سه‌ره‌تا پێویسته‌ ئه‌وه‌ بزانرێت كه‌ ئه‌م جۆره‌ نه‌خۆشی و په‌تا و زه‌وی له‌رزه‌ و كوشتار وفیتنه‌ و ئاشوبانه‌ هه‌مووی كه‌فاره‌ت وسڕێنه‌ره‌وه‌ی تاوانن بۆ موسڵمان، به‌ڵام بۆ نا موسڵمان سزا وعه‌زابه‌ بێجگه‌ له‌ سزای دواڕۆژ، ئه‌مه‌ش فه‌زڵی خوایه‌ بۆ بڕوادار ودادگه‌ری په‌روه‌ردگاره‌ به‌رامبه‌ر بێباوه‌ڕ، وخوا تبارك وتعالی بچوكترین سته‌م له‌ به‌نده‌ بێده‌سه‌ڵاتێكی خۆیشی ناكات.

جا په‌یامبه‌ری خوا  ﷺ ئه‌فه‌رموێ: «أُمَّتِي هَذِهِ أُمَّةٌ مَرْحُومَةٌ ، لَيْسَ عَلَيْهَا عَذَابٌ فِي الْآخِرَةِ ، عَذَابُهَا فِي الدُّنْيَا الْفِتَنُ وَالزَّلَازِلُ وَالْقَتْلُ». أخرجه أبو داوود (4278) واته‌: ئوممه‌ته‌كه‌م ئوممه‌تێكی ڕه‌حم پێكراوه‌ له‌لایه‌ن خواوه‌، له‌ دواڕۆژدا سزا نادرێت، سزاكه‌ی خراوه‌ته‌ دونیاوه‌ كه‌ بریتیه‌ له‌ فیتنه‌ وزه‌وی له‌رزه‌ وكوشتاره‌كانی دونیا كه‌ به‌سه‌ریان دا دێت.

ته‌نانه‌ت دڕكێك به‌ ده‌ستی موسڵمان دا ناڕوات مه‌گه‌ر خێره‌ بۆی. وه‌ له‌ بوخاری (5641) وموسلم (2573) دا هاتووه‌.

نه‌ك هه‌ر به‌ڵا به‌ڵكو موسڵمان له‌ خۆشیش دا بێت هه‌ر خێره‌ بۆی وه‌ك له‌ صه‌حیحی موسلمدا هاتووه‌ له‌ صوهه‌یبه‌وه‌ ح (2999). كه‌واته‌ موسڵمان له‌م دونیا دا له‌ خۆشیدا بێت هه‌ر خێره‌ بۆی ئه‌گه‌ر شوكرانه‌ بژێر بێت، له‌ ناخۆشی وموسیبه‌تیشدا بێت هه‌ر خێره‌ بۆی ئه‌گه‌ر خۆڕاگر بێت ونیه‌تی پاداشت ده‌ستكه‌وتنی هه‌بێت.

جا تاعوون وپه‌تاكانیش به‌ هه‌مان شێوه‌ خێرن بۆ موسڵمان وسزان بۆ سه‌ر بێیباوه‌ڕان، وه‌ك له‌ ئوسامه‌ی كوڕی زه‌یده‌وه‌ هاتووه‌: ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ﷺ فه‌رموی: «الطَّاعُونُ رِجْزٌ ، أَوْ عَذَابٌ أُرْسِلَ عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَوْ عَلَى مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ، فَإِذَا سَمِعْتُمْ بِهِ بِأَرْضٍ فَلَا تَقْدَمُوا عَلَيْهِ ، وَإِذَا وَقَعَ بِأَرْضٍ وَأَنْتُمْ بِهَا فَلَا تَخْرُجُوا فِرَارًا مِنْهُ». تاعوون سزا وعه‌زابێكه‌ سه‌ره‌تا خوای گه‌وره‌ تووشی نه‌وه‌ی ئیسڕائیل یان گه‌لانی پێش ئێوه‌ی كرد.

