الحمد لله رب العالمين، الرحمن الرحيم، والصلاة والسلام على رسولنا الكريم محمد ... وبعد، خوای پەروەردگار بەحیکمەت ودادپەروەری خۆی ڕێگای هیدایەت وڕێنوێنی ڕونکرووەتەوە ، وخەڵکی ئاگادار کردووەتەوە لەڕێگای سەرگەردانی وبەدبەختی، جا حاڵی خەڵک بەگشتی لەدوو حاڵەت بەدەر نییە ، یان خۆشبەختان وسەرفرزان  ویاخود بەدبەختان و خراپەکاران  ، وخوای پەروەردگار هۆشیاری داوە لەبارەی حاڵی بەدبەختانەوەو ئاگاداری کردووینەتەوە .

یەکەم : ژیانی خراپەکاران لەدونیادا :
لەناحۆشی وهیلاکی ودڵتەنگیدان ؛ چونکە دڵەکانیان ڕێنوێنی ودڵنیایی ویەقینی تێنەچووە ،هەرچەند لەڕواڵەتدا جلی جوان وکەشەخەش لەبەر بکەن وهەرخواردنێکیان بوێ بیخۆن و لەهەر جێگەیەک بیانەوێت نیشتە جێ بن... خوای پەروەردگار فەرموویەتی: ﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾  [طه:124].

واته : وه‌ هه‌ر كه‌سێكیش پشت له‌ دین و قورئانه‌كه‌ی من بكات [ فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا ] ئه‌وه‌ به‌ دڵنیایى ژیانێكی ته‌نگ و ته‌سك له‌ دونیادا ئه‌یژێنین له‌ دوودڵى و گومان و دڵه‌ڕاوكێ و شڵه‌ژاویدا ده‌ژێت، وه‌ له‌ناو گۆریشدا سزا ده‌درێت و گۆڕه‌كه‌ى لێ ته‌سك ده‌كرێته‌وه‌ تا په‌راسوه‌كانى هه‌موو ده‌شكێت [ وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى (١٢٤) ] وه‌ له‌ ڕۆژی قیامه‌تیشدا به‌ كوێری حه‌شری ئه‌كه‌ین.

دووەم : حاڵی کافران وخراپەکاران لەکاتی سەرەمەرگدا :
فریشتەی گیان کێشان دەچێتە لای کەسی کافر ودوو ڕوو لەسەر شێوەیەکی ترسناک وناشیرین .. لەفەرموودەیەکدا هاتووە بەڕائی کوڕی عازب گێڕاویەتیەوە ودەڵێت : پێغەمبەری خوا ﷺ فەرمووی: { وإن العبد الكافر ( وفي رواية الفاجر ) إذا كان في انقطاع عن الدنيا وإقبال من الآخرة نزل إليه من السماء ملائكة غلاظ شداد سود الوجوه معهم المسوح من النار فيجلسون منه مد البصر، ثم يجيء ملك الموت حتى يجلس عند رأسه فيقول: أيتها النفس الخبيثة اخرجي إلى سخط من الله وغضب، قال فتفرق في جسده فينتزعها كما ينتزع السفود " الكثير الشعب " من الصوف المبلول فتقطع معها العروق والعصب }.
 واتە:  بەڕاستی بەندەی كافر (وە لە ریوایەتێكی تردا : خراپەكار) ئەگەر گەیشتە كاتی دابڕان لە دونیا و ڕووكردن لە دواڕۆژ هەندێك فریشتەی (تووند و تیژ) لە ئاسمانەوە دادەبەزن بۆ لای ڕوومەتیان ڕەشە و كفنیان پێ‌یە لە ئاگر ، لە لایدا دادەنیشن تاوەكو چاو بڕبكات ، ئەنجا فریشتەی گیان كێشان دێت تاوەكو لە لای سەریەوە دادەنیشێت و پێ‌ی دەڵێت : ئەی گیانە پیسەكە وەرە دەرەوە بۆ لای خەشم و قین و توڕەیی خوا .
فەرمووی : ڕۆحەكەی بە لاشەیدا بڵاودەبێتەوە و فریشتەی گیان كێشانیش ڕایدەكێشێتە دەرەوە هەروەكو چۆن شیشێكی زۆر قولاپدار لە خوریەكی تەڕدا ڕابكێشرێت (لەگەڵ ئەوەدا هەموو دەمار و ڕەگ و ماسولكەكانی پارچە پارچە دەبێت و دەبڕێن) .

