حوكمى ماچكردنى قورئانى پیرۆز (المُصْحَف)^(١)

یەكێك لەو كردەوانەى كە زۆر باوە لەناو موسوڵماناندا و بەردەوام دەیكەن و لەناو مزگەوتەكان و لە ماڵ و لە شوێنەكانى تردا دووبارە دەبێتەوە، بریتیە: لە ماچكردنى قورئانى پیرۆز (تقبيل المصْحَف)، كە هەندێك موسوڵمان پاش تەواوبونى لە خوێندنەوەى قورئانى پیرۆز ماچى دەكات، یان هەندێكى تریان بەبێ ئەوەى بیخوێننەوە ماچى دەكەن و ئەم كارەش وەك عیبادەتێك سەیر دەكەن و بەكارێكى باشى دەزانن.
بەڵام پێویستە ئەوە بزانین ئەوەى كە ئەنجامى دەدەن پێچەوانەى سوننەتى پێغەمبەرمانە  ﷺ ، كارێكى بیدعەیە و هیچ بنەماو بەڵگەیەكى صەحیحى لەسەر نیە لە قورئان و فەرمودە ڕاستەكاندا، وە هیچ ڕیوایەتێكى صەحیح لە پێغەمبەرى خواوە ﷺ نەهاتووە لەسەر ئەوەى، كە دروست بێت ماچى قورئانى پیرۆز بكرێت.
بەڵكو بەپێچەوانەوە ئەم كارە لەو كردەوانەیە، كە پێغەمبەرى خوا ﷺ لە ژیانى خۆیدا ئەنجامى نەداوە، هەروەها فەرمانیشى بە صەحابە بەڕێزەكان نەكردوە بۆ ئەنجامدانى ئەو كارە، بۆیە ئێمەش خێر لەوەدایە، كە ئەنجامى نەدەین، چونكە ئەگەر خێر بوایە ئەوە لەم دینە پاكەى ئیسلامدا بۆمان بەیان دەكرا.
بێگومان ئەوەى داواكراوە لە ئێمە بریتییە لە: خوێندنەوەى قورئانى پیرۆز و كار پێكردنى، نەك ماچكردنى، هەر بۆیە كۆمەڵێكى زۆر لە زانایان نەهیان كردووە لەم كارە و بەبیدعەیان زانیوە و ئامۆژگاری موسوڵمانانیشیان كردووە بەوەى، كە ئەنجانى نەدەن، وە فەرموویانە: لەجیاتى ماچكردن، با كردەوەى پێ بكەن و سەرپێچى فەرمانەكانى نەكەن.
ئەمەش ووتەى هەندێك لەو زانا بەڕێزانەیە:
 1_ئیمامى (ئەحمەد)ى كوڕى (حنبل) رحمه الله :
پرسیار كرا لە پێشەواى ئەهلى سوننە ئیمامى (ئەحمەد) رحمه الله  دەربارەى ماچكردنى قورئانى پیرۆز، ئەویش لەوەڵامدا فەرموى: (مَا سَمِعْت فِيهِ شَيْئًا)^(٢). واتە: (هیچ شتێكم لەبارەیەوە نەبیستوە).
ئەم ووتەیەى (ئیمامى ئەحمەد)یش رحمه الله  ئەوە دەگەیەنێت، كە سەرەڕاى شارەزاییەكى زۆرى ئەو ئیمامە بەرز و بەڕێزە لە فەرموودەكانى پێغەمبەردا ﷺ بەڵام هیچ بەڵگەیەكى نەبیستووە لەسەر ئەوەى ماچكردنى قورئانى پیرۆز درووست بێت.
هەر بۆیە ئیمامى (ابن مفلح)^(٣) رحمه الله ، كە یەكێكە لە دیارترینى قوتابیەكانى شێخ  ئیسلام (ابن تيمية) رحمه الله  ، لە شەرحى ئەم ووتەیەى (ئیمامى ئەحمەد)دا دەفەرموێت: (كَلامُ الْإِمَامِ أَحْمَدَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِي مَسْأَلَةِ تَقْبِيلِ الْمُصْحَفِ يَدُلُّ عَلَى عَدَمِ التَّقْبِيلِ)^(٤).واتە: (ووتەى (ئیمامى ئەحمەد) بەڕەحمەت بێت لە بابەتى ماچكردنى قورئانى پیرۆزدا دەلالەت لەوە دەكات، كە قورئانى پیرۆز ماچ ناكرێت).
