ئەحكامەكانی بێ‌نوێژی و زەیسانی
 حەیز : ئەو خوێنە ناسراوەی لای ئافرەتانە ، وە لە شەرعدا سنورێكی دیاریكراو نییە بۆ لایەنی كەمی و زۆریەتی ماوەكەی ، بەڵكو تێیدا دەگەڕێیتەوە بۆ لای ئەوەی كە باوە .
وە (زەیسانی)ش : ئەو خوێنەیە كە بە هۆی منداڵبوونەوە دێتەدەرەوە ، وە لایەنی زۆریەتی ماوەكەی (40) چل ڕۆژە .

عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ : ((كَانَتِ النُّفَسَاءُ تَجْلِسُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (ﷺ) أَرْبَعِينَ يَوْمَاً))(1).
واتە : ئافرەتانی زەیسان لە سەردەمی پێغەمبەری خوادا (ﷺ) (40) چل ڕۆژ دادەنیشتن [واتە : نوێژیان نەدەكرد] .
وە هەر كاتێك لە پێش (40) چل ڕۆژ پاكێتی بینی ئەوا خۆی دەشۆرێت و پاك دەبێتەوە ، وە ئەگەر لە  پاش (40) چل ڕۆژ خوێنی بەردەوام بوو ئەوا بە تەواو كردنی (40) چل ڕۆژ خۆی دەشۆرێت و پاك دەبێتەوە .
ئەوانەی كە حەرام دەبن بە بێ‌ نوێژی و زەیسانی :
ئەوانە حەرام و قەدەغە دەبن لەسەر بێ‌نوێژ و زەیسان كە حەرام دەبن لەسەر كەسی بێ‌دەستنوێژ* ، وە زیاد لەوانەش ئەمانەشی لەسەر حەرام دەبێت :
1 ـ ڕۆژووگرتن : وە بە قەرز دەیگێڕێتەوە ئەگەر پاكبوویەوە : عَنْ مُعَاذَةَ قَالَتْ : ((سَأَلْتُ عَائِشَةَ فَقُلْتُ : مَا بَالُ الْحَائِضِ تَقْضِي الصَّوْمَ وَلاَ تَقْضِي الصَّلاَةَ ؟ قَالَتْ : كَانَ يُصِيبُنَا ذَلِكَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (ﷺ) فَنُؤْمَرُ بِقَضَاءِ الصَّوْمِ وَلاَ نُؤْمَرُ بِقَضَاءِ الصَّلاَةِ))(2).
  واتە : پرسـیارم كرد لە (عَائِشَە) و وتـــم : بۆ چی ئافـرەتی بێ‌نوێـــژ ڕۆژوو بــە قەرز دەگێڕێتەوە و نوێژ بە قەرز ناگێڕێتەوە ؟ ئەویش فەرمووی : ئێمە ئەوەمان تووش دەبوو لەگەڵ پێغەمبەری خوادا (ﷺ) و فەرمانمان پێ‌دەكرا بە قەزاگێڕانەوەی ڕۆژوو و فەرمانمان پێ‌ نــەدەكرا بە قەزاگێڕانەوەی نوێژ .
2 ـ ڕۆیشتنە لای خێزان لە دامێنەوە : لەبەر فەرمایشتی خوای گەورە :  [وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ ۖ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ ۖ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطْهُرْنَ ۖ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ ۚ] [البقرة] .
واتە : وە پرسیارت لـێ‌دەكەن سەبارەت بە بێ‌نوێژی ؟ تۆیش بڵـێ‌: ئەوە زیانی تێدایە بۆیە دوورەپەرێز بن لە ئافرەتان لە كاتی بێ‌نوێژیدا و لێیان نزیكمەبنەوە [واتە : خۆتان بەدوور بگرن لە جووتبوون لە دامێنەوە] تاوەكو پاك دەبنەوە ، وە ئەگەر پاك بوونەوە ئەوا بڕۆنە لایان لەو شوێنەوە كە خوا فەرمانی پێ‌كردوون .
وە لەبەر فەرمایشتی پێغەمبەر (ﷺ): ((اصْنَعُوا كُلَّ شَيْءٍ إِلاَّ النِّكَاحَ))(3).
واتە : هەموو شتێكیان لەگەڵدا بكەن تەنها جووتبوون نەبێت .
حوكمی ئەو كەسەی كە دەچێتە لای ئافرەتی بێ‌ نوێژ و کەفارەتەکەى :
ئیمامی نەوەوی لە "شَرْحِ مُسْلِم"دا (3 / 204) : فەرموویەتی : (ئەگەر موسڵمانێك باوەڕی وابێت كە جووتبوون لەگەڵ ئافرەتی بێ‌نوێژدا لە دامێنیەوە حەڵاڵە ئەوا كافر و بێ‌باوەڕ دەبێت و لە ئیسلام هەڵدەگەڕێتەوە و دەچێتە دەرەوە ، وە ئەگەر مرۆڤێك ئەو كارەی كرد بێ‌ئەوەی باوەڕی وابێت كە حەڵاڵە ئەوا ئەگەر لەبیری چووبوو خێزانەكەی لە بێ‌نوێژیدایە یان نەیزانیبێت بە بوونی بێ‌نوێژی یان نەزان بوو بە حەرامێتی ئەو كارە یان بە ناچاركردن بە زۆر پێ‌یكرا ئەوا تاوانبار نابێت و كەففارەتیشی لەسەر نییە ، وە ئەگەر بە ئەنقەسەت ڕۆیشتە لای و زاناش بێت بە هەبوونی بێ‌نوێژی و حەرامێتی ئەو كارە و بە ویستی خۆی ئەنجامی بدات ئەوا تاوانێكی گەورەی كردووە ، ئیمامی شافعی ڕاشكاوانە دەقاودەق فەرموویەتی جووتبوون لەگەڵ ئافرەتی بێ‌نوێژدا تاوانێكی گەورەیە ، وە پویستە لەســـەری تەوبە بكات ، وە بۆ واجبێتی كەففارەتدان تێیدا دوو وتە هەیە : ) . 
دەڵێم : وتەی لارەسەنگ و ڕاست ئەوەیە : كەففارەتدان واجب و پێویستە لەبەر فەرموودەكەی (ابْن عَبَّاس ) عَنِ النَّبِيِّ (ﷺ) فِي الَّذِي يَأْتِي امْرَأَتَهُ وَهِيَ حَائِضٌ قَالَ : ((يَتَصَدَّقُ بِدِينَارٍ أَوْ نِصْفِ دِينَارٍ))(4).