سێیەم : کاتى گیان کێشان و سەکەراتی مردن :
قورئانی پیرۆز حاڵی گیان کێشانی کافری بۆ بەیان کردووین و فەروویەتی: [ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ ] ئه‌ی محمد- ﷺ - ئای كاتێك كه‌ سته‌مكاران و هاوبه‌شبڕیارده‌ران ببینی له‌ كاتی گیانكێشان و سه‌ره‌مه‌رگدا كه‌ چه‌ند حاڵیان سه‌خت و ناڕه‌حه‌ته‌ [ وَالْمَلَائِكَةُ بَاسِطُو أَيْدِيهِمْ ] وه‌ فریشته‌كانیش ده‌ستیان لێ كردوونه‌ته‌وه‌ بۆ ڕوح كێشانیان یاخود بۆ سزا دانیان كه‌ چه‌كوشی ئاسنینیان پێیه‌و له‌ كاتی گیانكێشاندا لێیان ئه‌ده‌ن، وه‌ پێیان ئه‌ڵێن: [ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ ] ده‌ی ئێوه‌ ڕوحی خۆتان له‌م ناڕه‌حه‌تییه‌ ده‌ركه‌ن و ده‌ربازو ڕزگاری بكه‌ن، یاخود ڕوحی خۆتان ڕزگار بكه‌ن له‌ده‌ست ئێمه‌ مه‌هێلن سزای بده‌ین، یان مه‌هێلن ڕوحتان بكێشین بیگه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ جێی خۆی، یاخود ڕوحتان ده‌ركه‌ن و بیده‌نه‌ ده‌ستمان و ته‌سلیمی بكه‌ن [ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ ] ئه‌مڕۆ ئێوه‌ سزا ئه‌درێن به‌ڵام سزایه‌ك كه‌ ریسواو سه‌رشۆڕ ئه‌كرێن له‌گه‌ڵیدا [ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ] له‌به‌ر ئه‌وه‌ی جگه‌ له‌ حه‌قتان ئه‌دایه‌ پاڵ خوای گه‌وره‌و به‌ناو خوای گه‌وره‌وه‌ قسه‌تان ئه‌كردو درۆتان هه‌ڵئه‌به‌ست و هاوبه‌شتان بۆ خواى گه‌وره‌ داده‌نا [ وَكُنْتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ (٩٣) ] وه‌ ئێوه‌ له‌به‌رامبه‌ر ئایه‌ته‌كانی خوای گه‌وره‌دا خۆتان به‌گه‌وره‌ ئه‌زانی. (الأنعام)

ئەم حاڵەتە ڕوودەدات کاتێ کەفریشتەی سزا موژدەی سزا وبەدبەختی وئاگر دەدات بەکەسی کافر ،لەو کاتەشدا ڕوحەکەیان لەترساندا بەلاشەی خاوەنەکەیاندا بڵاوە دەکەن ونایانەوێت دەرچن وفریشتەی گیان کێشانیش بەزۆر دەری دێنێت . [تفسير ابن كثير].