2_ شێخى ئیسلام (ابن تيمية) رحمه الله  دەفەرموێت: (الْقِيَامُ لِلْمُصْحَفِ وَتَقْبِيلُهُ لَا نَعْلَمُ فِيهِ شَيْئًا مَأْثُورًا عَنْ السَّلَفِ)^(٥). واتە: (وا نازانین كە لەبارەى هەستان لەبەر قورئان و ماچكردنى، هیچ شتێك لە پێشینى چاكەوە هاتبێ).
3_ زاناو پێشەوا (عبدالعزيز بن عبدالله بن باز) رحمه الله  دەربارەى ماچكردنى قورئن دەفەرموێت: (هذا العمل ليس له أصل وتركه أحسن، لأنه ليس عليه دليل)^(٦). واتە: (ئەم كردەوەیە بنچینە و بنەمایەكى لەشەرعدا نیە، هەروەها وازهێنان و تەرككردنى باشترە، چونكە هیچ بەڵگەیەكى لەسەر نییە).
4_ زاناى فەرموودەناس و پێشەوا (محمد ناصرالدين الألباني) رحمه الله  دەفەرموێت: (هذا مما يدخل  في اعتقادنا  في عموم الأحاديث التي منها: (إِيَّاكُمْ وَمُحْدَثَاتِ الأُمُور، فَإِنَّ كُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ، وَكُلَّ بِدْعَةٍ ضَلالَة)^(٧)، وفي حديث آخر: (كُلُّ ضَلَالَةٍ فِي النَّار)^(٨))^(٩).
واتە: (بە بیروباوەڕى ئێمە ئەم كارە (ماچكردنى قورئان) دەچێتە ناو تەواوى ئەو فەرموودانە: (وریابن لە شتە داهێندراوەكان، چونكە هەموو داهێندراوێك بیدعەیە، وە هەموو بیدعەیەكیش گومڕاییە، لە فەرمودەیەكى تردا: (هەموو گومڕاییەكیش لەئاگردایە).
5_ زاناى شەرعزان و پێشەوا (محمد بن صالح العثيمين) رحمه الله  فەرمویەتى: (لا أظنه يصح عن الصحابة، هذا بدعة محدثة أخيراً، والصواب أنها بدعة وأنه لا يقبل)^(١٠). واتە: (گومان نابەم ئەوە بەصەحیحى لە هاوەڵانەوە هاتبێت، بەڵكو بیدعەیەكە و لەم دواییانەدا داهێنراوە، وە ووتەى ڕاست ئەوەیە، كە كارێكى بیدعەیە و قورئانی پیرۆزیش ماچ ناكرێت).
هەروەها دەفەرموێت: (إن تقبيل المصحف بدعة ليس بسنة)^(١١). واتە: (بەدڵنیایەوە ماچكردنى قورئانى پیرۆز بیدعەیە و سوننەت نیە).
6_ زانایانى (لیژنەى هەمیشەیی بۆ فەتوادان) فەرموویانە: ((لا نعلم لتقبيل الرجل القرآن أصلا). وفي جواب آخر: (لا نعلم دليلا على مشروعية تقبيل القرآن الكريم وهو أنزل لتلاوته وتدبره وتعظيمه والعمل به))^(١٢). واتە: ((وا نازانین ماچكردنى قورئانى پیرۆز لەلایەن كەسێكەوە بنەمایەكى هەبێت لە شەرعدا).
لە وەڵامێكى ترى ئەم پرسیارەدا فەرموویانە: (وا نازانین بەڵگەیەك هەبێت سەبارەت بە ڕێگەپێدانى ماچكردنى قورئان، وە بۆ ئەوە دابەزیوە تا بخوێندرێتەوە و لەئایەتەكانى ڕابمێنیت و بەگەورەى بزانیت و كردەوەى پێ بكەیت)).
