حەلاج ناوی (حسینی كوڕی مەنصوری حەلاج)ە، پێیان دەگوت (أبا مغیث) یان (أبا عبدالله)، لەشاری (واست) هاتە ژیان، وە دەوترێت لە (تستر) دەژیا، ئەم پیاوە هەر زوو تێكەڵی كۆمەڵێك لە مەشایخی تەریقەتی سۆفیگەری بوو لەوانە (سهل التستری و الجنید و أبو الحسن النوری و جگە لەوانیش)، وە سەردانی زۆر جێگاو شاری كردووە، لەوانە (مەككە و خۆراسان و هیند) لە وڵاتی هیند فێری سیحر بووە، وە دوا مەنزڵگەی شاری بەغداد بووەو هەر لەوێش كوژراوە.

وەكو باسمانكرد حەلاج لەهیندستان فێری سیحرو تەڵەكەبازی بوو، بۆیە بەو چەشنە خەڵكێكی نەفامی زۆری لەخشتە بردو هەڵی دەخەڵەتاندن بەكارە سیحری یەكانی و واش خۆی دەرخستبوو كە لە ئەولیا گەورەكانی خوای گەورەرەیە، وە لەلایەن ڕۆژهەڵاتناسانەوە گرنگی یەكی زۆری پێ دەدراو بە كەسێكی زوڵم لێكراویان دانابوو وە كوشتنەكەشی بەزوڵمیان ئەژماردەكرد، تەنها لەبەر ئەوەی بیروباوەڕی حەلاج لەزۆر ڕووەوە لەگەڵ نەصارادا یەكی دەگرتەوەو هاوبیری ئەو ڕۆژهەڵاتناسانە بوو هەروەكو لەم باسەدا دێینە سەری.
حەلاج لەساڵی (309)ی كۆچی لە شاری بەغدا كوژرا، لەبەر ئەوەی كوفرو زەندەقەی لێ بینراو زانایانی ئەو دەمەش كۆدەنگییان هەبوو لەسەر كوشتنی حەلاج بەهۆی ئەو كارو گوفتارە كوفری و زەندەقیەی كە لێی دەبینرا بەئاشكرا، بۆیە لێرەدا چەند گوفتارو كردارێكی كوفری ئەو پیاوە باس دەكەین، ئەوانیش:
1_ سەرەتا بانگەشەی پێغەمبەرایەتی دەكرد و دواتریش گوتی من (خوام)، وە فەرمانی بەخێزانی كوڕەكەی كرد كە سوژدەی بۆ بەرێت، ئەو ئافرەتەش پێی گوت: ئایا دەبێت سوژدە بۆ جگە لەخوا ببرێت ؟ حەلاجیش پێی گوت: خوایەك لەئاسمان و خوایەكیش لەسەر زەوی.
2_ حەلاج باسی (ألحلول والإتحاد)ی دەكرد، واتە (خوای گەورە لەئەودا تێكەڵ بووەو یەكیان گرتووە) بۆیە ئیستا ئەوو خوا هیچ جیاوازی یەكیان نیەو تەنها یەك شتن (پاك و بێگەردی بۆ خوای گەورە).
3_ جارێكیان گوێی لەقورئانخوێنێك بوو قورئانی دەخوێند، حەلاجیش پێی گوت منیش دەتوانم شتی وا بنوسمەوە.
4_ لەشیعرو وتەكانیشی:
سبحان من أظهر ناسوته سر لاهوته الثاقب
ثم بدا من خلقه ظاهرا في صورة الآكل والشارب
كاتێك (ابن خفیف) گوێی لەم دوو دێڕە بوو گوتی: نەفرەتی خوای گەورە لەو كەسەی كە ئەمەی گوتووە، پێی وترا: ئەوە شیعری حەلاجە، ئەویش گوتی: ئەگەر ئەمە بیروباوەڕی بێت ئەوە كافرە.
هەروەها:
عقد الخلائق في الإله عقائدا وأنا اعتقدت جميع ما اعتقدوه
5_ كۆمەڵێ وتەی هەیە كە ئەركانەكانی نوێژ هەڵدەوەشێنێتەوەو بە باتڵی دەزانێت لەسەر (نوێژ و ڕۆژوو و زەكات و حەج).
6_ دەیگوت ڕوحی پێغەمبەران دەگەڕێتەوە بۆ نێو جەستەی هاوڕێ و خوێندكارەكانی، بۆیە بەكەسێك لەخوێندكارەكانی دەگوت: تۆ نوحی، بەكەسێكی دیكەی دەگوت: تۆ موسای: بەیەكێكی دیكەی دەگوت: تۆ محمدی.
7_ كاتێك برا بۆئەوەی بكوژرێت و لەناوببرێت بەیەكێك لە ڕەفیەقەكانی گوت: هیچ دڵتەنگ مەبن من پاش (30) ڕۆژی تر دەگەڕێمەوە ناوتان، بۆیە كوژراو تاوەكو ئێستاش نەگەڕایەوە.
ئەمەو چەندانی تر لەوتارو كردارە كوفری یەكانی كەلێی دەبینرا بەهۆیەوە لەساڵی (309)ی كۆچی قازی بەغدا (أبو عمر محمد بن یوسف المالكی) ڕەحمەتی خوای لێبێت، لەدانیشتنێكدا بڕیاری كوشتنی بۆ دەركرد و لەبەغدا كوژراو مافی خۆی وەرگرت، وە (ابن كپیر) دەفەرموێت: ئەو بڕیارەی قازی بەغدا یەكێك بوو لەحوكمە هەرە پەسەندو دروستەكانی بەوەی كە بڕیاری كوشتنی حسینی كوڕی مەنصوری حەلاجی كوشت..(البداية والنهاية 11 / 172).