چوارەم : گەشتی ڕوح بۆ ئاسمان:
پێغەمبەری ئازیز عليه الصلاة والسلام لەبارەی ڕوحی پیسەوە هەواڵی پێداوین ئەو ڕوحەی کە لەکافر دەهێندرێتە دەر وفەرموویەتی: فریشتەی گیان كێشان گیانەكە دەبات ، جا ئەگەر بردی فریشتەكانی تر كە بە دەوریدا دانیشتوون بە ئەندازەی چاو تروكاندنێك نایهێڵن بە دەستیەوە تاوەكو لـێ‌ی وەردەگــرن و یەكسەر دەیخەنە ناو ئەو كفنە ئاگریـــنەوە ، بۆنێكی گەنیوی لـێ‌ دێتە دەرەوە وەك گەنیوترین بۆنی لاكێكی تۆپیو كە لەسەر ڕووی زەویدا هەبووبێت .
ئەنجا دەیبەنە سەرەوە بۆ ئاسمان و ئەو ڕۆحە تێناپەڕێنن بە لای هیچ كۆمەڵە فریشتەیەكدا ئیللا دەڵێن : ئەوا ئەم ڕۆحە پیسە هی كێ‌یە ؟
ئەو فریشتانەش كە ڕۆحەكەیان پێ‌یە دەڵێن : ئەمە ڕۆحی (فڵان)ی كوڕی (فڵان)ـە ، ناوی دەبەن بە ناشیرین ترین ناوی كە لە دونیادا ناویان پێ‌ی دەبرد .
تاوەكو دەیگەیەننە ئاسمانی دونیا ، داوا دەكەن دەرگای ئاسمانی بۆ بكرێتەوە ، دەرگای بۆ ناكرێتەوە ، ئەنجا پێغەمبەری خوا ﷺ ئەم ئایەتەی خوێندەوە : [لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ ] . (دەرگاكانی ئاسمان ناكرێتەوە بۆ بێ‌باوەڕان و ناشچنە ناو بەهەشتەوە تاوەكو وشتر نەچێت بە كونە دەرزیدا) .
هەموو فریشتەكانی نێوان ئاسمان و زەوی و هەموو فریشتەكانی نێو ئاسمان لەعنەتی لێدەكەن ، وە دەرگاكانی ئاسمانی لـێ‌دادەخرێت ، سەرپەرشتیارانی هیچ دەرگایەك نییە ئیللا لە خوا دەپاڕێنەوە كەوا ڕۆحەكەی بە لای ئەواندا بەرز نەكرێتەوە.
ئەنجا خوای گەورە دەفەرموێت : كتێبەكەی لە (سجین)دا لە خوارو ترین تەبەقەی زەویدا بنووسن ، ئەنجا خوای گەورە دەفەرموێت : ڕۆحەكە بگێڕنەوە بۆ زەوی چونكە بەڕاستی من بەڵێنم پێ‌ داون كە بەڕاستی من لەو زەویە دروستیانم كردووە و دەشیان گێڕمەوە بۆ ناویی و جارێكی تریش لە زەوی دەریان دەهێنمە دەرەوە .
ئەنجا ڕۆحەكەی لە ئاسمانەوە فڕێدەدرێتە خوارەوە تاوەكو دەكەوێتە ناو لاشەكەی ، ئەنجا پێغەمبەری خوا ﷺ ئەم ئایەتەی خوێندەوە : [وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنْ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ ] (هەر كەسێك هاوبەش (شەریك) بۆ خوا ئەنجامبدات ئەوا وەكو ئەوە وایە لە ئاسمانەوە بكەوێتە خوارەوە ئەنجا باڵندە بەخێرایی بیڕفێنێـت و پــەل پەلــی بكات یان بایەك فڕێی بداتە ناو شوێنێكی دوورەوە) .

