ئايا كه‌سێك به ڤایرۆسی كۆرۆنا یان هه‌ر په‌تایه‌ك بمرێت شه‌هیده؟
سه‌ره‌تا شه‌هید ووشه‌یه‌كی ئیسلامیه، بۆ واتا ووهه‌قیقه‌ت وجۆره‌كانی ده‌بێت گه‌ڕانه‌وه بۆ لای ئه‌و بێت:
پاشان بزانه شه‌هید له (شهد)ه‌وه هاتووه به واتای بینین دێت، شایه‌تیدان (گه‌واهیدان)یش له‌مه‌وه هاتووه چونكه شایه‌تی -له بنه‌ڕه‌تدا- بۆ شتێكه بینرا بێت، كه ئه‌مه‌شت زانی ئه‌وسا بزانه، پێی وتراوه شه‌هید: چونكه له‌گه‌ڵ مردنی دا ئه‌و خێر وخۆشی وپله به‌رزیه ده‌بینێت كه بۆی دانراوه. وتراویشه چونكه خوا وفریشته‌كان شایه‌تی به‌هه‌شتیان بۆ داوه. وتراویشه: له‌به‌ر ئه‌وه‌یه ده‌بێته شایه‌ت به‌سه‌ر گه‌لانی پێشووه‌وه. وتراویشه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شایه‌تی سه‌لامه‌تی بۆ ده‌درێت له ئاگر. وته‌ی تریش زۆره له‌م باره‌وه. بڕوانه: (هدي الساري) ص148. والفتح ح (2829).
ئینجا بزانه شه‌هید دوو جۆره:
جۆرەى یەکەم : شه‌هیدی هه‌قيقى یان شه‌هیدی ئاخیره‌ت كه شه‌هیدی گۆڕه‌پانی جه‌نگه ئه‌مه‌یان كۆمه‌ڵێك حوكمی فیقهی تایبه‌ت به خۆی هه‌یه.
جۆرى دووەم : شه‌هیدی دونیا یان شه‌هیدی حوكمی، كه حوكمه فیقهیه تایبه‌ته‌كان به جۆری یه‌كه‌م نایگرێته‌وه له نه‌شۆردن وكفن نه‌كردن ونوێژ له‌سه‌ر نه‌كردن وهاوشێوه‌كانی.
ئه‌مانه‌ش زۆرن، له فه‌رموده‌یه‌ك دا په‌یامبه‌ر ﷺ ده‌فه‌رموێت: «مَا تَعُدُّونَ الشَّهِيدَ فِيكُمْ؟» ئێوه چی به شه‌هید داده‌نێن؟ «قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ، مَنْ قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ»، وتیان: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا هه‌ر كه‌س له پێناوی خوادا بكوژرێت ئه‌وه شه‌هیده. «قَالَ: إِنَّ شُهَدَاءَ أُمَّتِي إِذًا لَقَلِيلٌ». فه‌رموی: كه‌وا بێت شه‌هیده‌كانی ئوممه‌ته‌كه‌م كه‌من. «قَالُوا: فَمَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللهِ؟» وتیان: سا كێن ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا؟ «قَالَ: مَنْ قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَمَنْ مَاتَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَمَنْ مَاتَ فِي الطَّاعُونِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَمَنْ مَاتَ فِي الْبَطْنِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَالْغَرِيقُ شَهِيدٌ». فه‌رموی: هه‌ر كه‌س له پێناوی خوادا بكوژرێت شه‌هیده وهه‌ر كه‌س له پێناوی خوادا بمرێت شه‌هیده، وهه‌ر كه‌س به هۆی تاعوونه‌وه بمرێت شه‌هیده، وهه‌ر كه‌س به هۆی ناو سك ئێشه‌وه یان هه‌ر ده‌ردێكی هه‌ناوی بمرێت شه‌هیده (وه‌ك قۆڵۆن وناو سك چوون وهاوشێوه‌كانی وه‌ك شێر په‌نجه ئه‌گه‌ر له هه‌ناو دا بێت)، وخنكاویش شه‌هیده».
وه له‌لای بوخاری له فه‌رموده‌یه‌كی تردا هاتووه: «وَصَاحِبُ الْهَدْمِ». وهه‌ر كه‌س شتێك بڕوخێت به سه‌ری دا شه‌هیده.