واتە : پێغەمبەر (ﷺا) سەبارەت بەو كەسەی كە لە بێ‌ نوێژدا لەگەڵ خێزانەكەیدا جووت دەبێت فەرموویەتی : دینارێك یان نێو دینار دەكات بە خێر .
وە سەرپشك كردن لە فەرموودەكەدا* دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازی لە نێوان سەرەتا و كۆتایی خوێنی بێ‌نوێژی لەبەر ئەوەی كە بە (مَوْقُوف)ی لە (ابْن عَبَّاس)ـەوە دەیگێڕنەوە فەرموویەتی : ((‌إذا اصابها فی فور الدم تصدق بدینار و إن کان فی ‌اخرە فنصف دینار ))(5).
واتە : ئەگەر پیاو لەسەرەتای هاتنی خوێنی بێ‌نوێژیدا بچێتە لای خێزانەكەی ئەوا دینارێك دەكات بە خێر ، وە ئەگەر لە كۆتاییەكەیدا بوو ئەوا نێو دینار دەكات بە خێر .
خوێنداری / اسْتِحَاضە : 
ئەو خوێنەیە كە جگە لە كاتی حەیز و زەیسانیدا یان بە دوایاندا بەبێ‌دابڕان دێتە دەرەوە ، جا ئەگەر ئەوەی یەكەمیان بوو ئەوا دیار و ئاشكرایە ، وە ئەگەر ئەوەی دووەمیان بوو ئەوا :
ئەگەر ئافرەتەكە ماوەی سوڕی مانگانەی خۆیی دەزانی ئەوا ئەو خوێنەی كە زیادەیە لەو ماوەیەی ئەوە خوێنداریە (اسْتِحَاچَە)یە : لەبەر فەرمایشـتەكەی پێغەمبەر (ﷺ) كە بە (أُم حَبِیبَە)ی فەرموو : ((امْكُثِي قَدْرَ مَا كَانَتْ تَحْبِسُكِ حَيْضَتُكِ ثُمَّ اغْتَسِلِي وَصَلِّي))(6) .
واتە : چاوەڕێ‌بكە بە ئەندازەی ئەوەی كە لە پێشدا حەیزەكەت ڕایدەگرتیت لە نوێژ كردن ئەنجا خۆت بشۆرە و نوێژ بكە .
وە ئەگەر لەو ئافرەتانە بێت كە دەیتوانێت هەردوو خوێنەكە لە یەك جیابكاتەوە ، ئەوا خوێنی بێ‌نوێژی خوێنێكی ڕەشی زانراو و ناسراوە ، وە جگە لەوە خوێنداریە (اسْتِحَاضە)یە : لەبەر فەرمایشـتەكەی پێغەمبەر (ﷺ) كە بە (فَاطمَەَ بِنْتِ أَبِی حُبَیْش)ی فەرموو: ((إِذَا كَانَ دَمُ الْحَيْضِ فَإِنَّهُ دَمٌ أَسْوَدٌ يُعْرَفُ فَأَمْسِكِي عَنِ الصَّلاَةِ ، فَإِذَا كَانَ الآخَرُ فَتَوَضَّئِي فَإِنَّمَا هُوَ عِرْقٌ))(7).
واتە : ئەگەر خوێنی حەیز بوو ئەوە خوێنێكی ڕەشە دەناسرێت بۆیە خۆت بگرەوە لە نوێژ كردن ، وە ئەگەر ئەوەی تر بوو ئەوا دەستنوێژ بگرە چونكە ئەوە خوێنی دەمارە .
وە ئەگەر كچێك باڵغ بوو بە خوێنداری* ، وە نەشتوانێت لە یەكیان جیابكاتەوە** ئەوا دەگەڕێتەوە بۆ سەر زۆرینەی ئەوەی كە باوی ئافرەتانی دەوربەریەتی لە بێ‌نوێژیدا : لەبەر فەرمایشـتەكەی پێغەمبەر (ﷺ) كە بە (فَاطمَەَ بِنْتِ أَبِی حُبَیْش)ی فەرموو: ((إِنَّمَا هَذِهِ رَكْضَةٌ من رَكَضَاتِ الشَّيْطَانِ ، فَتَحَيَّضِي سِتَّةَ أَيَّامٍ أَوْ سَبْعَةَ أَيَّامٍ فِي عِلْمِ اللَّهِ ، ثُمَّ اغْتَسِلِي حَتَّى إِذَا رَأَيْتِ أَنَّكِ قَدْ طَهُرْتِ وَاسْتَنْقَأْتِ فَصَلِّي ثَلاَثَاً وَعِشْرِينَ لَيْلَةً أَوْ أَرْبَعَاً وَعِشْرِينَ لَيْلَةً وَأَيَّامَهَا وَصُومِي فَإِنَّ ذَلِكَ يُجْزِئُكِ ، وَكَذَلِكَ فَافْعَلِي فِي كُلِّ شَهْرٍ كَمَا تَحِيضُ النِّسَاءُ وَكَمَا يَطْهُرْنَ مِيقَاتَ حَيْضِهِنَّ وَطُهْرِهِنَّ))(8).
واتە : ئەوە [خوێنداری] لێدانێكە لە لێدانەكانی شەیتان كە بەر مناڵدان كەوتووە ، بۆیە شەش ڕۆژ یان حەوت ڕۆژ بە حەیز (سوڕی مانگانە) دادەنەیت لە زانستی خوادا ، پاشان خۆت بشۆرە تاوەكو وادەبینیت كەوا پاك و خاوێـن بوویتەتەوە ئەنجا بیست و سێ‌ یـان بیست و چوار شەو بە ڕۆژەكانیشەوە نوێژ بكە و ڕۆژوو بگرە ئەوا ئەوە بەسە و لەسەرتی دەخات ، وە بە هەمان شێوە كار بكە لە هەموو مانگێكدا هەروەكو چۆن ئافرەتان دەكەونە بێ‌نوێژیەوە و پاك دەبنەوە كە ئەوە ماوەی بێ‌نوێژی و پاكیانە .
ئەحكامەكانی ئافرەتی خوێندار :
هیچ شتێك حەرام نابێت لەسەر ئافرەتی خوێندار لەوانەی كە حەرام دەبێت لەسەر ئافرەتی بێ‌نوێژ ، تەنها ئەوە نەبێت كە پێویستە لەسەری بۆ هەموو نوێژێك دەستنوێژ بگرێت ، : لەبەر فەرمایشـتەكەی پێغەمبەر (ﷺ) كە بە (فَاگطمَەَ بِنْتِ أَبِی حُبَیْش)ی فەرموو : ((ثمَّ توضَّئِی لِكُلِّ صَلاەٍ))(9) .
واتە : ئەنجا بۆ هەموو نوێژێك دەستنوێژ بگرە .
وە سوننەتە بۆی كەوا بۆ هەموو نوێژێك خۆی بشۆرێت هەروەكو چۆن لە باسی خۆشۆردنە سوننەتەكاندا لە پێشەوە ڕۆیشت . *