پێنجەم : سزای لەنێو گۆڕدا:
دواى مردنى کەسی کافر و خراپەکار و دوور لە خوا پێغەمبەر ﷺ فەرموویەتی : 
دوو فریشتەی (تووند ڕاچەڵكێنەر) دێن بۆ لای و ڕایدەچەڵكێنن و دایدەنیشێنن .
فَيَقُولاَنَ لَهُ : مَنْ رَبُّكَ ؟
ئەنجا پێ‌ی دەڵێن : كێ‌ پەروەردگارتە ؟
فَيَقُولُ : هَاهْ هَاهْ لاَ أَدْرِي
ئەویش دەڵێت : چی چی نازانم .
فَيَقُولاَنَ لَهُ : مَا دِينُكَ ؟
ئەنجا پێ‌ی دەڵێن : ئاینت چییه ؟
فَيَقُولُ : هَاهْ هَاهْ لاَ أَدْرِي .
ئەویش دەڵێت : چی چی نازانم .
فَيَقُولاَنَ لَهُ : فَمَا تَقُولُ فِي هَذَا الرَّجُلُ الَّذِي بُعِثَ فِيكُمْ ؟
ئەنجا پێ‌ی دەڵێن : چی دەڵێیت سەبارەت بەو پیاوەی كە لە نێوانتاندا نێردرابوو ؟
فَلاَ يَهْتَدِي لِاسْـمِهِ .
ناوەكەی نادۆزێتەوە .
پێ‌ی دەڵێن : مەبەستمان (مُحَمَّد)ە ؟
ئەویش دەڵێت : چی چی نازانم ، دەمبیست خەڵك دەیوت (مُحَمَّد) پێغەمبەری خوایە .
فەرمووی : پێ‌ی دەوترێت : ئایا نەتزانی و نەشتخوێندەوە ؟
ئەنجا بانگكارێك بانگ دەكات لە ئاسمانەوە : درۆی كرد ، ڕایخەن بۆی لە فەرشی ئاگر ، بیپۆشن بە پۆشاكی ئاگر ، دەرگایەكی بۆ بكەنەوە بەرەو ئاگری دۆزەخ ، جا لە گەرمی و هەڵم و بۆقاوی ئاگری دۆزەخی بۆ دێت .
وە گۆڕەكەی لـێ‌تەنگ دەكرێتەوە تاوەكو پەراسووەكانی دەچن بەیەكدا و تێكدەشكێن .
فەرمووی : پیاوێكی ڕوومەت ناشیرین و پۆشاك ناشیرینی بۆن گەنیوی بۆ دەنوێنرێت ، و پێ‌ی دەڵێت : موژدەت لێبێت بەوەی كە پێت ناخۆشە ، ئەمە ئەو ڕۆژەیە كە بەڵێنت پێ‌ی دەدرا .
ئەویش پێ‌ی دەڵێت : وە تۆش خوا مژدەی خراپت بداتێ‌ ، تۆ كێیت ؟ ڕوومەتت ڕوومەتێكە خراپە دێنێت .
ئەویش دەڵێت : من كردەوە پیسەكانتم ، سوێند بە خوا بە تۆم نەزانیوە ئیللا ئەوە نەبێت كە خاو و سست بوویتە و كەمتەرخەمیت كردووە لە گوێ‌ڕایەڵی خوادا و پەلە و دەست پێشخەریتیش كردووە لە سەرپێچی خوادا ، خوا پاداشتی خراپت بداتەوە .
ئەنجا فریشتەیەكی كوێر و كەڕ و لاڵی بۆ ڕادەسپێردرێت كە گورزێكی بە دەستەوەیە ئەگەر پێ‌ی بدرێت لە شاخێك دەیكات بە خۆڵ جا یەك گورزی لـێ‌دەدات تاوەكو دەیكات بە خۆڵ ئەنجا خوای گەورە دەیگێڕێتەوە بۆ دۆخەكەی جـارانی ئەنجا دووبارە گـورزێـكی تری لـێ‌دەدات جا هاوارێـك دەكات هەموو شتێك دەیبیسێت تەنها مرۆڤـ و جنۆكە نەبێت .
ئەنجا دەرگایەكی بۆ دەكرێتەوە لە دۆزەخەوە و بۆی ڕادەخرێت لە فەرشی ئاگر .
جـا ئەگـەر ئەوەی بیـنی دەڵـێت : پەروەردگـارم با ڕۆژی قیامەت نەیەت .