له‌ هه‌موو ئه‌م حاڵه‌تانه‌ش له‌ تاقیكردنه‌وه‌ی به‌نده‌كان به‌ده‌ر نیه‌، وه‌ك له‌ ڕیوایه‌تێكی تری موسلیمدا هاتووه‌:  «الطَّاعُونُ آيَةُ الرِّجْزِ ، ابْتَلَى اللهُ عَزَّ وَجَلَّ بِهِ نَاسًا مِنْ عِبَادِهِ» تاعوون نیشانه‌ی سزای خوایه‌ وپه‌روه‌ردگار كۆمه‌ڵێك له‌ به‌نده‌كانی پێ تاقی كردۆته‌وه‌.

ئه‌مه‌ش به‌و واتا نایه‌ت موسڵمان به‌ جۆرێك له‌ جۆره‌كان، به‌زه‌یی به‌ بێباوه‌ڕان دا نه‌یه‌ته‌وه‌ كه‌ به‌م هۆیه‌وه‌ ده‌مرن، به‌ڵكو به‌ گوێره‌ی پێكران و بۆ گونجان وبه‌رژه‌وه‌ندی ڕه‌وایه‌ ده‌ستی هاوكاریشیان بۆ درێژ بكرێت.

كه‌واته‌ ڕاسته‌ بووترێت تاعون وهاوشێوه‌كانی سه‌ربازی خوایه‌. به‌ڵكو هه‌موو دروستكراوێكی خوا ده‌توانرێت بووترێت سه‌ربازی خوایه‌ چونكه‌ هه‌مووی به‌نده‌ی ویه‌ ئیتر دروستكراوه‌كه‌ ڕازی بێت یان نا! ﴿وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ [الفتح: 4]، و[الفتح: 7] واته‌: هه‌رچی سه‌ربازی ئاسمان وزه‌وی هه‌یه‌ به‌ ته‌نها هی خوایه‌ له‌ فریشته‌ وجنۆكه‌ ومرۆڤ وبا ودروستكراوه‌كانی تری خواش، چونكه‌ هه‌مووی له‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ودایه‌ وئه‌و كاروباریان به‌ڕێوه‌ ده‌بات چۆنی بوێت به‌ كاریان ده‌هێنێت. په‌یامبه‌ریش  ﷺ ئه‌فه‌رموێ: «لَا تَقْتُلُوا الْجَرَادَ فَإِنَّهُ جُنْدُ اللهِ الْأَعْظَمُ ». 

كه‌واته‌ جوندی وسه‌ربازی خوایه‌ به‌و واتایه‌ دێت له‌ ژێر فه‌رمانی خوایه‌ وله‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و تبارك وتعالی ده‌رناچێت.

وه‌ ئایه‌تی: ﴿وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ﴾ واته‌: كه‌س نازانێت ژماره‌ی فریشته‌كانی خوا چه‌نده‌ كه‌ ئاماده‌ی كردوون بۆ سزادانی دۆزه‌خیان ته‌نها خوا خۆی ده‌زانێت. ئه‌مه‌ وه‌ك وه‌ڵامێك بۆ ئه‌بو جه‌هل دابه‌زی كه‌ وتی: ئه‌وه‌ موحه‌ممه‌د له‌و نۆزده‌ سه‌ربازه‌ زیاتری نیه‌ كه‌ پارێزگاری له‌ دۆزه‌خ ده‌كه‌ن؟ بۆیه‌ په‌روه‌ردگار به‌مه‌ وه‌ڵامی فه‌رموو. 

جا له‌وه‌ی پێشوو ڕوون بوویه‌وه‌ شه‌هید بوون به‌ هۆی تاعوون وهاوشێوه‌كانی ته‌نها بۆ موسڵمانانه‌.

هه‌ر وه‌ك ئه‌نه‌س ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ﷺ ئه‌فه‌رموێ: «الطَّاعُونُ شَهَادَةٌ لِكُلِّ مُسْلِمٍ» أخرجه البخاري (2830) ومسلم (1916). واته‌: تاعوون شه‌هیدیه‌ بۆ هه‌موو موسڵمانێك.

