ده‌روازه‌ى دوه‌م له باره‌ى زه‌كاتی زێڕ وزیوه‌وه
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمی زه‌كاتی زێڕ وزیو، وبه‌ڵگه‌كانی:
پرسى دووه‌م: ئه‌ندازه‌ى زه‌كات:
پرسى سێیه‌م: مه‌رجه‌كانی زه‌كات:
پرسى چواره‌م: له باره‌ى زێڕ وزیو خستنه زگ یه‌ك:
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى زه‌كاتی خشڵه‌وه «زَكَاة الحُلِيّ»:
پرسى شه‌شه‌م: له باره‌ى زه‌كاتی ماڵی بازرگانیه‌وه «عروض التجارة»:
ده‌روازه‌ى دوه‌م له باره‌ى زه‌كاتی زێڕ وزیوه‌وه
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمی زه‌كاتی زێڕ وزیو، وبه‌ڵگه‌كانی:
زه‌كات له زێڕ وزیودا فه‌رزه له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ [التوبة: 34] «وئه‌وانه‌ى ماڵ ده‌گرنه‌وه وزه‌كاته‌كه‌ى ناده‌ن ومافه واجبه‌كانی ده‌رناكه‌ن وه‌ك ئاڵتون وزیو، ئه‌وا مژده‌یان بده‌رێ به سزایه‌كی به ئێش». وهه‌ڕه‌شه‌ی له‌م چه‌شنه‌ش ناكرێت مه‌گه‌ر له سه‌ر نه‌كردنی فه‌رزێك.
هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یـ[ـه‌ى پێشتر]: «هیچ خاوه‌ن زێڕ وزیوێك نیه وهه‌قی نه‌دات مه‌گه‌ر له ڕۆژی قیامه‌تدا ئه‌بێته پارچه ئاسنی پلێت ئاسا، ئه‌ڵێی ئاگره، له ئاگری دۆزه‌خدا سور وگه‌رم ده‌كرێت، ئه‌وسا لا ته‌نیشتی وناو چاوانی وپشتی پێ داخ ده‌كرێت، هه‌ر سارد بویه‌وه دوباره گه‌رم ده‌كرێته‌وه له ڕۆژێكدا كه ئه‌ندازه‌كه‌ى په‌نجا هه‌زار ساڵه تا خوا دادوه‌ری له نێوان به‌نده‌كاندا ده‌كات». هه‌روه‌ها زانایان كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ى له هه‌ر دو سه‌د درهه‌مێك پێنج درهه‌می تێدایه، زێڕیش كه گه‌یشته بیست مسقاڵ ونرخه‌كه‌ى دو سه‌د درهه‌م بو، زه‌كاتی تێدایه.
پرسى دوه‌م: ئه‌ندازه‌ى زه‌كات:
ئه‌ندازه‌ى زه‌كاتی فه‌رز له زێڕ وزیو: ڕوبعی «یه‌ك له ده‌یه»، واته: له هه‌ر بیست دینارێكی زێڕ نیو دیناری تێدایه، ئیتر به گوێره‌ى ئه‌مه‌یه زۆر بێت یا كه‌م، هه‌روه‌ها له هه‌مو دو سه‌د درهه‌مێكی زیودا: پێنج درهه‌می تێدایه، زیاتریش بو به گوێره‌ى ئه‌مه‌یه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «وَفِي الرِّقَةِ(1) رُبُعُ الْعُشْرِ» «له زێڕ وزیوی نه‌خت، ڕوبعی «ده یه‌ك»ی تێدایه»(2)، وله‌به‌ر فه‌رموده‌ی: «...وَلَيْسَ عَلَيْكَ شَيْءٌ -يَعْنِي فِي الذَّهَبِ- حَتَّى تَكُونَ لَكَ عِشْرُونَ دِينَارًا، فَإِذَا كَانَتْ لَكَ عِشْرُونَ دِينَارًا وَحَالَ عَلَيْهَا الْحَوْلُ فَفِيهَا نِصْفُ دِينَارٍ» «وهیچت له سه‌ر نیه -یانی له زێڕدا- تا ده‌بێته بیست دینار، كه گه‌یشته بیست دینار وساڵی به سه‌ردا هات ئه‌وه نیو دیناری تێدایه»(3). هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ هاتوه كه: «له هه‌مو بیست دینارێكدا -به‌ره‌و سه‌ره‌وه- نیو دینار زه‌كاتی بردوه»(4).