وە تەنانەت زۆرێك لە مەشایخە سۆفی یەكان بەخراپە باس لە حەلاج دەكەن، لەوانە (الجنید) وە (أبو القاسم القشیری)یش لە ڕیسالەكەیدا باسی زۆرێك لە شێخانی سۆفیگەری كردووە، بەڵام بەهیچ شێوەیەك باسی حەلاجی نەكردووەو حەلاج لەو ڕیسالەیەدا ناوی نیە.
شەیخولئیسلام ئیبنو تەیمیە (ڕەحمەتی خوای لێبێت) دەفەرموێت: [مَنْ اعْتَقَدَ مَا يَعْتَقِدُهُ الْحَلاجُ مِنْ الْمَقَالاتِ الَّتِي قُتِلَ الْحَلاجُ عَلَيْهَا فَهُوَ كَافِرٌ مُرْتَدٌّ بِاتِّفَاقِ الْمُسْلِمِينَ ; فَإِنَّ الْمُسْلِمِينَ إنَّمَا قَتَلُوهُ عَلَى الْحُلُولِ وَالاتِّحَادِ وَنَحْوِ ذَلِكَ مِنْ مَقَالاتِ أَهْلِ الزَّنْدَقَةِ وَالإِلْحَادِ كَقَوْلِهِ: أَنَا اللَّهُ. وَقَوْلِهِ: إلَهٌ فِي السَّمَاءِ وَإِلَهٌ فِي الأَرْضِ... وَالْحَلاجُ كَانَتْ لَهُ مخاريق وَأَنْوَاعٌ مِنْ السِّحْرِ وَلَهُ كُتُبٌ مَنْسُوبَةٌ إلَيْهِ فِي السِّحْرِ. وَبِالْجُمْلَةِ فَلا خِلافَ بَيْنِ الأُمَّةِ أَنَّ مَنْ قَالَ بِحُلُولِ اللَّهِ فِي الْبَشَرِ وَاتِّحَادِهِ بِهِ وَأَنَّ الْبَشَرَ يَكُونُ إلَهًا وَهَذَا مِنْ الآلِهَةِ: فَهُوَ كَافِرٌ مُبَاحُ الدَّمِ وَعَلَى هَذَا قُتِلَ الْحَلاجُ ] واته: (هەركەسێك بیروباوەڕی وەكو بیروباوەڕی حەلاج وابێت كە لەسەری كوژرا ئەوا لەدین دەرچووە كە كۆدەنگی موسوڵمانان، چونكە لەسەر ئەوە كوژرا كە بڕوای بە (الحلول والإتحاد) و شتی لەو بیرو ڕایە هەبوو كە ئەهلی زەندەقەو مولحیدەكان هەیان بوو، لەوانە (من خوام، خودایەك لەئاسمان و خودایەك لەسەر زەوی)، هەروەها حەلاج زۆر شتی لێ دەبینرا لەسیحرو هەروەها كیتابی سیحریش هەیە كە دەیگەڕێننەوە بۆ ئەو، وە بەگشتی هیچ خیلافێك نیە لەنێو ئوممەتدا لەسەر ئەوەی كە هەركەسێك باس لەوە بكات كە یەكبوون و تێكەڵ بوون هەیە لەنێوان بەندەو خوداداو بەندەش دەبێت بەخودا، ئەوا كوفری ڕوون و ئاشكرای لێ بینراوەو خوێنیشی حەڵاڵەو وە بەو هۆیەشەوە بوو كە حەلاج كوژرا).(مجموع الفتاوی: 2 / 480).
هەروەها شەیخولئیسلام ئیبنو تەیمیە (ڕەحمەتی خوای لێبێت) دەفەرموێت: [وَمَا نَعْلَمُ أَحَدًا مِنْ أَئِمَّةِ الْمُسْلِمِينَ ذَكَرَ الْحَلاجَ بِخَيْرِ لا مِنْ الْعُلَمَاءِ وَلا مِنْ الْمَشَايِخِ ; وَلَكِنَّ بَعْضَ النَّاسِ يَقِفُ فِيهِ ; لأَنَّهُ لَمْ يَعْرِفْ أَمْرَهُ ] واته: (نەمانزانیوە كە هیچ یەكێك لەموسوڵمانان باسی حەلاجی بەچاكە كردبێت نە لەزانایان و نەش لە مەشایخەكان، بەڵام هەندێ لەخەڵكی لێی دەوەستان، ئەویش لەبەر ئەوەی بەكارەكەیان نەدەزانی) (مجموع الفتاوی: 2 / 483).
=====================
بۆ زانیارى زیاتر دەتوانى بگەڕێیتەوە بۆ ئەم سەرچاوانەوە
تاريخ بغداد للخطيب البغدادي (8/112-141)
المنتظم لابن الجوزي (13/201-206).
سير أعلام النبلاء للذهبي (14 / 313-354). البداية والنهاية لابن كثير (11/132-144)
ئەم بابەتە لە سایتى (الإسلام سؤال وجواب)وەرگیراوە
وەرگێڕانى: م. هیوا زیرەك