به‌ڵام لێره‌دا پرسیارێك دروست ده‌بێت ئایا ئه‌مه‌ بۆ هه‌موو موسڵمانێكه‌ یان تایبه‌ته‌ موسڵمانه‌ گوێڕایه‌ڵه‌كانه‌وه‌؟ 

ڕوكه‌شی ده‌قی پێشوو وا ده‌خوێنرێته‌وه‌ كه‌ بۆ هه‌موو موسڵمانێك بێت. وئیبن حه‌جه‌ر ئه‌م باسه‌ی له‌ الفتح دا كردووه‌ ده‌توانی بگه‌ڕێیته‌وه‌ بۆی.

سه‌باره‌ت به‌وه‌ی: ئه‌ڵێن له‌ به‌هاردا دێت وله‌ سه‌ره‌تای هاوین نامێنێت؟ ئه‌گه‌ر وایه‌ ئه‌مه‌ دژی ئه‌وه‌ نیه‌ كه‌ ئه‌ڵێن به‌ هۆی تاوانی به‌نده‌كانه‌وه‌ هاتووه‌.

سه‌ره‌تا پێویسته‌ ئه‌وه‌ بزانرێت كه‌ هه‌موو موسڵمانان به‌ كۆده‌نگ وشه‌رع زانان هه‌موویان پێیان وایه‌ ده‌ركه‌وتنی ئه‌م جۆره‌ نه‌خۆشیانه‌ به‌ هۆی بڵاو بوونه‌وه‌ی تاوان وخراپه‌كاری وداوێن پیسیه‌، به‌ڵكو هه‌موو موسیبه‌تێك ده‌ره‌نجامی ده‌ستی مرۆڤه‌كان خۆیانه‌. 

نه‌ك تاوانی به‌نده‌كان وهاوشێوه‌كانی ته‌نها هۆكار بن، نه‌خێر، ئه‌مانه‌ هۆكارن وشتی تریش هۆكارن، هۆكاری به‌رجه‌سته‌یی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ هۆكاری مه‌عنه‌وی، وه‌ك چۆن شته‌كان زۆر جار زیاد له‌ هۆكارێكیان هه‌یه‌ وه‌ك چۆن مردنی كه‌سێك قه‌ده‌ری خوایه‌ وبه‌ڵام به‌ هۆی خێرا لێخوڕینه‌وه‌ -بۆ نمونه‌- وه‌ر ده‌گه‌ڕێت وده‌مرێت وهكذا.

ئيبن قه‌ییم ئه‌ڵێ: «ومَنْ له معرفة بأحوال العالَم ومبدئه يعرِف أنَّ جميع الفساد في جَوِّه ونباته وحيوانه وأحوالِ أهله، حادثٌ بعد خلقه بأسباب اقتضت حدوثَه، ولم تزل أعمالُ بنى آدَم ومخالفتُهم للرُّسُل تُحدث لهم من الفساد العام والخاص ما يجلب عليهم من الآلام، والأمراض، والأسقام، والطواعين، والقحوط، والجدوب، وسلب بركات الأرض، وثمارها، ونباتها، وسلب منافعها، أو نقصانها أُمورا متتابعة يتلو بعضُهَا بعضا.» 

یانی كاتێك خوای گه‌وره‌ دانايی ده‌خوازێت گۆڕانكاریه‌ك بكات؛ بۆ به‌ ئاگا هێنانه‌وه‌ی بێ ئاگا وبێدار كردنه‌وه‌ی خه‌وتوو بۆ ئه‌وه‌ی ڕوو بكه‌نه‌ وی وعیباده‌تی بكه‌ن، ده‌بینی بۆ ئه‌م گۆڕانكاریانه‌ هۆكاری به‌رجه‌سته‌ییش داده‌نێت وه‌ك خۆر گیران ومانگ گیران به‌ نمونه‌.

بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م جۆره‌ ڤایرۆس ونه‌خۆشیانه‌ كاتێكی دیاری كراوی هه‌یه‌ لای خوا وه‌ك چۆن ده‌رچوونی مانگ كاته‌كه‌ی دیاره‌، هه‌ر وه‌ك چۆن كردویه‌تی عاده‌تی خۆر ناگیرێت مه‌گه‌ر له‌ كۆتایی مانگدا، هه‌روه‌ها عاده‌تی مانگ وایه‌ ناگیرێت مه‌گه‌ر له‌ مانگه‌ شه‌وه‌كان دا؛ سیانزه‌ وچوارده‌ وپانزه‌. 

