ئەم شەوە فەزڵی گەورەیە، چونكە شەوی هاتنە خوارەوەی قورئانی پیرۆزە، ئەو قورئانەی رێنیشاندەرە بۆ كەسێك دەستی پێوە‌ بگرێت بۆ ڕێگەی سەربەرزی و سەرفەرازی، بەرزیشی دەكاتەوە بۆ چڵەپۆپەی سەرفەرازی و مانەوەی هەتا هەتایی ئوممەتی ئیسلامیش كە شوێنكەوتووی سوننەتەكانی پێغەمبەركەیەتی ﷺ شوێن پێ بە شوێن پێ، لەم شەوەدا ئاڵا هەڵ ناكات، و كەوان دانانێ، بەڵكو پێش بڕكێ دەكەن لە زیندو كردنەوەی بە بیر و باوەڕەوە لە گەڵ چاوەڕێ كردنی پاداشت لە لایەن خواوە.
ها بگرە برای موسوڵمان ئەمەش ئەو ئایەتە قورئانیانە و ئەو فەرموودانەی پێغەمبەرە ﷺ كە لێی وە دەیگێڕنەوە و دەربارەی ئەم شەوە هاتووە، ئەوەش بەم شێوەیە:
1ـ فەزڵی شەوی قەدر:
بەسە بۆ پایەی شەوی قەدر كە چاكترە لە هەزار مانگ، خوای بە توانا و پایە بەرز فەرموویەتی: [إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ مَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيلَةُ القَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ] [القدر: 1 ـ 5] .
وە تیایدا هەموو كردارێكی دانایانە جیا دەكرێتەوە: خوای پایە بەرز فەرموویەتی: [ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ] [الدخان: 3 ـ 6] .
2 ـ كاتی شەوی قەدر
ئەوەمان پێ گەیشتووە لە پێغەمبەری خواوە ﷺ كە ئەو شەوە شەوی بیست و یەك، و شەوی بیست سێ، و شەوی بیست و پێنج، و شەوی بیست و حەوت، و شەوی بیست و نۆ، وە شەوی كۆتایی مانگی ڕەمەزانه. (1)
ئیمامی (الشافعي) فەرموویەتی: ((ئەمە لە لای من وەكو ئەوەیە ـ خواش زاناترە ـ كە پێغەمبەر ﷺ وەڵامی دەدایەوە بەو پێیەی كە پرسیاری لێ دەكرا لە سەر ئەو شەوە، پێیان دەفەرموو: ئایا بە دوایدا بگەرێین لە شەوی ئەوەدا، دەیفەرموو: بەدوایدا بگەرێن لە شەوی ئەوەدا)) (2).
ووتەی هەڵبژاردەش ئەوەیە كە له (10) دە شەوە تاكەكانی كۆتایی ڕەمەزاندا بێ، بەڵگەش لە سەر ئەمە فەرموودەی (عائشە) یە ـ ڕەزای خوای لێبێت ـ كە فەرموویەتی:: " كَانَ رَسُولُ اللهِ ﷺ يُجَاوِرُ في العَشْر الأَوَاخِر مِنْ رَمَضَان وَيَقُولُ: تَحَرَّوا (وفي روايةٍ: الْتَمِسُوا) لَيْلَةَ القَدْر في (الوتر مِن) العَشْڕ الأَوَاخِر مِنْ رَمَضَان " (3)
واتە: پێغەمبەری خوا ﷺ لە دە ڕۆژی كۆتایی ڕەمەزاندا لە مزگەوت دەمایەوە بۆ خوا پەرستی (الإعتكاف)، و دەیفەرموو: لە تاكەكان لە دە شەوی كۆتایی ڕەمەزان دا بگەرێن بەدوای شەوی قەدر دا.
بەڵام ئەگەر مرۆڤ لاواز بوو یان توانای نەبوو با حەوتی كۆتایی لە دەست نەڕوات، لە بەر ئەو فەرموودیەی كە لە (ابن عمر) ەوە دەیگێڕنەوە كە فەرموویەتی:پێغەمبەری خوا ﷺ فەرموویەتی: " التَمِسُوهَا في العَّشْر الأوَاخِر، فإِنْ ضَعُفَ أَحَدُكُم أَوْ عَجَزَ فَلا يغْلبَنَّ عَلَى السَّبْعِ البَوَاقي " (4)
واتە: بەدوایدا بگەرێن لە دە شەوی كۆتایی دا، ئەگەر یەكێكان لاواز بوو یان توانای نەبوو، با لە دەستی نەڕوات لەو حەوتەی كە ماون.
