قورئان خوێندن نابێ تەنها بە (دڵ) بێت، بەڵكو لەگەڵیدا پێویستە (زمان‌و لێوەكان)یش بجوڵێندرێت لەكاتی دەربڕینی پیتەكانی قورئانی پیرۆزدا:
(ابن رشد القرطبي) رحمه الله بۆمان باس دەكات، كە پرسیار كراوە لە ئیمامی (مالیك) دەربارەی كەسێك، كە قورئان بخوێنێتەوە لە نوێژدا، بەبێ ئەوەی زمانی بجوڵێنێت، ئیمامی (مالیك) رحمه الله لە وەڵامدا فەرموی: (ليست هذه قراءة، وإنما القراءة ما حرك له اللسان)(1). واتە: (ئەم شێوازە پێی ناوترێ قورئان خوێندنەوە، بەڵكو قورئان خوێندنەوە ئەوەیە، كە زمانی لەگەڵدا بجوڵێندرێت).
پێشەوا (الكاساني) رحمه الله كە لە ساڵی (587)ی كۆچیدا وەفاتی كردووە، فەرمویەتی: (الْقِرَاءَةُ لاَ تَكُونُ إلاَّ بِتَحْرِيكِ اللِّسَانِ بِالْحُرُوفِ)(2). واتە: (قورئان خوێندن نابێت ئیلا بەوە نەبێت كە بۆ دەربڕینی پیتەكان زمانیشی لەگەڵدا بجوڵێندرێت).
شێخی ئیسلام (ابن تيمية) رحمه الله كاتێك باسی شێوەی خوێندنی زیكرمان بۆ دەكات دەفەرموێت: (إِنَّ النَّاسَ فِي الذِّكْرِ أَرْبَعُ طَبَقَاتٍ:
إحْدَاهَا: الذِّكْرُ بِالْقَلْبِ وَاللِّسَانِ وَهُوَ الْمَأْمُورُ بِهِ.
الثَّانِي: الذِّكْرُ بِالْقَلْبِ فَقَطْ فَإِنْ كَانَ مَعَ عَجْزِ اللِّسَانِ فَحَسَنٌ وَإِنْ كَانَ مَعَ قُدْرَتِهِ فَتَرْكٌ لِلْأَفْضَلِ.
الثَّالِثُ: الذِّكْرُ بِاللِّسَانِ فَقَطْ وَهُوَ كَوْنُ لِسَانِهِ رَطْبًا بِذِكْرِ اللَّهِ وَفِيهِ حِكَايَةُ الَّتِي لَمْ تَجِدْ الْمَلاَئِكَةُ فِيهِ خَيْرًا إلاَّ حَرَكَةَ لِسَانِهِ بِذِكْرِ اللَّهِ. وَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: (أَنَا مَعَ عَبْدِي مَا ذَكَرَنِي وَتَحَرَّكَتْ بِي شَفَتَاهُ)(3) .
الرَّابِعُ: عَدَمُ الْأَمْرَيْنِ وَهُوَ حَالُ الْخَاسِرِينَ)(4).
واتە: ((خەڵكی دەربارەی زیكر كردن دابەش دەبن بەسەر چوار چینەوە:
یەكەم: زیكر كردن بە (دڵ‌و زمان): كە ئەوەش ئەو شێوە زیكرەیە كە فەرمانی پێ كراوە.
دووەم: زیكر كردن (تەنها بە دڵ): ئەگەر زمان لەتوانایدا نەبێت، ئەوا زیكركردن بە دڵ كارێكی باشە، بەڵام ئەگەر زمان لەتوانایدا بوو، ئەوا باشتر وایە زمانیش بەكار بهێنرێت‌و تەنها بەدڵ نەكرێت.
سێیەم: زیكر كردن (تەنها بە زمان): كە زمانی تەڕ بێت بە زیكرە خوای گەورە، بەسەرهاتێكیشی لەسەرە، كە فریشتەكان هیچ چاكەیەكی تێدا بەدی ناكەن جگە لەوە نەبێ، كە ئەو كەسە زمانی جوڵاوە بە زیكر‌و یادی خوا، خوای گەورەش دەفەرموێت: (من لەگەڵ بەندەی خۆمم، كە زیكری من بكات‌و لێوی بە زیكری من بجوڵێتەوە).
چوارەم: كەسێك زیكر نە بە (دڵ) بكات، نە بە (زمان): ئەمەش حاڵی خەسارەت مەندەكانە).
شێخ (ابن باز) رحمه الله دەفەرموێت: (لا مانع من النظر في القرآن من دون قراءة للتدبر والتعقل وفهم المعنى، لكن لا يعتبر قارئاً ولا يحصل له فضل القراءة إلا إذا تلفظ بالقرآن ولو لم يسمع من حوله، لقول النبي ﷺ: (إقْرَءُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ شَفِيعًا لِأَصْحَابِهِ)(5))(6).
