویارمه‌تیدان وخۆشه‌ویستی له نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگادا، جا كاتێك ده‌وڵه‌مه‌ند زه‌كات ده‌به‌خشێته برا هه‌ژاره‌كه‌ى ئه‌و ڕق وكینه وئاواتی نه‌مانی ده‌وڵه‌مه‌ندی دارا كه له‌وانه‌یه له دڵی ئه‌ودا هه‌بێت له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌ر ده‌كات. به‌مه‌ش ڕقه‌كان نامێنن وته‌بایی وئاسایش بڵاو ده‌بێته‌وه.
5- زه‌كاتدان شوكرانه‌بژێری كردنی خوایه له سه‌ر نیعمه‌تى ماڵ وسامان، هه‌روه‌ها گوێڕایه‌ڵی كردنی خوایه له جێ به‌جێكردنی فه‌رمانه‌كانی.
6- زه‌كات دان به‌ڵگه‌یه له سه‌ر ڕاستی ئیمانی زه‌كات ده‌ره‌كه، چونكه ماڵی خۆشه‌ویست ده‌رناكرێت مه‌گه‌ر بۆ له‌و خۆشه‌ویست تر، هه‌ر بۆیه پێی ده‌وترێت: صه‌ده‌قه، له‌به‌ر ڕاستی خواستی خاوه‌نه‌كه‌ى بۆ خۆشه‌ویستی وڕه‌زامه‌ندی خوا.
7- هۆكاره بۆ ڕازی بونی خوا ودابه‌زینی خێر وخۆشیه‌كان، وسڕینه‌وه‌ى تاوانه‌كان، وهی تریش.
ب- زه‌كات له سه‌ر كێ فه‌رزه (مه‌رجه‌كانی فه‌رز بونی)؟
زه‌كات فه‌رزه له سه‌ر كه‌سێك ئه‌م مه‌رجانه‌ى تێدا بێت:
1- ئیسلام: جا فه‌رز نیه له سه‌ر بێباوه‌ڕ، چونكه په‌رستنێكی ماڵیه پێی له خوا نزیك ده‌بێته‌وه، به‌ڵام بێباوه‌ڕ په‌رستنی لێ وه‌رناگیرێت تا دێته ناو ئیسلامه‌وه، چونكه خوا ئه‌فه‌رموێ ـ ﷺ ـ : ﴿وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ﴾ [التوبة: 54] «وهۆكاری وه‌رنه‌گرتنی به‌خشینه‌كانیان ئه‌وه‌یه: ئه‌وان بێباوه‌ڕی وبه درۆخستنه‌وه‌ى په‌یامبه‌ره‌كه‌یان له دڵدا شاردۆته‌وه». جا مادام لێیان وه‌رناگیرێت پێویستكردنی له سه‌ریان سودی نیه، وله‌به‌ر مه‌فهومی وته‌كه‌ى ئه‌بوبه‌كر ـ رضي الله عنه ـ : «ئه‌مه فه‌رزی صه‌ده‌قه‌یه كه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رزی كردوه له سه‌ر موسڵمانان»(12). به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا لێپێچینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت له سه‌ری، چونكه گوتاره شه‌رعیه‌كانیش ئاراسته‌ى ئه‌ویش كراوه له سه‌ر وته‌ى دروست.
2- ئازادی: جا زه‌كات پێویست نیه له سه‌ر كۆیله و«المُكاتَب»(13)، چونكه كۆیله خاوه‌نی هیچ نیه، موكاته‌بیش خاوه‌ندارێتیه‌كه‌ى لاوازه، هه‌روه‌ها كۆیله وئه‌وه‌شی هه‌یه‌تی هی خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی، جا زه‌كاتی ئه‌م له سه‌ر ئه‌وه.
3- خاوه‌ن ڕاده «نصاب» بێت خاوه‌ندارێتیه‌كی ته‌واوی جێگیر وسه‌قامگیر(14): هه‌روه‌ها زیاتر بێت له پێویستیه زه‌روره‌كان كه مرۆڤ لێی بێ پێویست نیه، وه‌كو خۆراك وپۆشاك وخانو، چونكه زه‌كات بۆ به ده‌مه‌وه‌بونی هه‌ژار دانراوه، كه‌واته پێویسته بگاته خاوه‌ندارێتی ڕاده «نصاب» كه به هۆیه‌وه ده‌گاته ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كی بایه‌خپێدراو، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «لَيْسَ فِيمَا دُونَ خَمْسَةِ أَوْسُقٍ صَدَقَةٌ، وَلَيْسَ فِيمَا دُونَ خَمْسِ ذَوْدٍ صَدَقَةٌ، وَلَيْسَ فِيمَا دُونَ خَمْسِ أَوَاقٍ صَدَقَةٌ» «كه‌متر له پێنج ویسق زه‌كاتی تێدا نیه، هه‌روه‌ها كه‌متر له پێنج زه‌ود زه‌كاتی تێدا نیه، هه‌روه‌ها كه‌متر له پێنج وه‌قه «ئۆقیه» زه‌كاتی تێدا نیه»(15).
4- ساڵ هاتن به سه‌ر ماڵدا: ئه‌مه‌ش به‌وه‌ى دوانزه مانگی قه‌مه‌ری تێپه‌ڕ ببێت به سه‌ر نیصابه‌كه له لای خاوه‌نه‌كه‌ى، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ ﷺ ـ : «لَا زَكَاةَ فِي مَالٍ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ» «زه‌كات نیه له هیچ ماڵێكدا تا ساڵی به سه‌ردا تێپه‌ڕ ده‌بێت»(16). ئه‌مه‌ش تایبه‌ته به مه‌ڕ وماڵات وپاره وپول وماڵی بازرگانی، به‌ڵام زه‌رعات وبه‌ر وبوم وكانزاكان وریزكاز، ئه‌وه ساڵ تێپه‌ڕبونی تێدا به مه‌رج نه‌گیراوه، چونكه خوا ئه‌فه‌رموێ : ﴿وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ﴾ [الأنعام:141]. هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كانزاكان وریكاز ماڵێكه له زه‌ویه‌وه ده‌ست ده‌كه‌وێت، بۆیه بۆ پێویست بونی زه‌كات تێیدا ساڵ تێپه‌ڕ بون مه‌رج نیه وه‌ك كشتوكاڵ وبه‌ر وبومه‌كان.