ئەمەش ئەو ووتەیەی پێغەمبەر ﷺ ڕاڤە و تەفسیر دەكات كە فەرموویەتی:" أَرَى رُؤْيَاكُم قَدْ تَوَاطَأَتْ فَمَنْ كَانَ مُتَحَرِّيَهَا فَلْيَتَحَرِّهَا في السَّبْعِ الأَوَاخِر " (5).
واتە: وا ئەبینم خەونەكانتان پێكهاتوون ئەگەر هەر كەسێ ویستی بەدوایدا بگەرێت با لە حەوتی كۆتایدا بێ.
ئەوەش زانراوە لە سوننەتەوە كە زانینی ئەو شەوە هەڵگیراوە، چونكە خەڵكی دوو بەرەكێیان كرد لە سەر ئەو شەوە و بە هۆیەوە هەڵگیرا، لە (عبادة‌ بن الصامت) رضي الله عنه دەگێڕنەوە فەرموویەتی: پێغەمبەری خوا ﷺ لە شەوی قەدردا دەرچوو دوو پیاو لە موسوڵمانان دوو بەرەكێیان دەكرد لە سەر شەوی قەدر، فەرمووی: "إِنّي خَرَجْتُ لأُخْبِرَكُم بِلَيْلَةِ القَدْر فَتَلاحَى (6) فُلانٌ وَفُلان فَرُفِعَتْ، وَعَسَى أَنْ يَكُونَ خَيْرَاً لَكُمْ، فَالْتَمِسُوهَا فِي التَّاسِعَةِ وَالسَّابِعَةِ وَالخَامِسَةِ (وفي روايةٍ: في السَّبْعِ وَالتّسْعِ وَالخَمْسِ " (7).
واتە: من هاتم بۆ ئەوەی هەواڵی ئەو شەوەتان پێ بدەم، بەڵام لە بەر ئەوەی فڵان و فڵان دووبەرەكێیان كرد، هەڵگیرا، هیوام وایە ئەو كارە خێر بێ بۆتان، جا بە دوایدا بگەرین لە نۆیەم، و حەوتەم، و پێنجەم (وە لە ریوایەتێكی تردا: لە حەوت، و نۆ، و پێنج دا).
بیر خستنەوەیەك
هەندێك فەرموودەمان پێ گەشیتووە كە شەوی قەدر لە دە شەوی كۆتایدایە، وە هەندێكی تر كە لە تاكەكانی دەی كۆتاییە، یەكەمیان گشى یە و دووەمیان تایبەتە، و تایبەتیش پێش دەخرێ لە سەر گشتى، هەروەها هەندێك فەرموودە ئاماژە بەوە دەكەن كە لە حەوتەی كۆتایی بێ، ئەمەش تایبەتە بە نەتوانین و لاوازیەوە و ئیشكالیش نیە لە نێوانیاندا، لێرەدا فەرموودەكان یەك دەگرنەوە و دژ یەك نین، وە كۆ دەبنەوە و بڵاوە ناكەن.
پوختەی ووتەیش ئەوەیە كە موسوڵمان بەدوای شەوی قەدردا دەگەڕێت لە تەكاكانی دەی كۆتایی، شەوی بیست و یەك، و بیست و سێ، و بیست و پێنج، و بیست و حەوت، و بیست و نۆ، وە ئەگەر لاواز بوو یان توانای نەبوو ئەوا با لە تاكەكانی ئەو حەوتەی كە ماوە بە دوایدا بگەرێت: (شەوی بیست و پێنج، و بیست و حەوت، و بیست و نۆ)، خواش زاناترە.
3 ـ چۆن موسوڵمان بەدوای ئەم شەوەدا بگەرێت ؟
ئەم شەوە پیرۆزە هەر كەسێك لە دەستی بچێ، هەموو خێرێكی لە دەست چووە، كەسیش لە دەستی ناچێ جگە لە بێ بەش نەبێ، لە بەر ئەوە سوننەتە بۆ موسوڵمانی سور بوو لە سەر گوێرایەڵی خوای پەروەردگار، ئەم شەوە زیندوو بكاتەوە بە باوەڕەوە بۆ بەدەست هێنانی پاداشتی گەورەی خوای پەروەردگار، ئەگەر ئەوەی ئەنجام دا خوای پەروەردگار لەو تاوانانەی كردونیەتی خۆش دەبێ.