 سوودێك : حوكمی زەردكاو و بۆركاو (حُكْمُ الصُّفْرَة وَالْكُدْرَة) :
هەندێك جار ئافرەتان هەست بە بوونی (زەردكاو) یان (بۆركاو) دەكەن ، ئەمەش لە دوو حاڵەت بەدەر نییە :
 1 / ئەگەر لە پاش پاك و خاوێن بوونەوە لە سوڕی مانگانە بوو ئەوا هیچ حیسابێكی بۆ ناكرێت و بە حەیز دانانرێت : عَنْ أُمّ عَطِيَّة (رضي الله عنه) قَالَتْ : ((كُنَّا لَا نَعُدُّ الْكُدْرَةَ وَالصُّفْرَة بَعْدَ الطُّهْرِ شَيْئَاً)) [صحيح : رواه أبو داود : (1 / 428 / 307)] .
واتە : ئێمەی ئافرەتان لە سەردەمی پێغەمبەردا (ﷺ) هیچ حیسابێكمان نەدەكرد بۆ بۆركاو و زەردكاو لە پاش پاك و خاوێن بوونەوە لە حەیز . 
2 / ئەگەر لە میانەی كاتی سوڕی مانگانەدا بوو یان ڕاستەخۆ لە پاش تەواو بوونی ماوەی سوڕی مانگانە و پێش پاك بوونەوەی تــەواو بەدەمیەوە بوو ئەوا بە حەیــز و بێ‌نوێژی دادەنرێت و نابێت خـۆی بشۆرێت و نوێژ بكات تاوەكو تەواو پاك و خاوێن دەبێتەوە و ئاوە سپی و ڕۆشنەكە دەبینێت :
 عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ أَبِي عَلْقَمَةَ عَنْ أُمِّهِ مَوْلاَةِ عَائِشَةَ زَوْجِ النَّبِيِّ (ﷺ) أَنَّهَا قَالَتْ : ((كَانَ النِّسَاءُ يَبْعَثْنَ إِلَى عَائِشَةَ بِالدُّرْجَةِ فِيهَا الْكُرْسُفُ فِيهِ الصُّفْرَةُ ، فَتَقُولُ : لاَ تَعَجَلْنَ حَتَّى تَرَيْنَ الْقَصَّةَ الْبَيْضَاءَ ، تُرِيدُ بِذَلِكَ الطُّهْرَ مِنَ الْحَيْضَةِ)) [حسن صحيح : رواه البخاري معلقاً في (باب إِقْبَالِ الْمَحِيضِ وَإِدْبَارِهِ) والبيهقي في "سننه" : (1 / 335 / 1650) ، تـمام الـمنة ص : (136) ، الإرواء : (198)] .