به‌ هه‌مان شێوه‌ شاره‌زایان وورد بوونه‌ته‌وه‌ ته‌ماشا ده‌كه‌ن تاعوون وزۆربه‌ی په‌تاكان له‌ كۆتایی زستان دێن وله‌ سه‌ره‌تای هاوین نامێنێن. جا ئه‌م زانسته‌ش جۆراوجۆره‌؛ هه‌یه‌تی هه‌موو كه‌س ده‌یزانێت وه‌ك ده‌رچوونی هیلال ومانگ وبینینی. هه‌شه‌ خه‌ڵكێكی تایبه‌ت ده‌یزانن وه‌ك زانینی كاتی خۆر گیران ومانگ گیران، هه‌شه‌ كه‌س كاته‌كه‌ی نازانێت وه‌ك ئه‌م جۆره‌ په‌تایانه‌، به‌ڵام كه‌ ده‌ركه‌وت كۆمه‌ڵێك نیشانه‌ ئه‌بێت بوونیان هه‌بێت وه‌ك ئه‌م جۆره‌ نه‌خۆشیانه‌ هه‌ر كه‌ هات به‌ڵگه‌ی بوونی زۆری خراپه‌كاری وسه‌رپێچی وشه‌ڕواڵ پیسیه‌. ئه‌مه‌ش دژی ئه‌وه‌ نیه‌ هۆكاری ماددی هه‌بێت.

یانی په‌یامبه‌ری خوا  ﷺ دوعای باران بارینی كردووه‌ وباریووه‌ به‌و شێواز وڕێگا ماددیانه‌ باریوه‌ كه‌ هه‌موو جارێك باریووه‌، واته‌ عه‌مه‌لیه‌ی باران بارين له‌ ڕووی زانستیه‌وه‌ چۆن دروست بێت ئاوها باریووه‌. نه‌ك فریشته‌یه‌ك مشتێك ئاوی هێنا بێت وڕشاندبێتی به‌سه‌ر شاری مه‌دینه‌دا یان شوێنه‌ی دوعای بۆ كردووه‌  ﷺ .   

جا به‌ڵێ هه‌ندێك له‌ زانایان باسی ئه‌وه‌یان كردووه‌ كه‌ تاعوونه‌كان له به‌هاردا له‌ كۆتایی زستان دا ڕوویداوه‌ وله‌ سه‌ره‌تای هاوین دا نه‌ماوه‌. هه‌ندێك جاریش له‌ كۆتایی زستان دا هاتووه‌ وله‌ به‌هار دا نه‌ماوه‌. له‌وانه‌ی من به‌رچاوم كه‌وتووه‌ وئه‌مه‌یان باس كردووه‌: بذل الماعون في فضل الطاعون، دار العاصمة (ل 369) هی ئیبن حه‌جه‌ر (م 852)، وا دیاره‌ له‌میشه‌وه‌ جمال الدین أبی المحاسن یوسف بن تغري (م 874) بردي بردبێتی له‌: النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة (14/323) دار الكتب العلمیة. ومحمد بن أحمد الشهیر بـابن إياس الحنفي له‌ بدائع الزهور في وقائع الدهور (2/128) ط الهيئة المصرية العامة للكتاب، وابن شاهين الحنفي له‌ نيل الأمل في ذيل الدول القسم السادس ص 74، ط المكتبة العصرية، ونزيك له‌مه‌ش ئیبن قه‌ییم باسی كردووه‌ له‌ زاد المعاد به‌رگی چواره‌م (فصل في هديه في الطاعون وعلاجه ، والاحتراز منه). پێش ئه‌میش وئه‌وانیش ئه‌بو الشیخ له‌ كتێبی «العظمة» دا باسى كردووه‌ (4/1219) دار العاصمة، ت المباركفوري.

 جا بێینه‌وه‌ بۆ ناوه‌ڕۆكی وه‌ڵامی پرسیاره‌كه‌ ومه‌به‌ست ئه‌وه‌ بوو ته‌نانه‌ت هه‌موو موسیبه‌تێك ده‌ره‌نجامی ده‌ستی مرۆڤه‌كان خۆیانه‌ وه‌ك ئه‌فه‌رموێ: {وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ} [الشورى: 30].