(رواه الإمام أحمد : (7 / 53 ـ 57) وأبو داود رقم : (4727) ، وأورده بزوائده الإمام الألبانـي في أحكام الـجنائز ص : (159) .)

شەشەم : حاڵی لەکاتی هەڵسانی قیامەت و ڕۆژی دوایدا:
لەو ڕۆژەدا هەڵدەستێتەوە وچاوەکانی ئەبڵۆق دەبن لەترساندا وبەکراوەیی دەمێننەوە وبەپەلە دەچێت بۆ لای شتێک کەخۆشی نازانی بۆ دەچێت وتوشی زەلیلی یەکی لەڕادەبەدەر دەبێت وڕەنگی ڕەش هەڵدەگەڕێت ، وهەرچی دڵیەتی پڕە لەحەسرەت ونەدامەت وپەشیمانی  ، خوای تەعالا فەرموویەتی: 
[ وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ ] وا حیساب نه‌كه‌ن كه‌ خوای گه‌وره‌ بێئاگا بێت له‌وه‌ی كه‌ زاڵمان و سته‌مكاران ئه‌نجامی ئه‌ده‌ن [ إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصَارُ (٤٢) ] به‌ڵكو خوای گه‌وره‌ سزایان نادات وه‌ دوای ئه‌خات بۆ ڕۆژێك كه‌ چاوه‌كان به‌رز ئه‌بێته‌وه‌ وه‌ نانوقێنرێت و ئه‌بڵه‌ق ئه‌بێت له‌ سه‌ختی ئه‌و دیمه‌نانه‌ی كه‌ ئه‌یبینێ له‌ ڕۆژی قیامه‌تداو سه‌رسام ئه‌بن.
[ مُهْطِعِينَ ] وه‌ به‌خێرایی ئه‌ڕۆن به‌ره‌و ساحه‌ی مه‌حشه‌ر [ مُقْنِعِي رُءُوسِهِمْ ] سه‌ریان به‌رز كردۆته‌وه‌و ته‌ماشای یه‌كتری ناكه‌ن [ لَا يَرْتَدُّ إِلَيْهِمْ طَرْفُهُمْ ] وه‌ چاویان بۆ لایان ناگه‌ڕێته‌وه‌ هه‌ر سه‌یری پێش خۆیان ئه‌كه‌ن و نایتروكێنن له‌ ترسى ئه‌و سزایانه‌ى كه‌ توشیان ده‌بێت [ وَأَفْئِدَتُهُمْ هَوَاءٌ (٤٣) ] وه‌ دڵیشیان خاڵییه‌و هیچ شتێكی تیا نه‌ماوه‌و وێرانه‌ له‌به‌ر سه‌ختی ئه‌و دیمه‌نانه‌ی كه‌ ئه‌یبینن، یاخود شوێنى دڵیان خاڵیه‌ چونكه‌ له‌ ترسا دڵیان ده‌رچووه‌ لاى گه‌روویانه‌.

وە هاواریان لێ بەرز دەبێتەوە و دەڵێن:  [قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا] كاتێك كە زیندوو ئەبنەوە ئەڵێن: هاوار بۆ خۆمان كێ ئێمەی لەناو ئەم گۆڕانەمان زیندوو كردەوە [هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ (52)] دوای ئەوەی ئەگەڕێنەوە بەلای عەقڵی خۆیاندا دان ئەنێن و ئەڵێن: ئەمە ئەو بەڵێنە بوو كە خوای گەورە پێی دابووین، وە پێغەمبەرانیش ڕاستیان كرد كە وتیان: زیندوو بوونەوە هەیە، یان وتراوە: باوەڕداران و مەلائیكەتەكان وایان پێ ئەڵێن .[يس:52].
 ابن كثير ڕەحمەتی خوای لێ بێت دەڵێت: ( ئەو هاوار وگریان و واوەلێیەیان لەبەر ئەوەیە دەگوازرێنەوە بۆ سزایەکی سەختر لەوەی تێیدا بوون وگەر وا نەبوایە توشی ئەوحاڵەتە نەدەبوون وپاشان دەگرین تاوەکو ڕیشیان تەڕ دەبێت وکەسی کافر لەو ڕۆژەدا ئاوات دەخوازێت بەوەی گڵ بوایە ﴿ يَوَمئِذ يَوَد الذينَ كفَرُوا وعَصَوا الرَسُولَ لو تَسوى بِهِم الأرضَ ﴾  [النساء:42]. 

