یەکەم :
دەستەواژەی (یەکسانی) کە زۆربەی بیرمەندانی شەڕق وغەڕب بانگەشەی بۆ دەکەن لەبوارە جیا جیاکانی ژیاندا دەستەواژەیەکە بونیاد نراوە لەسەر لاری و کەم تێگەیشتن بەتایبەت گەر کەسەکە ئەو یەکسانی یە بداتە پاڵ قورئانی پیرۆز یاخود دین .

جا هەندێ کەس بەهەڵە لەئیسلام تێگەیشتوون دەڵێت : ئیسلام دینی یەکسانی یە ، کەلەڕاستیدا ئەمە هەڵەیە بەڵکو ئیسلام دینی دادپەروەریە .

الشيخ ابن عثيمين – رحمه الله تعالى - دەڵێت :
لێرەدا پێویستە ئەو بزانین کە هەندێ کەس لەجێگای دادپەروەری کەلیمەی یەکسانی بەکار دێنن حەتمەن ئەوەش هەڵەیە ، وناوترێت : یەکسانی ؛ چونکە یەکسانی بەواتای ئەوە دێ هیچ جیاوازیەکیان نی یە ، جا لەڕێگەی ئەم بانگەشە ناڕەوایەوە وایان لێ هاتووە دەڵێن :
چ جیاوازیەک هەیە لەنێوان پیاو وئافرەتدا ؟
پیاوان وئافرەتان بەیەکسان لەقەڵەم دەدەن ، تەنانەت شیوعیەکان دەڵێن :
چ جیاوازیەک لەنێوان کار بەدەست وهاوڵاتیدا هەیە ؟
نابێت هیچ کەسێک دەسەڵاتی بەسەر کەسدا هەبێت تەنانەت لەنێوان باوک وکوڕدا دەڵێن : باوک هیچ دەسەڵاتێکی بەسەر کوڕدا نی یە ...هتد .

بەڵام گەر گوتمان ئیسلام دادپەروەریە کەئەوەش پێدانی مافە بەهەر کەسێک کەشیاویەتی ، ئەوا ئەو هەڵەیە ڕوو نادات ، دەستەواژەکە دروست دەبێت ، هەر بۆیە بەهیچ شێوەیەک لەقورئاندا نەهاتووە بفەرمێت : (" إن الله يأمر بالتسوية ") !
واتە : خودا فەرمان بەیەکسانی دەکات .
شتی وا بوونی لەقورئاندا .
بەڵام لەقورئاندا هاتووە کەدەفەرموێت : { إن الله يأمر بالعدل } النحل/90 ،
خودا فەرمان بە دادپەروەری دەکات .

وەهەروەها هاتووە : { وإذا حكمتم بين الناس أن تحكموا بالعدل } النساء/58 ،
واتە : کاتێ حوکمتان لەنێوان خەڵکدا کرد بەدادپەروەری حوکم بکەن .

وەئەو کەسە درۆی بەناو ئیسلامەوە کردووە کەدەڵێت : ئیسلام دینی یەکسانی یە !
نا بەڵکو دینی ئیسلام دینی دادپەروەریە کە ئەوەش کۆکردنەوەیە لەنێوان ئەو شتانەی کەیەکسانن وجودا کاریە لەنێوان ئەو شتانەی کەجودان .

جا هەرکەسێک بڵێت ئیسلام دینی یەکسانی یە ئەوا دینی ئیسلامی نەناسیوە وشارەزای نی یە ، بەڵکو بەپێچەوانەوە لەقورئاندا چەندین جار نەفی یەکسانی کراوە ، لەوانە : { قل هل يستوي الذين يعلمون والذين لا يعلمون } الزمر/9 ،
واتە : بڵێ ئایا ئەو کەسانە یەکسانن کەدەزانن لەگەڵ ئەوانەدا کەنازانن ؟!

وەهەروەها فەرموویەتی : { قل هل يستوي الأعمى والبصير أم هل تستوي الظلمات والنور } الرعد/16 ،
واتە : پێیان بڵێ ئایا کەسانی چاو ساغ ونابینان یەکسانن ویاخود تاریکی وڕوناکی وەک یەک وان ؟!