وەڵامدانەوەى چەند شوبهەیەك:
شوبهەى یەكەم: دەڵێن: قورئانى پیرۆز پێویستە ڕێزى لێ بگیرێت و بەگەورە دابنرێت، لەبەر ئەوە ماچكردنى قورئانى پیرۆز واتاى رێزگرتن و بەگەورە دانانیەتى.
وەڵامى ئەم شوبهەیە: بەشى یەكەمى قسەكەیان ڕاستە، كە قورئانى پیرۆز پێویستە لەسەر هەریەكێكمان ڕێزى لێ بگرین و بەگەورەى دابنێین، چونكە كەلامى خوایە و كەلامى خواش سیفەتى خواى گەورەیە، ئەم بەگەورە دانانەش كۆڕاى زانایانى لەسەرە وەك هاتوە كە: (أجمع أهل العلم من السلف والخلف على وجوب احترام المصحف وتعظيمه)^(١٣).  واتە: (كۆڕاى و زانایان لە سەلەف خەلەف لە سەر ئەوەن، كە پێویستە ڕیازى قورئانى پیرۆز بگریرێت و بەگەورە دابنرێت).
بەڵام بەشى دووەمى قسەكەیان ڕاست نییە چونكە بەگەورە دانانى قورئانى پیرۆز واتاى ئەوە ناگەیەنێ، كە ماچى بكرێت، بەڵكو كاتێ قورئانى پیرۆزت بەگەورە داناوە، كە كردەوەى پێ بكەیت و فەرمانەكانى جێبەجێ بكەیت و سەرپێچى فەرمانەكانى نەكەیت، ئەوەش كە قەدەغەی كردووە ئەنجامى نەدەیت و وازى لێ بهێنیت.
خواى گەورە و میهرەبان دەفەرموێت:[ كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ]^(١٤). واتە: [ئەمە كتێبێكى پیرۆزە دامانبەزاندوە بۆ تۆ ئەى محمد ﷺ تا ئەوانە لەئایەتەكانى ڕابمێنن و ژیرەكانیش ئامۆژگارى لێ وەربگرن].
گەورەى تابیعین (فُضَيْل)ى كوڕى (عِيَاض) رحمه الله  دەفەرموێت: (إِنَّمَا نَزَلَ الْقُرْآنُ لِيُعْمَلَ بِهِ)^(١٥). واتە: (قورئانى پیرۆز تەنها بۆئەوە دابەزیوە تا كردەوەى پێبكرێت).
پێشەوا (ابن الحاج) كە لەساڵى (737)ى كۆچیدا وەفاتى كردووە و خاوەنى كتێبى (المدخل)، زانا و شارەزا بەمەزهەبى (ئیمامى مالیك) ڕەحمەتى خوا لە هەردوكیان بێت، فەرمویەتى: (فَتَعْظِيمُ الْمُصْحَفِ قِرَاءَتُهُ وَالْعَمَلُ بِمَا فِيهِ لاَ تَقْبِيلُهُ، وَلاَ الْقِيَامُ إلَيْهِ كَمَا يَفْعَلُ بَعْضُهُمْ فِي هَذَا الزَّمَانِ)^(١٦). واتە: (بەگەورە دانانى قورئانى پیرۆز بریتیە لە خوێندنەوە و كار پێكردنى، نەك ماچكردنى و هەستان لەبەرى، وەك لەم سەردەمەدا هەندێك لەخەڵكى ئەنجامى ئەدەن).
وەڵامێكى تر بۆ ئەو كەسانەى، كە ئەم شوبهەیەیان هەیە: لێیان ئەپرسین ئایا ئێوە قورئانى پیرۆز زیاتر بەگەورە دائەنێن و ڕێزى لێئەگرن یان پێغەمبەرى خوا  ﷺ ؟!
بێگومان پێویستە لەوەڵامدا بڵێن: پێغەمبەر  ﷺ .
ئێمەش دەڵێین: باشە، بۆچى پێغەمبەر ﷺ ماچى نەكردووە (ئایەتەكانى قورئانى پیرۆزى ماچ نەكردووە كە نوسرابوونەتەوە) بەڵام تۆ ماچى ئەكەیت؟ ئایا قورئانى پیرۆزى بەگەورە دانەدەنا وەك تۆ؟!
وەك تۆ ڕێزى لێ نەئەگرت؟!