حەوتەم : کۆت وزنجیر وچەکوش:
خوای پەروەردگار فەرموویەتی: [ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ (٣٠) ] خوای گه‌وره‌ش ئه‌فه‌رمووێ: بیبه‌ن و كۆت و زنجیری بكه‌ن و ده‌ست و پێی به‌ زنجیر ببه‌ستنه‌وه‌ به‌ گه‌ردنیه‌وه‌.
[ ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ (٣١) ] پاشان بیخه‌نه‌ ناو ئاگری دۆزه‌خه‌وه‌ تا گه‌رمی و سزای ئاگری دۆزه‌خ بچێژێ.
[ ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ (٣٢) ] پاشان به‌ زنجیرێكى ئاسنى هۆنراوه‌ بیبه‌ستنه‌وه‌ كه‌ حه‌فتا گه‌ز گه‌وره‌ بێت بۆ ئه‌وه‌ی هیچ بواری ڕاكردنی نه‌بێت.[الحاقة:30ـ32].

هەشتەم : دەورەدانی ئاگر بۆ کافران:
خوای گەورە فەرموویەتی:﴿لَهُم مِّن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ﴾ الأعراف:41]. 
و﴿المهاد﴾ لەژێریانەوە دەبێت، و﴿الغواش﴾ ئەوەیە دایان دەپۆشێت لەسەریانەوە ، خوای پەروەردکار بەسەریحی باسی لەمە کردووە وفەرموویەتی: [ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ (٥٤) ] وە بەدڵنیایی دۆزەخ لە هەموو لایەكەوە دەوری كافرانی داوەو جێگای هەموویانی تیادا ئەبێتەوە .  [العنكبوت:54].

نۆیەم : گەورەیی کەسانی دۆزەخی:
دۆزەخیەکان لەسەر شێوە وهەیکەلێکی گەورە دەچنە نێو دۆزەخەوە وکەس توانای دروست کردنی لەو شێوەیەیی نییە جگە لەخودا نەبێ ، لەفەرموودەیەکدا کەئەبو هورەیرە بەرزی کردووەتەوە هاتووە : { إن غلظ جلد الكافر اثنان وأربعون ذراعاً، وإن ضرسه مثل أحد وإن مجلسه من جهنم ما بين مكة والمدينة }.
واتە: ئەستوری پێستی کافر چل ودوو باڵە ،ودانەکانی هاوشێوەی کێوی ئوحوده وجێگەکەی لەدۆزەخدا بەئەندازەی نێوان مەکە ومەدینەیە.