واتە : ئافرەتێكی دۆستی عائیشەی خێزانی پێغەمبەر (ﷺ) فەرموویەتی : ئافرەتان ئەو پارچە پەڕۆیەیان دەنارد بۆ عائیشە كە لۆكەیەكی تێدا بوو زەردی پێوەبوو ، ئەویش دەیفەرموو : پەلەمەكەن تاوەكو ئاوە سپیەكە دەبینن ، مەبەستی بەوە پاك بوونەوەیە لە خوێنی بێ‌نوێژی .
واتای وشە غەریبەكانی ئەم فەرموودەیەی سەرەوە :
 (الدُّرْجَة) : (خِرَقٌ تُلَّفُ وَفِيْهَا قُطْنٌ) [فتح الباري لابن رجب : (2 / 126)] .
واتە : (الدُّرْجَة) پەڕۆیەكە دەپێچرێتەوە و لۆكەی تێدایە .
(الْكُرْسُف) : (هُوَ الْقُطْنُ) : (وَالْمُرَاد بِهِ مَا تَحْتَشِي بِهِ الْمَرْأَة مِنْ قُطْنَة وَغَيْرهَا لِتَعْرِف هَلْ بَقِيَ مِنْ أَثَر الْحَيْض شَيْء أَمْ لَا) [فتح الباري : (1 / 544)] .
واتە : (الْكُرْسُف) لۆكەیەیە ، مەبەستیش پێ‌ی ئەو لۆكەیەیە یان هەر شتێكی تر جگە لە لۆكە كە ئافرەت دەیخاتە نێو مناڵدانی بۆ ئەوەی بزانێت ئایا هیچ شتێك لە شوێنەواری خوێنی بێ‌نوێژی ماوە یان نەماوە .
(الْقَصَّة) : (هِيَ الْجَصُّ شُبِّهَتْ الرُّطُوبَة النَّقِيَّة الصَّافِيَة بِالْجَصِّ) [شرح مسلم للنووي : (3 / 246)] .
واتە : (الْقَصَّة) بریتییە لە گەچ ، ئەو تەڕاییە خاوێن و ڕۆشنە شوبهێنراوە بە گەچ [لە ڕووی سپێ‌تیەوە] .
(الْقَصَّة) : (هِيَ مَاء أَبْيَض يَدْفَعهُ الرَّحِم عِنْد اِنْقِطَاع الْحَيْض ، تَعْرِفُهُ النِّسَاء عِنْد الطُّهْر) [فتح الباري : (1 / 545)] 