وەهەروەها فەرموویەتی : { لا يستوي منكم من أنفق من قبل الفتح وقاتل أولئك أعظم درجة من الذين أنفقوا من بعد وقاتلوا } الحديد/10 ،
واتە : یەکسان نین و پاداشتیان زیاترە ئەوانەتان کەپێش ڕزگار کردنی شاری مەکە ماڵی بەخشیبێت وجەنگابێت لەگەڵ ئەوانەی کەدوای ڕزگار کردنی شاری مەکە ماڵی بەخشیبێت وجەنگابێت .

وەهەروەها فەرموویەتی : { لا يستوي القاعدون من المؤمنين غير أولي الضرر والمجاهدون في سبيل الله بأموالهم وأنفسهم } النساء/95 ،
واتە : یەکسان نین ئەو باوەڕدارانەی کەلەماڵەوە دانیشتوون وزیانیان پێ نەگەیشتووە لەگەڵ ئەواندا بەماڵ ونەفسی خۆیان جیهادیان لەپێناوی خودادا کردبێت .

بێگومان لەقورئاندا تەنانەت یەک حەرفیش نەهاتووە فەرمان بکات بەیەکسانی ، بەڵکو فەرمانی کردووە بەدادپەروەری ، دواتر کەلیمەی دادپەروەری لای هەموان قەبوڵ کراوە ، بۆ نموونە من خۆم دەزانم فەزڵم هەیە بەسەر فڵانە کەسەوە جا بەزانین وشارەزایی بێت یاخود ماڵ یاخود وەرع ودونیا نەویستی یاخود بەچاک بوون لەگەڵ خەڵکدا ، بۆیە بەهیچ شێوەیەک ڕازی نابم ئەو کەسە یەکسان بێت لەگەڵ من .
حەتمەن هەموان ئەوە دەزانن کە یەکسانی نێوان پیاو وئافرەت قسەیەکی پووچە و لەگەڵ واقیعدا گونجاو نی یە .
" شرح العقيدة الواسطية " ( 1 / 180-181 ) .

هەربۆیە : ئیسلام یەکسانی نەکردووە لەنێوان پیاو وئافرەتدا لەو شتانەدا کە گەر یەکسانی بکات دەبێتە ستەم کردن لەیەکێکیان ؛ چونکە یەکسانی کردن لەشتێکدا کە گونجاو نەبێت ستەم و ناحەقی یە .

دەبینی قورئان فەرمانی بەئافرەتان دەکات جۆرە جلێک لەبەر بکەن لەکاتێکدا ئەو فەرمانەی بەپیاوان نەکردووە ؛ لەبەر ئەو جیاوازیەیی کەلەنێوانیاندا هەیە ، حەتمەن کاریگەر بوونی بەپیاو کەمترە لە کاریگەر بوون بەئافرەتان هەر بۆیە جلی ئافرەت جودایە لەجلی پیاو ؛ مەعلومە کە گونجاو نی یە ئافرەت ئەو جێگایانەی بەدەرەوە بێت کەدروستە بۆ پیاو لەبەر ئەو جیاوازیەیی کەلەنێوانیاندا هەیە ، هەروەک ڕوونی دەکەینەوە .

دووەم :
جا لەشەریعەتی ئیسلامدا چەند شتێک هەیە کە پیاوان وئافرەتان جودان تیایدا و یەکسان نین ، لەوانە :
1- دەسەڵات وتوانا (القوامة) :
خوای پەروەردگار فەرموویەتی : { الرجال قوامون على النساء بما فضل الله بعضهم على بعض وبما أنفقوا من أموالهم } النساء/34 .
واتە : پیاوان دەسەڵات وتوانایان بەسەر ئافرەتاندا هەیە ئەوەش بەهۆی ئەو فەزڵ وڕێزەوەیە کەخودا داویەتی بەهەندێکتان بەسەر هەنکێتاندا وبەهۆی ماڵ بەخشین ونەفەقە کیشانیشەوەیە .