دەیەم : داخل بوونی ئاگر بۆ نێو دڵ ودەرون وناخی دۆزەخیەکان:
لەبەر گەورەییان ئاگر دەچێتە نێو لاشەیانەوە تاوەکو دەگاتە ناخیان ، خوای پەروەردگار فەرموویەتی: ﴿  سَأُصْلِيهِ سَقَرَ (26) وَمَا أَدْرَاكَ مَا سَقَرُ (27) لَا تُبْقِي وَلَا تَذَرُ (28) لَوَّاحَةٌ لِّلْبَشَرِ ﴾ [المدثر:26ـ29]. 
وە هەندێ لەسەلەف لەبارەی ئایەتی: ﴿ لَا تُبْقِي وَلَا تَذَرُ  ﴾ گوتویانە: گۆشت وئێسک ومۆخ دەخوات وهیچ شتێک ناهێڵێتەوە ، خوای تەعالا فەرموویەتی: ﴿ كَلَّا لَيُنبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ (4) وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَةُ (5) نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ (6) الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ ﴾ [الهمزة:4ـ7].
[ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ (٧) ] واته : ئەم ئاگرە هەموو شوێنێكیان ئەسووتێنێ تەنانەت تا دڵیشیان ئەسووتێنێ وە ئەگات بە دڵیان هەموو شوێنێكیان دائەپۆشێ، بۆیە زیاتر باسی دڵ كراوە لەبەر ئەوەی ئەگەر دڵ باش بوو هەموو كردەوەكانی مرۆڤ باش ئەبێ، وە كە دڵ خراپ بوو هەموو كردەوەكان خراپ ئەبێ، وە شوێنی هەموو نیەتە خراپەكان و كردەوە خراپەكانە بۆیە خوای گەورە باسی دڵی كردووە .

یانزەیەم : خواردنی دۆزەخیەکان :
خواردنی دۆزەخیەکان کێم وزوخاو وپیسایی نێو دۆزەخە وحەمیم وغیسلینە ، خوای پەروەردگەر فەرموویەتی: ﴿ لَّيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلَّا مِن ضَرِيعٍ (6) لَا يُسْمِنُ وَلَا يُغْنِي مِن جُوعٍ ﴾ [الغاشية:7،6]. 
و﴿الضريع﴾: دڕکێکە لەئەرزی حیجاز ئا ئەوە خواردنی دۆزەخیەکانە ونەبێت هیچ چێژێکی لێ ببینن بەڵکو ئەو خواردنەش جۆرێکە لەسزاو عقوبە خوا پەنامان بدات. خوای تەعالا فەرموویەتی: ﴿  أَذَلِكَ خَيْرٌ نُّزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ (62) إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِّلظَّالِمِينَ (63) إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ (64) طَلْعُهَا كَأَنَّهُ رُؤُوسُ الشَّيَاطِينِ (65) فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْهَا فَمَالِؤُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ (66) ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْهَا لَشَوْباً مِّنْ حَمِيمٍ (67) ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ ﴾ [الصافات:62ـ68].
 وە لەم ئایەتانەوە ڕوون دەبێتەوە کەئەم جۆرە دارە زۆر نابوت وناشیرینە ،هەر بۆیە شوبهێندراوە بەسەری شەیتان ، لەگەڵ ئەوەشدا دۆزەخیەکان چاریان نییە دەبێ لێی بخۆن وسکی لێ پڕ بکەن وکاتێ تێری لێ دەخۆن لەسکیاندا دەکوڵێت ،خوای گەورە فەرموویەتی: ﴿ فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ ﴾ [الواقعة:55]. 
ولەو کاتەدا مەعیدەیان پارچە پارچە دەبێت ، ﴿وَسُقُوا مَاء حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ ﴾ [محمد:15].
ئا ئەمە میوانداری ئەوانە لەو ڕۆژە گەورە وترسناکەدا !! أعاذنا الله من حال أهل النار بمنه وكرمه.