پێغەمبەر ﷺ فەرموویەتی: " مَنْ قَامَ لَيْلَةَ القَدْر إيمَانَاً وَاحْتِسَابَاً غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنبِهِ "(8).
واتە: هەر كەسێ شەوی قەدر زیندو بكاتەوە و باوەڕی پىَى هەبێ و چاوەڕىَی پاداشتی خوا بێ، خوا لە تاوانەكانی پێشووی خۆش دەبێ.
سوننەتیشە لەو شەوەدا پاڕانەوە زۆر بكرێت، چونكە لە دایكە (عائشە) وە ـ ڕەزای خوای لێبێت ـ دەگێڕنەوە كە فەرموویەتی: " ووتم: ئەی پێغەمبەری خوا ئەگەر زانیم چ شەوێك شەوی قەدرە، چی بڵێم لەو شەوەدا ؟ فەرمووی: بڵێ: اللهُمَّ إِنَّكَ عَفُوٌّ تُحِبُ الْعَفْوَ فَاعْفُ عَنِّي " (9). واتە: خوایە تۆ لێ بوردەیت و لیبوردنت خۆش ئەوێ، لێم ببورە.
برام ـ خوای پەروەردگار بەرەكەتی خۆیت بەسەردا بڕێژێت و سەركەوتووت كات بۆ گوێرایەڵی خۆی ـ كە زانیت ئەم شەوە چ شەوێكی گەورەیە، كەوابوو دە شەوی كۆتایی هەستە و زیندووی بكەرەوە بە پەرستن و دوركەوتنەوە لە ئافرەتان، و فەرمان بكە بە خێزانەكەت بەو شتانە و پەرستنی زیاتر بكە لەم شەوەدا.
لە (عائشە)وە ـ ڕەزای خوای لێبێت ـ دەگێڕنەوە، فەرموویەتی: "كَانَ النَّبيُّ ﷺ إذَا دَخَلَ العَشْرُ شَدَّ مِئْزَرَه (10)،وأَحْيى لَيْلُهُ، وَأَيْقَظَ أَهْلَهُ " (11).
واتە: پێغەمبەر ﷺ ئەگەر دە شەوی كۆتای بهابتایە پشتی لێ دەبەست (واتە: دوور ئەكەوتەوە لە جووت بوون لە گەڵ خێزانەكانیدا) و شەوەكانی زیندو دەكردەوە خێزانەكانیشی بە خەبەر دەهێنا.
هەروەها لە (عائشە) وە دەگێڕنەوە فەرموویەتی: " كَانَ رَسُولُ اللهِ ﷺ يَجْتَهِدُ في العَشْر الأَوَاخِر مَا لا يَجْتَهِدُ في غَيْرهَا " (12).
واتە: پێغەمبەری خوا ﷺ لە دە ڕۆژی كۆتایدا زیاتر هەوڵی خواپەرستی دەدا بە شێوەیەك ئەو هەوڵەی لە ڕۆژانی تردا نەدەدا.
4 ـ نیشانەكانی ئەم شەوە
بزانە ئەی بەندەی گوێڕایەڵ ـ خوای پەروەردگار یارمەتێت بدات بەڕەحمی خۆی و پشتوانیشت بێ بەسەركەوتنی خۆی ـ كە پێغەمبەری خوا ﷺ دەمەو بەیانی ئەم شەوەی بۆ وسف كردووین، بۆ ئەوەی موسوڵمان بزانێت ئەم شەوە چ شەوێكه (13)
لە (أُبَیّ بن كعب) ەوە رضي الله عنه دەگێڕنەوە كە فەرموویەتی: پێغەمبەر ﷺ فەرموویەتی: " صَبِيحَةُ لَيْلَةِ القَدْر تَطْلُعُ الشَّمسُ لا شُعَاعَ لَهَا، كَأَنَّهَا طَسْتٌ حَتَى تَرْتَفِعَ " (14).
واتە: بەرە بەیانی شەوی قەدر خۆر هەڵدێت و تیشكی نیە، هەروەكو تەشتێك تا ئەو كاتەی بەرز دەبێتەوە.