ابن كثير – رحمه الله تعالى - دەڵێت:
خوای پەروەردگار فەرموویەتی : { الرجال قوامون على النساء } واتە : پیاو بەتوانایە بەسەر ئافرەتدا ، واتە : سەرۆک و بەپرسێتی و تەربیەتی دەدات گەر توشی لاری بوو .
{ بما فضل الله بعضهم على بعض } واتە : چونکە پیاو ڕێزدار ترە لەئافرەت ، وپیاو باشترە لەئافرەت ، هەربۆیە پێغەمبەرایەتی تایبەتە بەپیاوانەوە ، وەهەروەها بوون بە سەرۆکی وڵاتیش تایبەتە بەپیاوانەوە ، هەروەک پێغەمبەر ﷺ ( " لن يفلح قوم ولَّوا أمرهم امرأة ") رواه البخاري من حديث عبد الرحمن بن أبي بكرة عن أبيه ، واتە : هیچ گەلێک سەرفراز نابێت کەئافرەت ببێت بەوەلی ئەمر وکاربەدەستیان .
وەهەروەها پۆستی دادوەریش ، وجگە لەوەش .
{ وبما أنفقوا من أموالهم } مەبەستی : مارەی ونەفقە وئەو بەرپرسیاریەتیەیە کەخودا و پێغەمبەرەکەی ﷺ واجبیان کردووە لەسەر پیاوان کەبۆ ئافرەتانی ئەنجام بدەن ، جا پیاو ڕێز وفەزڵی بەسەر ئافرەتدا هەیە لەم ڕوانگەوە هەر بۆیە وای خواستووە پیاو دەسەڵات وتوانای بەسەر ئافرەتدا هەبێت ، هەروەک خوای پەروەردگار فەرموویەتی : { وللرجال عليهن درجة } الآية .
واتە : پیاوان پلەیان بەسەر ئافرەتاندا هەیە .

وە (علي بن أبي طلحة) لە (ابن عباس)ەوە گێڕاویەتیەوە : { الرجال قوامون على النساء } واتە : دەسەڵاتیان بەسەر ئافرەتدا هەیە ، واتە : ئافرەت بەگوێی پیاو دەکات لەو شتانەدا کەخودا فەرمانی پێ کردووە بەگوێی بکات ، وگوێڕایەڵی خوداش بەوە دەبێت چاک بێت لەگەڵ ماڵ ومنداڵیدا و ماڵی مێردەکەی بپارێزێت .
" تفسير ابن كثير " ( 1 / 490 ) .

2- لەشایەتی داندا :
چونکە شایەتی پیاوێک بەڕووی شایەتی دوو ئافرەتە .
خوای پەروەردگار فەرموویەتی :{ واستشهدوا شهيدين من رجالكم فإن لم يكونا رجلين فرجل وامرأتان ممن ترضون من الشهداء أن تضل إحداهما فتذكر إحداهما الأخرى } البقرة/282 .
واتە : دوو پیاو لەپیاوەکانتان بکەن بە شایەت خۆ گەر دوو پیاو نەبوو ئەوا پیاوێک ودوو ئافرەت ئەوانەی کەئێوە ڕازین ببنە شایەتتان ،گەر یەکێک لەئافرەتەکان لەبیری چوو ئەوی تریان بەبیری دێنێتەوە .