حاشا ئەمانە بدرێتە پاڵ پێغەمبەرمان  ﷺ ، بەڵكو خۆشەویستمان پێغەمبەر ﷺ (لاشك أنه كان يعظم القرآن، ومع ذلك لم يقبل)^(١٧)، واتە (گومانى تیا نیە، كە قورئانى بەگەورە دادەنا، لەگەڵ ئەوەشدا ماچى نەدەكرد)، كەواتە ئەم شوبهەیەیان، كە دەیهێننەوە بۆ دروستێتى ماچكردنى قورانى پیرۆز، نابێتە بەڵگە و وەك دەركەوت پێغەمبەرمان ﷺ بەگەورەى دادەنا، بەڵام ڕۆژێك لەڕۆژان ماچی ئایەتەكانى قورئانى پیرۆزى نەكردووە.
شوبهەى دووەم: دەڵێن: ماچكردنى قورئانى پیرۆز صەحابەیەك رضی الله عنه ئەنجامى داوە، بۆیە ئێمەش ئەنجامى ئەین.
وەڵامى ئەم شوبهەیە: ڕاستە! ڕیوایەتێك هەیە لە هاوەڵى بەڕێز (عكرمة)ى كوڕی (أبو جهل)ەوە رضی الله عنه، بەڵام ئەو (ئەثەر)ە نابێتە بەڵگە بەدەستیانەوە لەبەر دوو هۆكار:
هۆكاری یەكەم: لەبەر ئەوەى لاوازە، چونكە لە سەنەدەكەدا پچڕان (إنقطاع) هەیە لەنێوان (عبدالله)ى كوڕى (أبو مليكة) و (عكریمە)ى كوڕى (ئەبو جەهل)، بۆیە بەلاواز دادەنرێت، هەروەك (أحمد بازمول) دەڵێت: (إسناده ضعيف، فيه إنقطاع بين عبدالله بن أبي مليكة وعكرمة)^(١٨) .  واتە: (سەنەدەكەى لاوازە، چونكە پچڕانى تێدایە لە نێوان (عبدالله)ى كوڕى (أبو مليكة) و (عكريمة)دا).
هۆكاری دووەم: لە حاڵێكدا ئەگەر لاوازیش نەبێت و لە سەنەدەكەیدا پچڕانیش نەبێت هەر نابێتە بەڵگە، لەبەر ئەوەى ئەو ریوایەتەى، كە هاتووە باس ئەوەى تێدا نییە، كە قورئانى پیرۆزى ماچ كردبێت، بەڵكو باسى ئەوە دەكات، كە قورئانەكەى دەخستە سەر دەم و چاوى، وە نافەرموێت ماچى دەكرد، بۆیە (عبدالله)ى كوڕى (أبو مليكة) بەم جۆرە ڕیوایەتى دەكات: (كَانَ عِكْرِمَةُ بْنُ أَبِي جَهْلٍ يَأْخُذُ الْمُصْحَفَ فَيَضَعُهُ عَلَى وَجْهِهِ، وَيَبْكِي، وَيَقُولُ: كِتَابُ رَبِّي، وَكَلَامُ رَبِّي)^(١٩)
جێگاى ئاماژە پێكردنە لە هیچ كتێبێكى فەرموودەدا لێوەى نەگێڕدراوەتەوە، كە قورئانى پیرۆزى ماچ كردبێت، والله أعلم .
لەبەر ئەوە ماچ كردنى قورئانى پیرۆز مادام پێغەمبەرى خوا ﷺ ئەنجامى نەداوە و فەرمانیشى پێ نەكردووین و ئیقراریشى لەسەر نەكردووە، لە كردەوەى هاوەڵە بەڕێزەكانیش نەبووە، كەواتە خێر بۆ ئێمە لەوەدایە ماچى نەكەین، بەڵكو ئەوەى لەسەرمانە: كردەوە كردنە بە قورئانى پیرۆز و ڕازاندنەوە و جوانكردنى ڕەوشتى خۆمانە بە قورئانى پیرۆز.