وله «موطأ»ی مالك دا هاتووه: «الشُّهَدَاءُ سَبْعَةٌ سِوَى الْقَتْلِ فِي سَبِيلِ اللهِ : ... وَصَاحِبُ ذَاتِ الْجَنْبِ شَهِيدٌ... وَالْمَرْأَةُ تَمُوتُ بِجُمْعٍ شَهِيدٌ». یه‌كه‌میان: بریتیه له وه‌ره‌مێك ده‌دات له په‌رده‌ی ناوه‌وه‌ی په‌راسووه‌كان. وتراويشه هه‌ر ئازارێكی زۆره بدات له لاته‌نیشت وببێته هۆی مردنی خاوه‌نه‌كه‌ی. وتراویشه: ئیلتیهاباتێكه تووشی لا ته‌نیشت یان بلورا دێت كه په‌رده‌یه‌كه ده‌وری سیه‌كانی داوه وله دیواری سنگ جیای ده‌كاته‌وه ، دووه‌میشیان بریتیه له: ئافره‌تی دوو گیان، یان ئه‌و ئافره‌ته‌ی هه‌ر به كچێتی بمرێت.
ئه‌مه ئه‌و شه‌هیدانه‌ن به‌ناوبانگن ئه‌گه‌رنا هی تریش هه‌ن زانایان باسیان كردووه ئیبن حه‌جه‌ر ئه‌فه‌رموێ (الفتح ح 2829): «وَقَدِ اجْتَمَعَ لَنَا مِنَ الطُّرُقِ الْجَيِّدَةِ أَكْثَرُ مِنْ عِشْرِينَ خَصْلَةٍ: مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ، وَقَالَ فِي الدِّينِ وَالدَّمِ وَالْأَهْلِ مثل ذلك، مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلَمَتِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ، مَنْ وَقَصَهُ فَرَسُهُ أَوْ بَعِيرُهُ أَوْ لَدَغَتْهُ هَامَّةٌ أَوْ مَاتَ عَلَى فِرَاشِهِ عَلَى أَيِّ حَتْفٍ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى فَهُوَ شَهِيدٌ، مَوْتُ الْغَرِيبِ شَهَادَةٌ، مَنْ مَاتَ مُرَابِطًا مَاتَ شَهِيدًا، الْمَرْءُ يَمُوتُ عَلَى فِرَاشِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ شَهِيدٌ، وَاللَّدِيغِ، وَالشَّرِيقِ، وَالَّذِي يَفْتَرِسُهُ السَّبُعُ، وَالْخَارُّ عَنْ دَابَّتِهِ، الْمَائِدُ فِي الْبَحْرِ الَّذِي يُصِيبُهُ الْقَيْءُ لَهُ أَجْرُ شَهِيدٍ، من طَلَبَ الشَّهَادَةَ بِنِيَّةٍ صَادِقَةٍ يُكْتَبُ شَهِيدًا، مَنْ صَرَعَتْهُ دَابَّتُهُ. أَنَّ مَنْ يَتَرَدَّى مِنْ رُؤوسِ الْجِبَالِ.. وَالَّذِي يَظْهَرُ أَنَّ الْمَذْكُورِينَ لَيْسُوا فِي الْمَرْتَبَةِ سَوَاءً». اهـ بتصرف واختصار.
سه‌باره‌ت به‌وه‌ی بۆچی ئه‌مانه به شه‌هید هه‌ژمار كراون؟ زانایان ئه‌ڵێن: ئه‌م جۆره مردنانه به شه‌هیدی هه‌ژمار كران به هۆی فه‌زڵی خواوه هه‌روه‌ها به هۆی ئه‌و ناڕه‌حه‌تی وئازاره‌ی له‌م جۆره مردانه‌دا هه‌یه. (شرح النووي على مسلم، والفتح ح 2740). ته‌نانه‌ت هه‌ندێك فراوانی زۆریان كردووه له‌مه‌دا.
بێینه سه‌ر ئه‌وه‌ی به هۆی تاعونه‌وه بمرێت. ئايا ته‌نها تایبه‌ته به تاعونه‌وه یان هه‌ر نه‌خۆشیه‌كی په‌تایی هاو شێوه‌ی تاعون هه‌مان حوكمی هه‌یه؟
ئه‌وه‌ی ده‌رده‌كه‌وێت له وته‌ی زانایان مردوو به تاعون وڤایرۆسی كۆرۆنا وهه‌موو په‌تایه‌كی كوشنده شه‌هیده -به ویستی خوا- مه‌گه‌ر ڕێگرێك هه‌بێت وه‌ك: قه‌رز ومافی خه‌ڵك خواردن، یان مردن به هۆی تاوانێكه‌وه وه‌ك بڕوات بۆ دزی وله‌وێوه توش ببێت.
والله أعلم.
مامۆستا على خان
کتێب و نوسراوى زانایانى ئیسلام سەبارەت بە طاعون و نەخۆشییەکانباشترین چارەسەر و خۆپارێزی لە نەخۆشی کۆرۆناڤایرۆسی کۆرۆنا سەربازێکە لە سەبازەکانى خواى گەورەڤایرۆسی كۆرۆنا و شاری مهدینهوهنیعمەت و فەزڵ و سودەکانى نەخۆشی بۆ کەسی نەخۆش