وهیچ موسیبه‌تێكیش بێ ویستی خوا نابێت.

هه‌روه‌ها لای ئیبن ماجه‌ هاتووه‌: عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ ئه‌ڵێ: «أَقْبَلَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: يَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِينَ ، خَمْسٌ إِذَا ابْتُلِيتُمْ بِهِنَّ ، وَأَعُوذُ بِاللهِ أَنْ تُدْرِكُوهُنَّ : لَمْ  تَظْهَرِ الْفَاحِشَةُ فِي قَوْمٍ قَطُّ ، حَتَّى يُعْلِنُوا بِهَا ، إِلَّا فَشَا فِيهِمُ الطَّاعُونُ وَالْأَوْجَاعُ الَّتِي لَمْ تَكُنْ مَضَتْ فِي أَسْلَافِهِمُ الَّذِينَ مَضَوْا. وَلَمْ يَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ إِلَّا أُخِذُوا بِالسِّنِينَ وَشِدَّةِ الْمَؤُونَةِ وَجَوْرِ السُّلْطَانِ عَلَيْهِمْ». واته‌: «داوێن پیسی له‌ نێو هیچ گه‌لێك دا ته‌شه‌نه‌ ناكات وبگاته‌ ئاستی به‌ ئاشكرا ئه‌نجام دانی مه‌گه‌ر تاعوون وپه‌تا وده‌رد ونه‌خۆشی وایان ده‌خاته‌ ناوه‌وه‌ له‌ پێشینانی خۆیان دا نه‌یان بینیووه‌» 

وله‌لای حاكمدا هاتووه‌: «ما نَقَضَ قَوْمٌ الْعَهْدَ قَطُّ ، إِلَّا كَانَ الْقَتْلُ بَيْنَهُمْ ، وَلَا ظَهَرَتِ الْفَاحِشَةُ فِي قَوْمٍ قَطُّ ، إِلَّا سَلَّطَ اللهُ عَلَيْهِمُ الْمَوْتَ ، وَلَا مَنَعَ قَوْمٌ الزَّكَاةَ إِلَّا حَبَسَ اللهُ عَنْهُمُ الْقَطْرَ». واته‌: «داوێن پیسی له‌ نێو هیچ گه‌لێك دا ته‌شه‌نه‌ ناكات مه‌گه‌ر خوا مردنی زۆر زاڵ ده‌كات به‌سه‌ریان دا زۆرێكیان لێ ده‌مرێت به‌ هۆی په‌تا وده‌رد ونه‌خۆشیه‌كانه‌وه‌». 

وله‌ «حلية الأولياء وطبقات الأصفياء» (5/ 379) هاتووه‌ عیكریمه‌وه‌ ئه‌ڵێ : الْتَقَى ابْنُ عَبَّاسٍ وَكَعْبٌ، فَقَالَ كَعْبٌ: «يَا ابْنَ عَبَّاسٍ، إِذَا رَأَيْتَ السُّيوفَ قَدْ عَرِيَتْ، وَالدِّمَاءَ قَدْ أُهْرِيقَتْ، فَاعْلَمْ أَنَّ حُكْمَ اللهِ قَدْ ضُيِّعَ، وَانْتَقَمَ اللهُ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ، وَإِذَا رَأَيْتَ الْوَبَاءَ قَدْ فَشَا فَاعْلَمْ أَنَّ الزِّنَا قَدْ فَشَا، وَإِذَا رَأَيْتَ الْمَطَرَ قَدْ حُبِسَ فَاعْلَمْ أَنَّ الزَّكَاةَ قَدْ حُبِسَتْ، وَمَنَعَ النَّاسُ مَا عِنْدَهُمْ، وَمَنَعَ اللهُ مَا عِنْدَهُ». وانظر أيضًا: «المحن» لمحمد بن أحمد التميمي أبي العرب. واته‌: كه‌عب به‌ ئیبن عه‌بباسی ووت: هه‌ر كات په‌تات بینی خوا ناردی ئه‌وا بزانه‌ داوێن پیسی زۆر بووه‌.

مامۆستا على خان