شـوبهـەى سێـیەم: دەڵێن: بۆچى ماچكردنى بەردە ڕەشەكەى كەعبە (الحجر الأسود) درووستە بەڵام ماچكردنى قورئانى پیرۆز درووست نیە^(٢٠) ؟
وەڵامى ئەم شوبهـەیـە: سەرەتا دەڵێین شێخى ئیسلام (ابن تيمية) رحمه الله  دەفەرموێت: (لا يُشْرَعُ تَقْبِيلُ الْجَمَادَاتِ إلاَّ مَا اسْتَثْنَى الشَّرْعُ)^(٢١). واتە: (ماچ كردنى شتە بێگیانەكان درووست نیە و ناشەرعییە جگە لەوانەى، كە شەرع رێگەى پێداون).
وەك دەشزانین لە شەرعى خوادا هیچ بەڵگەیەك نەهاتووە، كە بڵێت قورئانى پیرۆز ماچ بكەن یان هانمان بدات بۆ ماچكردنى.
دەربارەى ئەوەش، كە قیاسى قورئانى پیرۆز دەكەن بە بەردە ڕەشەكەى كەعبەى پیرۆز (الحَجَر الأَسْوَد) و دەڵێن: مادام ماچكردنى بەردە ڕەشەكە درووست بێت و خاوەنەكەى لە ڕۆژى دواییدا پاداشتى لەسەر وەردەگرێت. كەواتە ماچكردنى قورئانی پیرۆزیش درووستە!.
ئەم قیاس كردن و بەراورد كردنە بەراوردێكى ڕاست و ڕەوا نیە، وەك زاناى پایەدار شێخ (محمد بن صالح العثيمين) رحمه الله  ، ئاماژەى پێ دەكات و وەڵامى دەداتەوە و دەفەرموێت: (المقارنة بينه وبين الحجر الأسود فهذه المقارنة بين سنة وبدعة، فالحجر الأسود قد ثبت عن النبي ﷺ أنه كان يقبله في طوافه، وثبت عن أمير المؤمنين عمر بن الخطاب رضی الله عنه أنه قال حين قبل الحجر: (وَاللَّهِ إِنِّي لأَعْلَمُ أَنَّكَ حَجَرٌ، لا تَضُرُّ وَلا تَنْفَعُ، وَلَوْلا أَنِّي رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ قَبَّلَكَ مَا قَبَّلْتُكَ)^(٢٢))^(٢٣).
 واتە: (بەراورد كردن لەنێوان ماچكردنى قورئانى پیرۆز و بەردە ڕەشەكەى كەعبەدا، بەراورد كردنە لە نێوان سوننەت و بیدعەدا، دەربارەى (بەردە ڕەشەكەى كەعبە) فەرموودەى صەحیح هاتووە لە پێغەمبەرى خواوە  ﷺ ، كە ماچى كردووە لە كاتى سوڕانەوە و تەواف بەدەورى كەعبەى پیرۆزدا، هەروەها فەرمایشت كراوە لە ئەمیرى موسڵمانان (عومەر)ى كوڕى (خطاب) رضی الله عنه، كە كاتێك ماچى بەردە ڕەشەكەى كردوە فەرمویەتى: (سوێند بەخواى گەورە من ئەزانم تۆ بەردێكیت نە زەرەر ئەگەیەنیت و نە قازانج، وە ئەگەر نەمبینیایە پێغەمبەرى خوا ﷺ ماچى كردوویت، ماچم نە ئەكردیت)).
 شوبهەى چوارەم: دەڵێن لەسەردەمى پێغەمبەرى خوادا ﷺ قورئانى پیرۆز بەوشێوازە كۆنەكراوەتەوە تا بڵێن پێغەمبەر ﷺ قورئانى پیرۆزى ماچ نەكردووە بۆیە نابێت ئێمەش ماچى بكەین!