واتە : (الْقَصَّة) ئاوێكی سپییه مناڵدان پاڵی پێوە دەنێت لە كاتی پچڕان و نەمانی خوێنی بێ‌نوێژیدا ، ئافرەتان دەیناسنەوە لە كاتی پاكبوونەوەدا .
(الْقَصَّة) :  (أَصْلُهَا الْقِطْعَةُ مِنَ الْجَصِّ الْأَبْيَضِ ، وَأَرَادَتْ عَائِشَةُ بِذَلِكَ أَنَّ الْقُطْنَةَ تَخْرُجَ بَيْضَاءَ لَيْسَ فِيْهَا شَيءٌ مِنَ الصُّفْرَةِ وَلَا الْكُدْرَةِ ، فَيَكُوْنُ ذََلَكَ عَلَامَةَ نَقَائِهَا وَطُهْرِهَا) [فتح الباري لابن رجب : (2 / 126)] .
واتە : (الْقَصَّة) لە بنەوادا پارچەیەكە لە گەچی سپی ، وە مەبەستی عائیشە بەوە ئەوەیە كەوا ئەو لۆكەیە بە سپێتی دێتە دەرەوە و هیچ شتێك لە زەردكاوی و بۆركاوی پێوە نییە ، ئەوەش نیشانەی خاوێنی و پاكێتی ئەو ئافرەتەیە .
لە كۆتایی ئەم بابەتەدا : ئامۆژگاری خوێنەر دەكەم بە خوێندەنەوەی باشترین كتێب كە لەم بوارەدا نووسراوە بە ناونیشانی : (فقهی شەرعی ئافرەتان تایبەت بە ئەحكامی خوێنەكان) (وەرگێڕ)

وەرگیراوە لە کتێبی : (كورتەیەك لە فیقهی سوننەت و قورئانی ئازیز ) لە وەرگێڕانى بەڕێز : مامۆستا محمد عبدالرحمن

(1) حسن صحيح : [ص .جه 530] ، د (1/ 501 / 307) ، ت (1/ 92 / 139) ، جه (1/ 213 / 648) .