پرسى سێیه‌م: مه‌رجه‌كانی زه‌كات:
مه‌رجه بۆ فه‌رزێتی زه‌كات له زێڕ وزیودا، ئه‌م مه‌رجانه‌ى خواره‌وه هه‌بێت:
1- گه‌یشتنه ڕاده: كه بریتیه له بیست مسقاڵ زێڕ، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشوی] عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ : «وهیچت له سه‌ر نیه -یانی له زێڕدا- تا ده‌گاته بیست دینار، كه گه‌یشته بیست دینار وساڵی به سه‌ردا هات ئه‌وه نیو دینار زه‌كاتی تێدایه»، كه ده‌كاته «85» گرام.
ڕاده‌ى زیویش دو سه‌د درهه‌می زیو، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى [پێشوی] په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «وكه‌متر له پێنج وه‌قه «ئۆقیه» زه‌كاتی تێدا نیه»، هه‌ر وه‌قه‌یه‌كیش چل درهه‌مه، جا پێنج وه‌قه ده‌كاته دو سه‌د درهه‌م، وله‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى [پێشوی] ـ ﷺ ـ : «وَفِي الرِّقَةِ رُبُعُ الْعُشْرِ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ إِلَّا تِسْعِينَ وَمِائَةً فَلَيْسَ فِيهَا شَيْءٌ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبُّهَا» «وله زێڕ وزیوی نه‌خت چاره‌كی ده یه‌كی تێدایه، جا ئه‌گه‌ر نه‌یبو جگه له سه‌د ونه‌وه‌د ئه‌وا هیچ زه‌كاتی تێدا نیه مه‌گه‌ر خاوه‌نه‌كه‌ى خۆی حه‌ز بكات». وزانایانیش كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ى ڕاده‌ى زیو پێنج وه‌قه‌یه، وڕاده‌ى زێڕ بیست مسقاڵه(5).
2- مه‌رجه گشتیه‌كانی تر كه ڕابورد له‌باسی: «زه‌كات له سه‌ر كێ فه‌رزه؟» كه بریتی بو له: ئیسلام وئازادی وخاوه‌ندارێتی ته‌واو، وساڵ به سه‌ر هاتن. پێشتریش ڕابورد.
پرسى چواره‌م: له باره‌ى زێڕ وزیو خستنه زگ یه‌ك:
ئه‌م دوانه ناخرێنه سك یه‌ك بۆ ته‌واوكردنی ڕاده ئه‌مه‌ش له سه‌ر ڕای دروست. چونكه هه‌ر دوكیان دو ڕه‌گه‌زی جیاوازن، بۆیه ناخرێنه زگ یه‌ك، وه‌كو مانگا وشتر، وجۆ وگه‌نم، له كاتێكدا مه‌به‌ست له هه‌ر دوكیاندا یه‌ك شته، كه گه‌شه‌كردنه له وشتر ومانگادا، وخۆراكه له جۆ وگه‌نمدا، هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى [پێشوی] په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «وكه‌متر له پێنج وه‌قه زه‌كاتی تێدا نیه». جا كه وترا ده‌خرێنه زگ یه‌ك له ته‌واوكردنی ڕاده، ئه‌وه وا ده‌خوازێت: كه‌متر له پێنج وه‌قه‌ی زیو زه‌كاتی تێدا فه‌رز ببێت، ئه‌گه‌ر زێڕی هه‌بو بۆ پڕكردنه‌وه‌ى ڕاده‌كه. به‌ڵام فه‌رموده‌كه ئه‌وه‌ش ده‌گرێته‌وه كه ئه‌گه‌ر هه‌یبێ له زێڕ پێی ته‌واوی بكات یان نه‌یبێت. كه‌وابو ئه‌گه‌ر ده دینار [ی زێڕ] وسه‌د درهه‌می [زیوی] هه‌بو ئه‌وه زه‌كاتی له سه‌ر نیه، چونكه زێڕ به ته‌نیا زه‌كاتی ده‌درێت، وزیویش به ته‌نها.