وە لە (أبو هریرة‌) وە رضي الله عنه دەگێڕنەوە فەموویەتی: باسی شەوی قەدرمان دەكرد لە لای پێغەمبەری خوا ﷺ فەرمووی: " أَيُّكُم يَذْكُرُ حِيْنَ طَلَعَ الْقَمَرُ، وَهُوَ مِثْلُ شِقّ جَفْنَةٍ " (15).
واتە: كامەتان لە یادێتی كاتێ مانگ دەركەوت وەكو نیوەی قاپێك بوو.
وە لە (ابن عباس)ەوە ـ ڕەزای خوا لە خۆی و باوكی بێت ـ دەگێڕنەوە فەرموویەتی: پێغەمبەر ﷺ فەرموویەتی: " لَيْلَةُ الْقَدْر سَمْحَةٌ، طَلِقَةٌ، لا حَارَّة، وَلا بَاردَة، تُصْبِحُ الشَّمْسُ صَبِيْحَتَهَا ضَعِيْفَةً حَمْرَاء " (16).
واتە: شەوی قەدر شەوێكی بێ دەنگ و ڕوونە، نە گەرمە و نەسارد، خۆری بەیانیەكەی لاواز و سور دەبێ.
=============================
(1) والأقوال الواردة فيها مختلفةٌ و متغايرةٌ، و قد صَنَّف الإمام العراقيُّ رسالةٌ مفردةٌ سمَّاها: (شرح الصدر بذكر ليلة القدر) استوعب فيها كلام العلماء في المسألة، فلتنظر
(2) فيما نقله عنه البغوي في (شرح السنة): (6 / 388).
(3) أخرجهُ البخاري: (4/225) رقم: (2017) و (2019) و (2020)، ومسلم رقم: (1169).
(4) أخرجهُ البخاري: (4 / 221) رقم: (2015)، ومسلم رقم: (1165).
(5) انظر التعليق السابق.
(6)تلاحى: تخاصم، واتە: دوو بەرەكی كردن.
(7) أخرجهُ البخاري: (4 / 232) رقم: (2023) و (49).
(8) أخرجهُ البخاري: (4 / 217) رقم: (2014)، و مسلم رقم: (759).
(9) أخرجهُ الترمذي رقم: (3760)، وابن ماجه رقم: (3850) عن عائشة. وسندهُ صحيحٌ.وراجع لشرحه: (بغية الإنسان في وظائف رمضان) ص: (55 ـ 57) لابن رجب الحنبلي.
(10)واتە: دور ئەكەوتەوە لە ئافرەت بە مەبەستی خوا پەرستن، وە قۆڵی بۆ هەڵ دەكرد و بە دوایدا دەگەڕا.
(11)أخرجهُ البخاري: (4 / 233) رقم: (2024)، و مسلم رقم: (1174).
(12) أخرجهُ مسلم رقم: (1174).
(13) خەڵكی عەوام (نە شارەزا لە دین) زۆر نیشانەیان هەیە دەربارەی شەوی قەدر و هەمووشی خورافی و بیر و باوەڕی پوچەڵن، لەوانە: دارەكان سوجدە دەبەن، وە خانوەكان دەخەون (!) و... و... هتد.
منیش دەڵێم: لە كوردستانی خۆشمان هەندێ لەو خورافەت و بیر و باوەڕە پوچەڵانە لە لای خەڵكی عەوام باسی لێ وە دەكرێت، لەوانە: لەم شەوەدا ئەستێرە داناچۆڕێت و سەگەكان ناوەڕن و... و... هتد، كە هەمووی ووتەی پوچەڵ و بێ بەڵگەن و هیچ بنەوایەكیان نى یە لە ئایینی ئیسلامی پیرۆزدا.
(14)أخرجهُ مسلم رقم: (762).
(15) أخرجهُ مسلم رقم: (1170).
وە (شِقّ جَفْنَة): الشِقّ: واتە: نیو، الجَفْنە: واتە: قاپ، وە (القاضي عياض) دەفەرمووێ: (لەم فەرموودەیەدا ئاماژەكراوە بۆ ئەوەی كە لە كۆتای مانگدا ئاوا دەبێت، چونكە مانگ بەو شێوەیە نابێت لە كاتی دەركەوتنیدا جگە لە كۆتای مانگ نەبێت).
(16)أخرجهُ الطيالسي رقم: (349)، وابن خُزَيمة: (3/231)، والبزار: (1/486)، و سندهُ حَسَنٌ.
ئەم بابەتە لە كتێبی چۆنێتى ڕۆژووى پێغەمبەر ﷺ وەرگیراوە