* ئەوانەش بریتین لە نوێژ و تەواف كردن .    
(2) متفق عليه : م (1 / 265 / 335) وهذا لفظه ، خ (1 / 421 / 321) ، ت (1 / 87 / 130) ، د (1 / 259 / 444) ، جه (1 / 207 / 631 .
(3) صحيح : [ص .جه 527] ، م (1/246/302) ، د (1/439/255) ، ت (4/282/4060) ، جه (1/644/211) ، ن (1/152) .
(4) صحيح : [ص .جه 523] ، د (1 / 445 / 261) ، ن (1 / 153) ، جه (1 / 210 / 640) ، وە نرخی یەک دینار بریتیە لە (٤) گرام زێر . 

* واتە : سەرپشك كردن لە نێوان ئەوەی كە ئایا دینارێك بكات بە خێر یان نێو دینار .(وەرگێڕ)

(5) صحيح موقوف : [ص . د 238] ، د (1 / 249 / 262) . 

(6) صحيح : [الإرواء 202] ، م (1/264/334) .
(7) صحيح : [الإرواء 204] ، ن (1/185) ، د (1/470/283) .  
فائدة : (قوله : "إِنَّمَا هُوَ عِرْقٌ": أَيْ دَمٌ يَخْرُجُ مِنْ اِنْفِجَارِ الْعُرُوقِ وَلَا يَخْرُجُ مِنْ الرَّحِم) [عون الـمعبود : (1 / 470)] . 
واتە : " ئەوە خوێنی دەمارە " مەبەست پێ‌ی ئەوەیە : ئەوە خوێنێكە بە هۆی پژان و تەقین و بەربوونی دەمارەكانەوە دەردەچێت و لە مناڵدانەوە دەرنـــاچێت .       (وەرگێڕ)

* واتە : هەر لەگەڵ باڵغبوون و پێ‌گەیشتنیدا كە دەكەوێتە حەیزەوە بە دوایدا خوێنی بەردەوامە و لەبەر ئەوە ماوەی دیاریكراوی سوڕی مانگانەی خۆی نازانێت .   
** واتە : ناتوانێت خوێنی بێ‌نوێژی و خوێنی خوێنداری لە یەك جیابكاتەوە .
(8) حسن : [الإرواء 205] ، د (1/ 475 / 284) ، ت (1/ 83 / 128) ، جه : (1/ 205/ 627) بـمعناه .
فائدة : (قوله : "رَكْضَةٌ من رَكَضَاتِ الشَّيْطَانِ" الْمُرَاد أَنَّ الشَّيْطَان ضَرَبَ بِالرِّجْلِ فِي الرَّحِم حَتَّى فَتَقَ عِرْقهَا ، أَرَادَ الْإِضْرَارَ بِهَا ، الْمَعْنَى إِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ وَجَدَ بِذَلِكَ طَرِيقًا إِلَى التَّلْبِيسِ عَلَيْهَا فِي أَمْرِ دِينِهَا وَطُهْرِهَا وَصَلَاتِهَا) [انظر : "حاشية السندي على سنن النسائي" : (1 / 121) وتُحفة الأحوذي بشرح جامع الترمذي : (1 / 416)] .
واتە : مەبەست بە "لێدانێكە لە لێدانەكانی شەیتان" ئەوەیە كە شەیتان بە پێ‌ی لەقـە دەدات لە مناڵدانی ئافرەت تاوەكو دەماری مناڵدانی دەتەقێنێت و خوێنی دەپژێنیت بە مەبەستی زیان پێ‌گەیاندنی ، واتە : شەیتان بەوە ڕێگایەكی دۆزیوەتەوە بۆ چاوەشەكردنی و سەرلـێ‌شیواندنی لە بواری دینی و پاك و خاوێنی و نوێژەكەی .        (وەرگێڕ)

(9) صحيح : [ص .جه 507] ، د (1 / 490 / 195) ، جه (1 / 204 / 624) .