یەکەم : واتای نوێژی نه‌ڕاویح:
نوێژی ته‌ڕاویح بۆیه ناو نراوه به‌و ناوه‌وه ؛ چونكه له‌دوای هه‌ر چوار ڕكاتێك ئیساره‌حه‌تیان ده‌كرد (1).
جا نوێژی ته‌ڕاویح له‌یه‌كه‌م شه‌وی ڕه‌مه‌زانه‌وه ده‌س پێ ده‌كات ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی كاتێ پرسیار كرا له عائشه رضي الله عنها له‌باره‌ی چۆنیه‌تی نوێژی پێغه‌مبه‌ری خواوه صلی الله علیه وسلم ؟
له‌وه‌ڵامدا گوتی : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم نه له‌ڕه‌مه‌زان ونه له‌جگه ڕه‌مه‌زاندا یازده ڕه‌كات زیاتری نه‌ده‌كرد : چوار ڕه‌كاتی ده‌كرد مه‌پرسه له‌باره‌ی جوانی ودرێژی ئه‌و نوێژه‌وه پاشان چوار ڕه‌كاتی ده‌كرد مه‌پرسه له‌باره‌ی جوانی ودرێژی ئه‌و نوێژه‌وه ، پاشان سێ ڕه‌كاتی ده‌كرد ...)) (2)
جا ئه‌و قسه‌یه‌یی عائشه رضي الله عنها : ((يصلَّي أربعاً ... ثم يصلِّي أربعاً... ))
به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی موده‌یه‌ك هه‌بووه له‌نێوان چوار ڕه‌كاتی یه‌كه‌م وچوار ڕه‌كاتی دووه‌م ، وسێ ڕه‌كاتی كۆتایدا ، وه‌هه‌روه‌ها له‌و چوار ڕه‌كاته‌دا له‌هه‌ر دوو ڕه‌كاتێكیدا سه‌لامی ده‌دایه‌وه (3)؛ هه‌روه‌ك له‌فه‌رمووه‌كه‌ی عائشه رضي الله عنها هاتووه ، وده‌ڵێت : ((كان رسول الله ـ ﷺ ـ يصلي من الليل إحدي عشرة ركعة يوتر منها بواحدة)).
پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ یازده ڕه‌كات شه‌و نوێژی ده‌كرد ، له‌و یازده ڕه‌كاته‌دا دانه‌یه‌كیانی به‌جیا ده‌كرد ئه‌ویش نوێژی ویتره .
وه له‌گێڕانه‌وه‌یه‌كدا هاتووه : ((يسلم بين كل ركعتين ويوتر بواحدة))(4)
واته : له‌نێوان هه‌ر دوو ڕه‌كاتێكدا سه‌لامی ده‌دایه‌وه و یه‌ك ڕه‌كات ویتری ده‌كرد.
جا ئه‌م ڕیوایه‌ته فه‌رمووده‌ی یه‌كه‌م ته‌فسیر ده‌كات به‌وه‌ی كه له‌هه‌موو دوو ڕه‌كاتێكدا سه‌لامی ده‌دایه‌وه ، وه پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تی :((صلاة الليل مثنى مثنى)) (5) واته : شه‌و نوێژ دوو ڕكات دوو ڕكاته .
دووەم : نوێژی تەڕاویح سوننەتێكی تەئكید لێكراوە ، پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم به‌قسه وكردار ئه‌نجامی داوه ، ئه‌بو هوڕه‌یره ده‌ڵێ : پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ زۆر ته‌ئكیدی له‌شه‌و نوێژ ده‌كرده‌وه له ڕه‌مه‌زاندا به‌ڵام زۆری لێنه‌ده‌كرد و پێدا گری نه‌ده‌كرد له‌سه‌ری ، هه‌روه‌ك ده‌یفه‌رموو: ((من قام رمضان إيماناً واحتساباً غُفِر له ما تقدَّم من ذنبه))(6)
واته : هه‌ر كه‌سێك نوێژی ته‌ڕاویح بكات له‌ڕه‌مه‌زاندا به‌مه‌رجێ باوه‌ڕ پێی هه‌بێت وچاوه‌ڕێی پاداشت بێت ، ئه‌وا تاوانه‌كانی پێشووی ده‌سڕدرێته‌وه و خودا لێی خۆش ده‌بێت .