وەڵامى ئەم شوبهەیە: ڕاستە قورئانى پیرۆز بەو شێوازە كۆكراوە نەبووە، كە ئێستا دەیبینین و لەبەردەستماندایە، بەڵام شتێكى ئاشكرایە، كە لەسەردەمى پێغەمبەردا ﷺ ئایەتەكانى قورئانى پیرۆز نوسراونەتەوە بە جیا جیا، وە چەندەها هاوەڵى بەڕێز نوسەرەوەى وەحى بوون و ئایەتەكانى قورئانیان دەنوسیەوە لەسەر لەوح و لەسەر شتى تر، هەروەك ئیمامى (الْخَطَّابِي) رحمه الله  باسى دەكات و دەفەرموێت: (وَقَدْ كَانَ الْقُرْآنُ كُتِبَ كُلُّهُ فِي عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ ﷺ لَكِنْ غَيْرُ مَجْمُوعٍ فِي مَوْضِعٍ وَاحِدٍ ولا مرتب السور)^(٢٤). واتە: (قورئانى پیرۆز لەسەردەمى پێغەمبەرى خوادا ﷺ هەمووى نوسرابوەوە، بەڵام لەیەك شوێندا كۆنەكراوەتەوە و سورەتەكانیش تەرتیب نەكرابون).
لەگەڵ ئەوەشدا، كە قورئانى پیرۆز بەنوسراوەیی هەبووە هیچ ڕیوایەتێك نەهاتووە، كە پێغەمبەرى خوا ﷺ ئایەتەكانى قورئانى ماچ كردبێ، یان ئەو لەوحەى ماچكردبێ كە ئایەتەكانى قورئانى لەسەر نوسراوەتەوە.
هەر بۆیە شێخ (محمد بن صالح العثيمين) رحمه الله  فەرمویەتى: (لكنه موجود مكتوباً في اللخاف وعسب النخل وغيرها، ولم يرد أن الرسول كان يقبل ما كتبت فيه الآية، ولا أن الصحابة يفعلون ذلك في عهده، ولا فعلوه بعد جمع القرآن أيضاً، فدل ذلك على أنه من البدع)^(٢٥).
 (بەڵام قورئانى پیرۆز بە نوسراوى هەبووە و لەسەر بەرد و پەلكى دار خورما نوسراوە، هەروەها لەسەر شتى تریش، وە هیچ فەرمودەیەك نەهاتووە لەسەرئەوەى، كە پێغەمبەرى خوا ﷺ ماچى شتێكى كردبێت  كە ئایەتێكى لەسەر نووسرا بێتەوە، صەحابەكانیش رضي الله عنهم  لە سەردەمى ئەودا ئەم كارەیان نەكردووە،  هەروەها لەدواى كۆكردنەوەى قورئانیشدا ئەم كارەیان نەكردووە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەى كە ئەم كارە بیدعەیە).
 لە كـۆتـاییدا: پاش وەڵامدانەوە و ڕەد دانەوەى سەرجەم شوبهەكان بۆمان دەركەوت كە: ئەو شوبهانەى دەیهێننەوە هیچیان صەحیح نین و نابنە بەڵگە بۆ ئەنجامدانى ئەو كارە، وە ئەوەى ڕاست بێت وەكو باسمان كرد ئەوەیە كە: ماچكردنى قورئان لەهەر كاتێكدا بێ هەر بیدعەیە، كاتێكیش ڕوونبویەوە كە بیدعەیە و لە سوننەتى پێغەمبەرمان ﷺ نیە، ئەوە جێى خۆیەتى، كە بڵێین ئیمامى (شاطبي) رحمه الله  دەفەرموێت: (كل بدعة مهما كانت صغيرة فهي ضلالة)^(٢٦). واتە: (هەموو بیدعەیەك هەرچەندە بچوكیش بێت هەر گومڕایی و سەرلێشێواویە).

بۆ ئەم وەڵامە سود وەرگیراوە لە کتێبی : (نیعمەتی ڕەحمان لـە ڕونكردنەوەی بابەتە فیقهی ‌و عەقیدەییەكانی پەیوەست بە قورئـان) لە نوسین و ئامادەکردنى : د. هردی صدیق

(١) قال أبو عبدالرحمن الخليل رحمه الله (المتوفى: 170ه): (وسُمِّيَ المُصْحَفُ مُصْحَفاً لأنَّه أُصْحِفَ، أي جُعِلَ جامعاً للصُحُف المكتوبة بين الدَّفَّتَيْن) كتاب العين: (3/120).