ابن كثير دەڵێت :
هۆکاری ئەوەی کەدوو ئافرەت لەبەرانبەر یەک پیاودا دانراوە بۆ شایەتی دان ئەوەیە چونکە ئافرەت عەقڵی کامڵ نی یە ، هەروەک ئیمامی موسلیم لەئەبو هوڕەیرەوە گێڕاویەتیەوە و دەڵێت پێغەمبەر ﷺ فەرموویەتی : (" يا معشر النساء تصدقن ، وأكثِرن الاستغفار فإني رأيتكن أكثر أهل النار ، فقالت امرأة منهن جزلة : وما لنا يا رسول الله أكثر أهل النار؟ قال : تكثرن اللعن ، وتكفرن العشير ، ما رأيت من ناقصات عقل ودين أغلب لذي لب منكن ، قالت يا رسول الله : ما نقصان العقل والدين ؟ قال : أما نقصان عقلها فشهادة امرأتين تعدل شهادة رجل فهذا نقصان العقل وتمكث الليالي لا تصلي وتفطر في رمضان فهذا نقصان الدين ") .
واتە : ئەی کۆمەڵی ئافرەتان خێر بکەن ، وزۆر داوای لێ خۆش بوون بکەن ، من بینیم زۆربەی دۆزەخیەکان لەئێوە بوون ، ئافرەتێک گوتی : ئافرەت هەیە عاقڵ ولێ هاتووە : ئەی پێغەمبەری خوا ﷺ بۆ ئێمە زۆربەمان دۆزەخین ؟
فەرمووی : لەعنەت زۆر دەکەن ، ناشوکری زۆر دەکەن بەرانبەر مێردەکانتان ، ومن نەبینیوە لەوانەی کەعەقڵیان ناتەواو بێت وپیاوی زۆر شارەزا لەخشتە بەرن وەک ئێوە ، گوتی : ناتەواوی عەقڵیان لەچیدا ئەی پێغەمبەری خوا ﷺ ؟
فەرمووی : بەنیسبەت ناتەواوی عەقڵیانەوە ئەوەیە :
شایەتی دانی دوو ئافرەت بەقەد شایەتی یەک پیاوە ئا ئەوا ناتەواوی عەقڵیەتی ، وچەند شەوێک نوێژ ناکات وڕۆژو ناگرێت لەڕەمەزاندا ئائەوا ناتەوای دینێتی .
" تفسير ابن كثير " ( 1 / 336 ) .

ئەمە لەکاتێکدایە کەهەندێ لەئافرەتان هەن لەهەندێ پیاو عاقڵ ترن ، بەڵام ئەوا ئەسڵ و زۆرینە نی یە ، حەتمەن شەریعەتی ئیسلام حوکم لەسەر زۆرینە بونیات دەنێت نەک حاڵەتی شاز وکەم .

پاشان ناتەواوی عەقڵی ئافرەت مانای ئەوە نی یە شێتە بەڵکو لەبەر ئەوەیە ئافرەت زۆر جار عاتفە وسۆزی زاڵە بەسەر عەقڵیدا ، و بەبەراورد بەپیاوان ئافرەت ئەم حاڵەتەی زۆر جار توش دەبێت ، بێگومان هیچ کەسێک نکۆڵی لەمە ناکات مەگەر کەسێکی کەلە ڕەق وخۆ بەگەورە زان نەبێت .

3- ئافرەت نیو بەقەد پیاو میرات دەبات :
خوای پەروەردگار فەرموویەتی : { يوصيكم الله في أولادكم للذكر مثل حظ الأنثيين } النساء/11 .
واتە : خودا فەرمانتان پێ دەکات لەبارەی منداڵەکانەوە بەشی کوڕێک دوو هێندەی کچێکە .

ئیمامی القرطبي دەڵێت :
ولأن الله تعالى أعلم بمصالحهم منهم فوضع القسمة بينهم على التفاوت على ما علم من مصالحهم .
" تفسير القرطبي " ( 5 / 164 ) .
واتە : چونکە خوای پەروەردگار لەخۆیان زاناترە بەمەسڵەحەتی ئەوان ، جا دانانی بەش لەنێوانیاندا بەگوێرەی ئەو جیاوازیەیە کەزانیویەتی مەسڵەحەتیان لەچیدایە وچ بەشێک گونجاوە بۆ هەریەکێکیان .

لەوانە پێویستە لەسەر پیاو نەفەقەی ماڵ ومنداڵی زیاتر لەسەرە وبەرپرسیارەتی زیاترە لەئافرەت بۆیە وا گونجاوە کە میراتی پیاو زیاتر بێت لەمیراتی ئافرەت .

4- جل وبەرگ :
هەموو لاشەی ئافرەت عەوڕەتە ، وکەمترین شت ئەوەیە بوترێت : نابێت جگە لەهەردوو دەست ودەم وچاوی بەدەرەوە بن .
وەوتراوە نابێ دەم وچاویشی بەدەرەوە بێت .

خوای پەروەردگار فەرموویەتی : { يا أيها النبي قل لأزواجك وبناتك ونساء المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ذلك أدنى أن يعرفن فلا يؤذين وكان الله غفورا رحيماً } الأحزاب/59 .
واتە : ئەی پێغەمبەر ﷺ بەخێزان وکچەکانت وئافرەتانی باوەڕدار بڵێ با حیجابەکانیان بەخۆیاندا بدەن ئائەوا هۆکارێکە بۆ ئەوەی بناسرێن وئەزیەت نەدرێن وخودا لێبوردە وبەبەزەییە .