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى زه‌كاتی خشڵه‌وه «زَكَاة الحُلِيّ»:
جیاوازی نیه له نێوان زانایاندا له سه‌ر فه‌رزێتی زه‌كات له خشڵ كه بۆ هه‌ڵگرتن وكرێدانن، هه‌روه‌ها خشڵی حه‌رام؛ وه‌ك پیاوێك كلوانكه‌كه‌ى زێڕ بێت، یا ئافره‌تێك خشڵه‌كه‌ى له وێنه‌ى ڕوح له‌به‌ر بێت، یا وێنه‌ى ڕوح له‌به‌ری پێوه بێت، به‌ڵام خشڵ وزێڕی دانراو بۆ به‌كارهێنانی حه‌ڵاڵ وله لادانان «العارية»، جا ئه‌وه‌ى دروسته له‌و دو وته‌یه‌ی زانایان زه‌كاتی تێدا واجبه، له‌به‌ر ئه‌مانه‌ى خواره‌وه:
1- گشتێتی ئه‌و ده‌قانه‌ی هاتوه له باره‌ى فه‌رزێتی زه‌كاته‌وه له ئاڵتون وزیو، ئه‌مه‌ش گشتیه خشڵ وجگه له‌وه‌ش ده‌گرێته‌وه.
2- ئه‌وه‌ی كه خاوه‌ن سونه‌نه‌كان ده‌یگێڕنه‌وه له عه‌مری كوڕی شوعه‌یبه‌وه له باوكیه‌وه له باپیریه‌وه ـ رضي الله عنه ـ (6): «أَنَّ امْرَأَةً أَتَتْ رَسُولَ اللهِ ـ ﷺ ـ وَمَعَهَا ابْنَةٌ لَهَا وَفِي يَدِ ابْنَتِهَا مَسَكَتَانِ(7) غَلِيظَتَانِ مِنْ ذَهَبٍ، فَقَالَ لَهَا: أَتُعْطِينَ زَكَاةَ هَذَا؟ قَالَتْ: لَا، قَالَ: أَيَسُرُّكِ أَنْ يُسَوِّرَكِ اللهُ بِهِمَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ سِوَارَيْنِ مِنْ نَارٍ؟! قَالَ: فَخَلَعَتْهُمَا فَأَلْقَتْهُمَا إِلَى النَّبِيِّ ـ ﷺ ـ ، وَقَالَتْ: هُمَا لِلهِ وَلِرَسُولِهِ» «ئافره‌تێك هاته خزمه‌تی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وكچێكی له‌گه‌ڵدا بو، دو بازنه وده‌سته‌وانه‌ى زێڕینی ئه‌ستوری له ده‌ستدا بو، پێی فه‌رمو: ئایا زه‌كاتی ئه‌مه ده‌ده‌یت؟ وتی: نه‌خێر، فه‌رموی: حه‌ز ئه‌كه‌یت خوا له قیامه‌تدا بیكاته بازنی ئاگرین بۆت؟! ئه‌ڵێ: ئه‌وه‌بو دایكه‌ند ودای به په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ، وتی: ئه‌وه بۆ خوا وپه‌یامبه‌ره‌كه‌ى».
3- وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌مه ئیحتیات وئه‌ستۆپاكی زیاتری تێدایه، جا په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «دَعْ مَا يَرِيبُكَ إِلَى مَا لَا يَرِيبُكَ» «واز له جێی گومان بهێنه وئه‌وه بكه كه جێی گومان نیه»(8).
پرسى شه‌شه‌م: له باره‌ى زه‌كاتی ماڵی بازرگانیه‌وه «عروض التجارة»:
«العروض»: كۆی «عَرْض» و«عَرَض»ـه، ئه‌وه‌یه كه موسڵمان دایناوه بۆ بازرگانی كردن له هه‌ر جۆرێك بێت، ئه‌مه‌ش گشتگیرترین ماڵی زه‌كاته. به‌مه ناونراوه: چونكه سه‌قامگیر نیه، به‌ڵكو دێته ده‌ست وده‌ڕوا، له‌به‌رئه‌وه‌ى بازرگان خودی ئه‌م كاڵایه‌ی ناوێت، به‌ڵكو قازانجه‌كه‌ى ده‌وێت له هه‌ر دو دراوه‌كه.
زه‌كاتیش فه‌رزه تێیدا له‌به‌ر گشتێتی ئه‌م فه‌رمایشته‌ی خوا ـ ﷺ ـ : ﴿وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾ [الذاريات:19] «وله ماڵه‌كانیاندا مافی فه‌رز وسوننه‌ت هه‌یه بۆ ئه‌و هه‌ژارانه‌ى داوا ده‌كه‌ن وئه‌وانه‌شی داوا ناكه‌ن له شه‌رمدا»، هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ﴾ [البقرة:267]. وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ بۆ موعازی كوڕی جه‌به‌ل ـ رضي الله عنه ـ : «ئه‌وا پێیان ڕابگه‌یه‌نه كه خوا صه‌ده‌قه‌ی له ماڵه‌كانیان فه‌رز كردوه له سه‌ریان، له ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیان وه‌رده‌گیرێ وده‌درێته‌وه به هه‌ژاره‌كانیان». گومانیشی تێدا نیه ماڵی بازرگانی ماڵه.