وە پێغەمبەر ﷺ باسی خراپی وپیسی زەقومی بۆ کردووین وفەرموویەتی: { لو أن قطرة من الزقوم قطرت في دار الدنيا لأفسدت على أهل الأرض معايشهم؟!! فكيف يكون طعامه؟! }.
واتە: بەڕاستی گەر دڵۆپێک لەداری زەقوم بڕژێتە سەر ژیانی دونیا ئەوا ژیان لەدانیشتوانەکەی تێک دەدا چ جای ئەوەی خواردن وخواردنەوەیان بێ؟!
ویەکێکی تر لەخواردنەکانی دۆزەخیەکان(الغسلين والغساق) کەیەک مانایان هەیە ، ئەوەش زوخاو وئەو چڵک وپیسیەیه کەلە گیانی دۆزەخیەکان دێتە دەر ، ودەوەرێت ، پیسایی نێو ڕەحمی ئافرەتە زیناکارەکانە ،قوڕتوبی دەڵێت: ( هو عصارة أهل النار )واتە: کێم وزوخاوی دۆزەخیەکانە ، وخوای پەروەردگار فەرموویەتی : ﴿  فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هَاهُنَا حَمِيمٌ (35) وَلَا طَعَامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِينٍ ﴾ [الحاقة:36،35].  
وەهەروەها فەرموویەتی: ﴿هَذَا فَلْيَذُوقُوهُ حَمِيمٌ وَغَسَّاقٌ (57) وَآخَرُ مِن شَكْلِهِ أَزْوَاجٌ﴾  [ص:58،57].
وە بەزۆر ئەو جۆرە پیساییانەیان دەرخوارد دەدرێت وبەقێزەوە لێی دەخۆنەوەو لەتاوا مردن لەهەموو لایەکەوە بۆیان دێت بەڵام ناشمرن! 
خوای پەروەردگار فەرموویەتی:﴿  لَا يُقْضَى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا﴾  [فاطر:36]. 
هەموو ئەمانە بۆ ئەوەی بەتەواوی بەسزای خۆیان بگەن وسزای خراپتریش چاوەڕێیانە ،خوای گەورە فەرموویەتی:  ﴿وَيُسْقَى مِن مَّاء صَدِيدٍ (16) يَتَجَرَّعُهُ وَلاَ يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِن وَرَآئِهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ ﴾ [إبراهيم:17،16].

دوانزەیەم : پەشیمانی و هاوار و دوعا کردنیان:
کاتێ کە کەسی کافر دۆزەخ دەبینێت پەشیمانی دایدەگرێت وهاوار دەکات ودەنگ هەڵدەبڕێت ودەڵێن:
[ قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا ] وتیان: ئه‌ی په‌روه‌ردگار هه‌واو ئاره‌زوو زاڵ بوو به‌سه‌رماندا ئه‌مه‌ ئێمه‌ی به‌دبه‌خت كرد [ وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ (١٠٦) ] وه‌ ئێمه‌ به‌ڕاستی كه‌سانێكی گومڕا بووین.
[ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا ] ئه‌ی په‌روه‌ردگار ئه‌مجاره‌ له‌ ئاگری دۆزه‌خ ده‌رمان بكه‌ [ فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ (١٠٧) ] ئه‌گه‌ر جارێكی تر گه‌ڕاینه‌وه‌ بۆ كوفرو خراپه‌كاری ئه‌وا ئێمه‌ به‌ڕاستی سته‌مكارین.
[ قَالَ اخْسَئُوا فِيهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ (١٠٨) ] خوای گه‌وره‌ ئه‌فه‌رمووێ: بێده‌نگ بن تیایداو هیچ قسه‌ مه‌كه‌ن چونكه‌ وه‌ڵامتان نادرێته‌وه‌، پێغه‌مبه‌رى خوا - ﷺ - ده‌فه‌رمێت: (دۆزه‌خییه‌كان بانگى مالیكى ده‌رگاوانى دۆزه‌خ ده‌كه‌ن، چل ساڵ وه‌ڵامیان ناداته‌وه‌ پاشان وه‌ڵامیان ده‌داته‌وه‌و پێیان ده‌ڵێت ده‌رچوونتان نیه‌و بۆ هه‌میشه‌یى ده‌مێننه‌وه‌). [المؤمنون:106-108].

اللهم أجرنا من النار، سبحانك اللهم وبحمدك أشهد أن لا إله إلا أنت أستغفرك وأتوب إليك.