قه‌رزدانه‌وه به چاكه (حُسُنُ القضاء):
سوننه‌ت وایه به چاكی قه‌رز بدرێته‌وه به‌وه‌ی كه زیاتر بێت له ئه‌ندازه‌ی قه‌رزه‌كه یان به‌وه‌ی كه جۆرێكی چاكتر بداته‌وه به خاوه‌ن قه‌رزه‌كه ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌مه به مه‌رج گیرابێت له پێشه‌وه ئه‌وا ده‌بێت به ڕیبا :
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (رضي الله عنهما) قَالَ : ((كَانَ لِي عَلَى النَّبِيِّ (ﷺ) دَيْنٌ فَقَضَانِي وَزَادَنِي)) صحيح البخاري رقم : (2394) وصحيح مسلم رقم : (615)
واته : قه‌رزم به لای پێغه‌مبه‌ره‌وه بوو (ﷺ) جا قه‌رزه‌كه‌ی دامه‌وه و زیاتریشی پێدام .
وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ (رضي الله عنه) قَالَ : ((كَانَ لِرَجُلٍ عَلَى النَّبِيِّ (ﷺ) سِنٌّ مِنَ الإِبِلِ فَجَاءَهُ يَتَقَاضَاهُ فَقَالَ : أَعْطُوهُ ، فَطَلَـبُوا سِنَّهُ فَلَمْ يَجِدُوا لَهُ إِلاَّ سِنَّـاً فَوْقَهَا ، فَقَالَ : أَعْطُوهُ ، فَقَالَ : أَوْفَيْتَنِي أَوْفَى اللَّهُ بِكَ ، قَالَ النَّبِيُّ (ﷺ) : إِنَّ خِيَارَكُمْ أَحْسَنُكُمْ قَضَاءً)) صحيح البخاري رقم : (2393) وصحيح مسلم رقم : (1600) واللفظ للبخاري .
واته : پیاوێك وشترێكی ته‌مه‌ن دیاریكراوی له لای پێغه‌مبه‌ر (ﷺ) بوو به قه‌رز جا هات بۆ لای داوای قه‌رزه‌كه‌یی لـێ بكاته‌وه ، پێغه‌مبه‌ریش (ﷺ) فه‌رمووی : بیده‌نه‌وه پێی ، صه‌حابه‌كانیش گه‌ڕان به دوای ئه‌و ته‌مه‌نه‌دا ده‌ستیان نه‌كه‌وت ئیللا ته‌مه‌نێكی به‌ره‌و سه‌روتری نه‌بێت ، پێغه‌مبه‌ریش (ﷺ) فه‌رمووی : یه‌كێك له‌وانه‌ی پێبده‌ن ، ئه‌ویش وتی : به باشی قه‌رزه‌كه‌ت پێدامه‌وه خوا به باشه پاداشتت بداته‌وه ، پێغه‌مبه‌ر (ﷺ) فه‌رمووی : باشترینتان ئه‌و كه‌سه‌یه كه قه‌رز به باشترین و چاكترین شێوه ده‌داته‌وه .
ئيمامى نەوەوى رحمه الله دەفەرموێ :
له سوده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه :
ــ قه‌رز كردن دروسته ، به‌ڵام پێغه‌مبه‌ری خوا (ﷺ) له به‌ر پێویستی قه‌رزی كردووه چونكه پێغه‌مبه‌ر (ﷺ) په‌نای ده‌گرت به خوا له قه‌رزاری .
ــ سوننه‌ته بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه قه‌رزی به سه‌ره‌وه‌یه كه‌وا له‌وه باشتر و چاكتر بگێڕێته‌وه بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی كه له سه‌ریه‌تی ، وه ئه‌مه‌ش به‌شێكه له سوننه‌ت و ڕه‌وشته جوان و پیرۆزه‌كان ، وه له بابه‌تی (هه‌ر قه‌رزێك سودێك بێنێت ڕیبایه) نىیه چونكه ئه‌مه قه‌ده‌غه‌كراوه و ڕێی پێنه‌دراوه ، چونكه ئه‌وه‌ی كه قه‌ده‌غه كراوه و ڕێی پێنه‌دراوه بریتىیه له‌وه‌ی كه به مه‌رج ده‌گیرێت له (عه‌قدی) قه‌رزه‌كه‌دا ، وه بۆچوونی ئێمه‌ش وایه كه سوننه‌ته له كاتی قه‌رزدانه‌وه‌دا زیاتر بدرێته‌وه له‌وه‌ی كه له سه‌ریه‌تی ، وه دروستیشه بۆ خاوه‌ن قه‌رزه‌كه ئه‌و زیاده‌یه وه‌ربگرێت ، جا زیاده‌كه له جۆر و شێوه‌ی شته‌كه‌دا بێت یان له ژماره‌دا بێت هه‌ر وه‌كو یه‌ك وایه له به‌ر گشتێتی فه‌رمووده‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر (ﷺ) كه فه‌رموویه‌تی : باشترینتان ئه‌و كه‌سه‌یه كه قه‌رز به باشترین و چاكترین شێوه ده‌داته‌وه . شرح صحيح مسلم : (6 / 116) .
وقال الـحافظ ابن حجر رحمه الله : (وَفِيهِ : أَنَّ مَنْ عَلَيْهِ دَيْن لَا يَنْبَغِي لَهُ مُجَافَاة صَاحِبِ الْحَقِّ … وَفِيهِ جَوَاز وَفَاء مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ الْمِثْلِ الْمُقْتَرَضِ إِذَا لَمْ تَقَعْ شَرْطِيَّة ذَلِكَ فِي الْعَقْدِ فَيَحْرُمُ حِينَئِذٍ اِتِّفَاقَاً …) فتح الباري شرح صحيح البخاري : (5 / 72 ـ 73) .
واته : ئه‌م فه‌رمووده ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت كه : هه‌ركه‌سێك قه‌رزی به سه‌ره‌وه بوو ئه‌وا نابێت ووشك و ڕه‌ق بێت له گه‌ڵ خاوه‌ن حه‌قدا ...
وه قه‌رزدانه‌وه دروسته به شتێكی باشتر و چاكتر له‌وه‌ی كه به قه‌رز براوه ئه‌گه‌ر ئه‌مه به مه‌رج نه‌گیرابێت له سه‌ره‌تای مامه‌ڵه‌كه‌وه ئه‌گینا ئه‌و كاته حه‌رام ده‌بێت به كۆڕای زانایان .
لەلایەن مامۆستا (محمد عبدالرحمن) ەوە وەڵام دراوەتەوە
گەر پیاوێک لەبەر قەرز زیندانی کرا ، ئایا پێویستە لەسەری دوای دەرچوونی لەزیندان قەرزەکە بداتەوە یاخود قەرزەکەی لەسەر لادەچێت ؟گواستنهوهی قه‌رز له گهردنی كهسێكهوه بۆ سهر گهردنی كهسێكی تر دروستە؟ئایا پاره گۆڕینهوه به قه‌رز ده‌بێت به ڕیبا؟ئەگەر کەسێک مرد و قەرزار بوو ئایا پێش دابەشکردنى میراتەکەى واجبە قەرزەکانى بدرێتەوە؟ئایا تاوانى قەرزکردن و بردنی پارهی خهڵك به نیهتی نەدانەوە و خواردنی چیە؟