مه‌رجه‌كانی فه‌رزبونی زه‌كات تێیدا:
1- بوو بێته خاوه‌نی به كاری خۆی، وه‌ك: كڕین وفرۆشتن، ووه‌رگرتنی دیاری، بۆیه میراتی وهاوشێوه‌كانی ناڕواته ژێریه‌وه، له‌وانه‌ى به ناچاری وزۆر ده‌بێته موڵك.
2- ئه‌بێت به مه‌به‌ستی بارزگانی بو بێته خاوه‌نی.
3- ئه‌بێت نرخه‌كه‌ى بگاته ڕاده «نصاب».
له‌گه‌ڵ پێنج مه‌رجه‌كه‌ى پێشوی سه‌ره‌تای باسی زه‌كات.
جا ئه‌گه‌ر ساڵی به‌سه‌ردا هات ئه‌وا به یه‌كێك له دو دراوه‌كه: زێڕ وزیو ده‌ژمێردرێت، جا كه نرخه‌كه گه‌یشته ڕاده ئه‌وا چاره‌كی ده‌یه‌كی تێدایه.
وله كاتی ژماردندا ته‌ماشای كاتی كڕینی ماڵه بازرگانیه‌كه ناكرێت، چونكه نرخه‌كه‌ی زیاد وكه‌م ده‌كات، به‌ڵكو عیبره‌ت به نرخه‌كه‌یه‌تی له كاتی كۆتایی هاتنی ساڵه‌كه.
==============
(1) الرِّقَة: به قافێكی سوك، بریتیه له زیو ودرهه‌می نه‌خت، بنه‌ڕه‌ته‌كه‌ى: «الوَرق»ـه، واوه‌كه‌ى لابراوه وهائێك خراوه‌ته شوێنی. [نه‌ختیش: له زمانی كوردیدا، واته: پاره‌ی له سكه‌دراو].
(2) أخرجه البخاري (1454) من حديث أنس بن مالك عن أبي بكر رضي الله عنه[ورد لفظه في الأصل هكذا: «وفي الرِّقَةِ كل مائتي درهم ربع العشر». ولم أجده لا في البخاري ولا في غيره، ولعل السبب في هذا وغيره من تغاير الألفاظ -والله أعلم- أنهم -وفقهم الله تعالى- ينقلون كثير من الأحاديث من كتب الفقه، وهنا من «الشرح الممتع على زاد المستقنع» لابن العثيمين (6/31). والله تعالى أعلم]
(3) أخرجه أبو داود (1573) [هذا لفظه، لا «نِصْفُ مِثْقَالٍ»] وغيره عن علي بإسناد حسن أو صحيح كما قال النوي.
(4) أخرجه ابن ماجه (1791)، والدارقطني (199)، وهو صحيح. انظر «إرواء الغليل» (3/289). [هذا لفظه، وفي الأصل: «مِثْقَالًا نِصْفُ مِثْقَالٍ» وهو هكذا في «الروض المربع» و«كشاف القناع»].
(5) «شرح صحيح مسلم» للنوي (7/48).
(6) أخرجه أبو داود (1563) [واللفظ له]، والنسائي (5/38)، والبيهقي (4/140)، وصحح إسناده ابن القطان كما في نصب الراية (2/370)، وحسنه الألباني «صحيح الترمذي» 518).
(7) به چه‌ند فه‌تحه‌یه‌كی به دوای یه‌كدا، كۆیه، یانی: بازنگ، تاكه‌كه‌ى «مَسَكَة»یه.
(8) أخرجه الترمذي (1563)، والنسائي (5711)، وصححه الألباني.
ده‌روازه‌ى شەشەم له باره‌ى زه‌كات پێدراوان «أَهْلُ الزَّكَاة»ده‌روازه‌ى یه‌كه‌م : له باره‌ى پێشه‌كیه‌كانی زهكاتهوهدهروازهى پێنجه‌م له باره‌ى زه‌كاتی سه‌ر فترهوهدهروازهى سێیه‌م له باره‌ى زه‌كاتی ئه‌وه‌ى له زه‌وی دێته ده‌ره‌وه (الخَارِجُ مِنْ الأَرْضِ)ده‌روازه‌ى چواره‌م له باره‌ى زه‌كاتی مهڕ وماڵات «بَهِيمَة الأَنْعَام»