پرسى حه‌وته‌م: به‌شه‌كانی زه‌كات:
زه‌كات دو به‌شه:
1- زه‌كاتی ماڵ وسامان: كه بریتیه له‌وه‌ى په‌یوه‌سته به ماڵه‌وه.
2- زه‌كاتی جه‌سته: ئه‌وه‌یه كه په‌یوه‌سته به‌لاشه‌وه، ئه‌مه‌ش زه‌كاتی سه‌ر فتره‌یه.
پرسى هه‌شته‌م: زه‌كاتی قه‌رز:
قه‌رز ئه‌گه‌ر هاتو له لای نه‌دار یان قه‌رز كوێر (ئه‌مڕۆ وبه‌یانی كه‌ر= مُمَاطِل)ێك بو، ئه‌وه كه‌ی قه‌رزه‌كه‌ى درایه‌وه زه‌كاتی یه‌ك ساڵی ده‌دات له ساڵی وه‌رگرتنه‌كه‌دا، ئه‌گه‌ریش به‌لای داراكه‌وه بو ده‌ستی ده‌ستی پێ نه‌ده‌كرد ئه‌و كاته هه‌مو ساڵێك زه‌كاتی ده‌دات، چونكه وه‌كو ئه‌وه وایه لای خۆی بێت.
=========
(1) بریتیه: له‌و سنور وئه‌ندازه‌یه‌ی كه ماڵ پێی گه‌یشت زه‌كاتی تێدا واجب ده‌بێت. وه‌رگێڕ.
(2) متفق عليه: أخرجه البخاري (8)، ومسلم (16)، عن ابن عمر رضي الله عنه [واللفظ له].
(3) متفق عليه: أخرجه البخاري (1395)، ومسلم (19)، عن ابن عباس رضي الله عنه [واللفظ لهما إلا في كلمة].
(4) متفق عليه: أخرجه البخاري (2946)، ومسلم (21).
(5) متفق عليه: أخرجه البخاري (1400)، ومسلم (20).
(6) أخرجه مسلم (987) من حديث أبي هريرة.
(7) أخرجه مسلم (987) من حديث أبي هريرة.
(8) ئه‌وه‌یه كه به ڕه‌گه‌كه‌ى ئاو ده‌خوات به بێ ئاودان، وه‌ك ئه‌وه‌ى له نزماییه‌ك وهاوشێوه‌ى بێت، ئاوی باران له جۆگه‌كانه‌وه دێن بۆی، یان ئاو نزیكیه‌تی به ڕه‌گه‌كانی لێی ده‌خوات وه‌ك ئه‌وه‌ی نزیك ڕوبارێك بێت.
(9) واته: بریتیه له وشترانه‌ى كه ئاویان له سه‌ر پشت هه‌ڵده‌گیرێت بۆ ئاودانی زه‌رعات، نێرینه‌كه‌ى: «ناضح»ی پێ ده‌وترێت، مێینه‌كه‌ش: «ناضحة»يه.
(10) أخرجه البخاري (1483) من حديث ابن عمر رضي الله عنه.
(11) متفق عليه: أخرجه البخاري (1499)، ومسلم (1710) من حديث أبي هريرةرضي الله عنه.
(12) أخرجه البخاري (1454)، ئه‌مه‌ش له‌و نوسراوه‌ی كه ئه‌ینوسێت بۆ ئه‌نه‌س كاتێك ده‌ینێرێت بۆ به‌حره‌ین .
(13) بریتیه له‌و كۆیله‌یه‌ی له‌گه‌ڵا خاوه‌نه‌كه‌یدا ڕێك كه‌وتوه دوای پێدانی ئه‌ندازه‌یه‌كی دیاری كراوی ماڵ له شێوه‌ی قیستدا، ئازاد ببێت. وه‌رگێڕ.
(14) سه‌قامگیری واته: موعه‌ڕره‌ز نیه بۆ تیا چون، خۆ ئه‌گه‌ر موعه‌ڕره‌ز بێت بۆ تیاچون وده‌سه‌ڵات به‌سه‌ریدا نه‌شكێت ئه‌وا زه‌كاتی تێدا نیه.
(15) متفق عليه: أخرجه البخاري (1447)، ومسلم (979)، من حديث أبي سعيد الخدري رضي الله عنه.
(16) أخرجه ابن ماجه وغيره، وصححه الألباني انظر: إرواء الغليل (3/254) (787).
ده‌روازه‌ى دووه‌م له باره‌ى زه‌كاتی زێڕ وزیوهوهدهروازهى چواره‌م له باره‌ى زه‌كاتی مه‌ڕ وماڵات «بَهِيمَة الأَنْعَام»ده‌روازه‌ى پێنجه‌م له باره‌ى زه‌كاتی سه‌ر فترهوهدهروازهى سێیه‌م له باره‌ى زه‌كاتی ئه‌وه‌ى له زه‌وی دێته ده‌ره‌وه (الخَارِجُ مِنْ الأَرْضِ)ده‌روازه‌ى شەشەم له باره‌ى زه‌كات پێدراوان «أَهْلُ الزَّكَاة»