واتە: (هیچ ڕێگرێك نیە لەوەی، كە سەیری قورئان بكرێت بۆ بیركردنەوە لێی‌و تێگەیشتن‌و تێفكرین لێی‌و تێگەیشتن لە واتای قورئانی پیرۆز، بەڵام بەو كەسە ناوترێت قورئان خوێن كە تەنها سەیری ئایەتەكان دەكات‌و بیریان لێ دەكاتەوە، هەروەها پاداشت‌و فەزڵی قورئان خوێندنیشی بۆ نیە، تەنها بەوە نەبێت، كە پیتەكانی قورئان بەزمان دەرببڕێت هەرچەندە ئەو كەسانەی چواردەوریشی گوێبیستی نەبن، ئەمەش لەبەر فەرمودەكەی پێغەمبەر ﷺ كە فەرمویەتی: (قورئان بخوێننەوە چونكە لە ڕۆژی قیامەتتدا دێت‌و شەفاعەت بۆ خاوەنەكەی دەكات، كە خوێندویەتیەوە)).
لە وتەیەكی تردا شێخ (ابن باز) رحمه الله دەفەرموێت: (ولا يعتبر قارئا إلا إذا تلفظ بذلك، كما نص على ذلك أهل العلم) (7). واتە: (پێی ناوترێ قورئان خوێندن تەنها بەو شێوە نەبێت، كە زمانیشی لەگەڵ بجوڵێنێت‌و پیتەكانی قورئانی پیرۆز بە زمانی دەرببڕێت، هەروەك چۆن وتەی ئەهلی عیلمی لەسەرە).
شێخ (محمد بن صالح العثيمين) رحمه الله دەفەرموێت: (القراءة لابد أن تكون باللسان، فإذا قرأ الإنسان بقلبه في الصلاة فإن ذلك لا يجزئه، وكذلك أيضاً سائر الأذكار، لا تجزئ بالقلب، بل لابد أن يحرك الإنسان بها لسانه وشفتيه لأنها أقوال، ولا تتحقق إلا بتحريك اللسان والشفتين) (8).
واتە: (قورئان خوێندن پێویستە بە زمانیش بێت، خۆئەگەر كەسێك لە نوێژدا تەنها بە (دڵ) قورئانی خوێند، بە بێ بەكارهێنان‌و جوڵانی (زمان)ی، ئەوە پاداشتی قورئان خوێندنی لەسەر وەرناگرێت، بەهەمان شێوە بۆ تێكڕای زیكرەكانی تریش، تەنها خوێندنی زیكر بە دڵ پاداشتی تەواوی لەسەر وەرناگررێت، بەڵكو پێویستە زمان‌و هەردوو لێویشی لەگەڵ بجوڵێنێت، چونكە قورئان خوێندن دەربڕینی ووتەیە، وە دەربڕینی ووتەش (قسەكردن) نایەتەجێ ئیللا بە جوڵاندنی زمان‌و دوو لێوەكان نەبێت).

بۆ ئەم وەڵامە سود وەرگیراوە لە کتێبی : (نیعمەتی ڕەحمان لـە ڕونكردنەوەی بابەتە فیقهی ‌و عەقیدەییەكانی پەیوەست بە قورئـان) لە نوسین و ئامادەکردنى : د. هەردی صدیق
==================
(1) البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة: (1/491) دار الغرب الإسلامي، بيروت.
(2) بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع: (3/55) دار الكتب العلمية
(3) سنن ابن ماجه: كتاب الأدب، باب: فضل الذكر: (3792) عن أبي هريرة رضي الله عنه، وأخرجه أيضا أحمد: (2/540)، وعلقه البخاري في كتاب التوحيد، باب: قول الله تعالى: لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ بصيغة الجزم، وصححه ابن حبان: (815)، وهو في صحيح سنن ابن ماجه: (3059).
(4) مجموع الفتاوى: (10/566)
(5) صحيح مسلم: (1/553) كتاب صلاة المسافرين وقصرها، حديث رقم: (252)
(6) مجموع فتاوى العلامة عبد العزيز بن باز رحمه الله: (8/363) أشرف على جمعه وطبعه: محمد بن سعد الشويعر
(7) مجموع فتاوى العلامة عبد العزيز بن باز رحمه الله: (8/363) أشرف على جمعه وطبعه: محمد بن سعد الشويعر
(8) مجموع فتاوى ورسائل فضيلة الشيخ محمد بن صالح العثيمين: (13/156) دار الوطن - دار الثريا