بەڵام عەوڕەتی پیاو لەنێوان ناوک و ئەژنۆی دایە .
بە (عبد الله بن جعفر بن أبي طالب) گوترا ئەوەمان بۆ بگێڕەوە کەلە پێغەمبەری خوات صلى الله عليه وسل گوێ لێ بووە ولێیت بینیووە وباسی غەیری ئەومان بۆ مەکە هەرچەند سیقەش بێت ، گوتی : گوێم پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسل وسلم بوو دەیفەرموو : " ما بين السرة إلى الركبة عورة " .رواه الحاكم في المستدرك ( 6418 ) . وحسَّنه الألباني في " صحيح الجامع " ( 5583 ) .
واتە : ئەوەی لەنێوان ناوک و ئەژنۆدایە عەوڕەتە .

جا چەند نموونەیەک بۆ ڕوون کردنەوە دێنینەوە نەک بۆ تایبەت کردن ، چەند جیاوازیەک لەنێوان جنسی پیاو وئافرەتدا هەیە ، لەوانە :

1- پیاو بۆی هەیە لەیەک کاتدا چوار ژن بێنێت ، بەڵام ئافرەت نابێت لەیەک کاتدا بۆی نی یە زیاد لەمێردێکی هەبێت .

2- یەکێکی تر لەوانە : تەڵاق بەدەستی پیاوە وئەو دەتوانێ ژن تەڵاق بدات ، بەڵام ئافرەت تەڵاقی بەدەس نییە و ناتوانێت مێردی تەڵاق بدات .

3- یەکێکی تر لەوانە : پیاوی موسوڵمان دەتوانێت ئافرەتێکی جولەکە یاخود مەسیحی مارە بکات (أهل الکتاب)، بەڵام دروست نی یە ئافرەت شوو بە پیاوی جولەکە یاخود مەسیحی بکات .

4- یەکێکی تر لەوانە : پیاو دەتوانێت بەتەنها سەفەر بکات بێ ئەوەی خێزانی یاخود کەسێک لەمەحڕەمەکانی لەگەڵ بێت بەڵام ئافرەت نابێت ودروست نی یە بەبێ پیاوەکەی یاخود یەکێک لەمەحڕەمەکانی سەفەر بکات .

5- یەکێکی تر لەوانە : واجبە لەسەر پیاوان لەمزگەوت نوێژ بکەن ، بەڵام ئافرەت باشتر وایە لەماڵی خۆیدا نوێژ بکات نەک مزگەوت .

6- یەکێکی تر لەوانە : دروستە ئافرەت زێڕ وحەریر لەبەر بکات ، بەڵام ئەو شتانە لەسەر پیاوان حەڕامن .

هەموو ئەوانەی باس کران پیاوان جودان لەئافرەت ؛ چونکە پیاو وەک ئافرەت نی یە ، خوای پەروەردکار فەرموویەتی : { وليس الذكر كالأنثى } آل عمران/36 ،
واتە : ئافرەت جودایە لەئافرەت

جا پیاو لەزۆر شتدا جودایە لەئافرەت ، وەک : هێز وتوانا ، ڕەقی ، زبری ، ئافرەتیش نەرم ، وناسکە .

وەهەروەها لەڕوی عەقڵەوە پیاو جودایە لەئافرەت لەڕووی هێزی تێگەیشتن و لەبیر نەکردن ، حەتمەن ئافرەت وەک پیاو بەهێز نی یە لەو ڕووەوە وزوو شت لەبیر دەکا ، بەڵام هەندێ ئافرەت بەهێز ترن وتوانای عەقڵیان زیاترە لەهەندێ پیاو بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت ئەو ئەسڵ وزۆرینەیە لەبیر بکەین کە پێشتر ئاماژەمان پێدا .

7- یەکێکی تر لەوانە : جیهاد واجبە لەسەر پیاوان ، بەڵام ئافرەتان واجب نی یە لەسەریان بجەنگن ، ئەوەش لەڕەحمەتی خوداوەیە کەحاڵی ئافرەتانی لەبەر چاو گرتووە .
جا بۆیە ئەو جیاوازیانە وامان لێ دەکات بڵێین :
ئافرەتان وپیاوان جودا لە ئەحاکامەکاندا .