 وأول من سماه مصحفا أبو بكر رضى الله عنه، الإتقان للسيوطي ص: (382)
(٢) الفتاوى الكبرى لإبن تيمية: (1/49)، دار الكتب العلمية
(٣) ناوى تەواوى: (أبو عبد الله شمس الدين محمد بن مفلح بن محمد بن مفرج المقدسي) لە ساڵى(763) ى كۆچیدا وەفاتى كردووە، یەكێكە لە دیارترینى قوتابیەكانى (شيخ الإسلام)، بەجۆرێك (شيخ الإسلام) جارێك پێى دەفەرموێت: تۆ (ابن مفلح) نیت، بەڵكو تۆ(مفلح)یت.
 (ابن القيّم ) دەربارەى ئەو زانایە فەرمویەتى: (ما تحت قبة الفلك أعلمُ بمذهب الإمام أحمد من ابن مفلح).
(٤) الآداب الشرعية والمنح المرعية: (3/231)، الناشر: عالم الكتب
(٥) مجموع الفتاوى: (23/65)، الناشر: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة النبوية،  الفتاوى الكبرى لابن تيمية: (1/49)، دار الكتب العلمية.
كەسانێك هەیە لەناو موسوڵماناندا كاتێك قورئان دەهێندرێتە شوێنێكەوە هەڵدەستن لەبەرى، ئەمەش پێچەوانەى سوننەتە و كارێكى بیدعەیە، هەر وەك لە ووتەكەى شێخى ئیسلامیشدا دەركەوت.
(٦) مجموع الفتاوى: (24/399)
(٧) صحيح الترغيب والترهيب: (1/92/34)
(٨) صلاة التراويح: ص: (75)
(٩) رسالة كيف يجيب علينا أن نفسر القرآن الكريم: (1/28)
(١٠) لقائات باب المفتوح: (213/15) باب تقبيل المصحف
(١١) فتاوى نور على الدرب للعثيمين: (4/2)
(١٢) فتاوى اللجنة الدائمة برقم: (4172)
(١٣) مجموع فتاوى ابن تيمية: (12/449،382،577)، قواعد الأحكام لإبن عبدالسلام: (1/19)، فتح الوهاب: (2/155)، التبيان في آداب حملة القرآن: ص: (232).
(١٤) سورة: (ص) الآية: (29)
(١٥) اقتضاء العلم العمل للخطيب البغدادى: ص: (75) بتحقيق الشيخ الألباني. الناشر: المكتب الإسلامي - بيروت
(١٦) المدخل لابن الحاج: (1/263) دار التراث ، وإتحاف أهل القبلة: ص: (74)
(١٧) قاموس البدع: (680)
(١٨) غاية البيان في تخريج أحاديث وآثار وتهذيب وترتيب الإتقان للشيخ (أحمد بن عمر بن سالم بازمول) .
(١٩) (الجهاد لابن المبارك) رقم: (56)، (المعجم الكبير) رقم: (1018)، (المستدرك) رقم: (3/271)
(٢٠) ورد في حاشية البجيرمي في (فقه الشافعية): (1/173): (استدل السبكي على جواز تقبيل المصحف: بالقياس على تقبيل الحجر الأسود ويد العالم والصالح والوالد، إذ من المعلوم أنه أفضل منهم).
(٢١) الأداب الشرعية والمنح المرعية: (3/231).
(ئەم حوكمە ماچكردنى (نان)یش ئەگرێتەوە، كە درووست نییە و كارێكى داهێنراوە:
جاء في الآداب الشرعية: (3/382) فَصْلٌ (فِي اسْتِحْبَابِ إكْرَامِ الْخُبْزِ دُونَ تَقْبِيلِهِ وَشُكْرِ النِّعَمِ, وقال الشيخ صالح الفوزان: (لا اعلم لها ورود عن فعل للرسول) موقعه.
(٢٢) صحيح مسلم: كتاب: الحج، باب: استحباب تقبيل الحجر الأسود في الطوافك (1270)، وكذا أخرجه البخاري في: الحج، باب: ما ذكر فيه الحجر الأسود: (1597) بنحوه.
(٢٣) فتاوى نور على الدرب للعثيمين: (4/2).
(٢٤) الإتقان في علوم القرآن: (1/202) الناشر: الهيئة المصرية العامة للكتاب
(٢٥) فتاوى نور على الدرب للعثيمين: (4/2)
(٢٦) كيف يجب علينا أن نفسر القرآن الكريم للشيخ الألباني: (1/34)، الناشر: المكتبه الإسلامية