سێیەم :
شەریعەتی ئیسلام لەزۆربەی عیبادەتەکان وموعامەلاتەکاندا یەکسانی کردووە لەنێوان پیاوان وئافرەتاندا :
لەوانە : ئافرەت هاوشێوەی پیاو دەس نوێژ دەگرێت ، وە ئافرەت هاوشێوەی پیاو خۆی دەشوات ، وەئافرەت هاوشێوەی پیاو بەڕۆژو دەبێت تەنها مەگەر لەسوڕی مانگانەدا بێت یاخود تازە منداڵی بوبێت ، وە ئافرەت هاوشێوەی پیاو زەکات دەردەکات ، وەئافرەت هاوشێوەی پیاو حەج دەکات تەنها لەهەندێ حوکمدا جودایە لەپیاو ، وەدروستە ئافرەت کڕین وفرۆشتن بکات ، وەدروستە خێر بکات ، وە کاتێ بەندەیەک ڕزگار بکات لێی قەبوڵ دەکرێت ، وەجگە لەمانەش ئافرەت لەزۆر شتدا هاوشێوەی پیاوانە ، هەروەک لەم فەرموودەیەدا هاتووەکە عائشة گێڕاویەتیەوە ودەڵێت : سئل رسول الله ﷺ عن الرجل يجد البلل ولا يذكر احتلاما، قال: يغتسل ، وعن الرجل يرى أنه قد احتلم ولم يجد بللاً ، قال: لا غسل عليه ، قالت أم سلمة : يا رسول الله هل على المرأة ترى ذلك غسل ؟ قال : نعم ، إن النساء شقائق الرجال .
رواه الترمذي ( 113 ) وأحمد (25663) وصححه الألباني في " صحيح الترمذي " ( 98 ) .
واتە : پرسیار کرا لەپێغەمبەری خوا ﷺ لەبارەی پیاوێکەوە کە تەڕایی بەجلەکانیەوە دەبینێت ونایەتە یادی خەونی بینیبێت ولەش گران بووبێت ؟
فەرمووی : خۆشوشتنی لەسەر نی یە ، أم سلمة گوتی : ئەی پێغەمبەری خوا ﷺ ئایا گەر ئافرەت ئەوە ببینێت خۆشوشتنی لەسەرە ؟
فەرمووی : بەڵێ ، ئافرەت هاوشێوەی و هاوبەشی پیاوانن .

بەکورتی :
ئافرەت لەهەندێ شتدا هاوشێوەی پیاوە هەروەک چۆن لەهەندێ شتی تردا جودایە لەپیاو ، وەزۆربەی حوکمە شەرعیەکانی ئیسلام بەسەر پیاوان وئافرەتاندا جێ بەجێ دەبن ، وەئەو جیاوازیەش کەهاتووە موسوڵمان وا تەماشای دەکات کەئەوە لەڕەحمەتی خوداوەیە بەرانبەر دروست کراوەکانی ودەزانێت بێ حیکمەت نی یە ، بەڵام کەسی کافری خۆ بەزل زان وەک سەم تەماشای دەکات ، و پڕوپاگەندەى یەکسانی دەکات لەنێوان پیاو وئافرەتدا ، جا ئێمەی پێی دەڵێن : چۆن پیاو سکی دەبێت وشیری منداڵ دەدات ، وەچەندان جیاوازی تر ، وبێگومان ئەوەی بێباوەڕان بانگەشەی بۆ دەکەن دژی شێوازی دروست بوونی ئافرەتە و واقعی هەر یەک لەپیاو وئافرەتە ، هەرچی کەسی موسوڵمانیشە دڵی ئارامە بەهۆی باوەڕەکەیەوە و تەسلیمی فەرمانی خوا دەبێت : ( ألا يعلم من خلق وهو اللطيف الخبير ) الملك/14
واتە : ئاگادار بن وبزانن کەخودا خۆی دەزانێ چی دروست کردووە ، وەهەر ئەو بەوردی ئاگاداری شتەکانە .
والله أعلم .