وه الإمام النووی رحمه الله ده‌ڵێت : ((اتفق العلماء على استحبابها))(7)
واته : زانایان كۆده‌نگن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نوێژی ته‌ڕاویح سوننه‌ته .
وه‌بێگومان نوێژی ته‌ڕاویح سوننه‌تێكی ته‌ئكید لێكراوه ویه‌كه‌م جار پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم به‌قسه وكردار ئه‌نجامی داوه (8).
سێیەم : فەزڵ وڕێزی نوێژی تەڕاویح :
ئه‌بو هوڕه‌یره ده‌ڵێ : پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ : فه‌رمووی ((من قام رمضان إيماناً واحتساباً غُفر له ما تقدم من ذنبه))
جا كاتێ موسوڵمان نوێژی ته‌ڕاویح بكات باوه‌ڕی وابێ كه‌حه‌قه و وچاوه‌ڕێی پاداشت بێت له‌خودا ، وته‌نها مه‌به‌ستی خودا بێت ، ئه‌وا پاداشتێكی گه‌وره‌ی ده‌س ده‌كه‌وێت (9).
چوارەم : دروستیەتی نوێژی تەڕاویح بەجەماعەت :
كردنی نوێژی ته‌راویح به جه‌ماعه‌ت دورسته له به‌ر ئه‌و فه‌رمووده‌یه كه ( عائشة ) ـ ڕه‌زای خوای لێبێت ـ ده‌یگێرێـته‌وه : " أَنَّ رَسُولَ اللهِ ـ ﷺ ـ خَرَجَ في جَوْفِ الليلِ فَصَلَّى في المَسْجِدِ ، وَصَلَّى رِجَالٌ بِصَلاتِهِ ، فَأَصْبَحَ النَّاسُ فَتَحَدَّثُوا ، فَاجْتَمَعَ أَكْثَرُ مِنْهُم ، فَصَلَّى فَصَلُّوا مَعَهُ ، فَأَصْبَحَ النَّاسُ فَتَحَّدثُوا فَكَثُرَ أَهْلُ المَسْجِدِ مِنَ الليلةِ الثَّالِثَةِ فَخَرجَ رسولُ اللهِ ـ ﷺ ـ فَصَلَّى بِصَلاتِهِ ، فَلَمَّا كَانَتْ الليلةُ الرابعة عَجَزَ المسجدُ عَنْ أهلِهِ حَتَّى خَرَجَ لِصَلاة الصُّبْحِ ، فَلَمَّا قَضَى الفَجْرَ أَقْبَلَ عَلَى النَّاسِ فَتَشَهَّدَ ثُمَّ قالَ : " أَمَّا فَإِنَّه لَمْ يَخْفَ عَلَيَّ مَكَانَكُم وَلكني خَشِيْتُ أنْ تُفْرَضَ عَلَيْكُم فَتَعْجزُوا عَنْهَا " ، فَتُوفيَّ رَسولُ اللهِ ـ ﷺ ـ وَالأَمْرُ عَلَى ذَلِكَ (10)
واته : پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ له ناوه‌ندی شه‌ودا ده‌رچوو نوێژی له مزگه‌وتدا كرد ، هه‌ندی له پیاوان به نوێژه‌كه‌ی ئه‌وه‌وه نوێژیان كرد ، كه ڕۆژ بووه‌وه خه‌ڵكی باسیان لێ وه كرد ، له شه‌وی دووه‌مدا له‌وان زیاتر كۆ بووه‌وه ، پێغه‌مبه‌ر ـ ﷺ ـ نوێژی كرد و خه‌ڵكیش له گه‌ڵیدا ، كه ڕۆژ بووه‌وه خه‌ڵكی دیسان باسیان لێوه كرد ، و خه‌ڵكی ناو مزگه‌وته‌كه زۆر تر بوو له شه‌وی سێ یه‌م ، كه پێغه‌مبه‌ر ـ ﷺ ـ ده‌ركه‌وت نوێژیان كرد به نوێژه‌كه‌یه‌وه ، به‌ڵام كه شه‌وی چواره‌م بوو مزگه‌وت ڕێى خه‌ڵكی نه‌ده‌كرده‌وه ، پێغه‌مبه‌ر ـ ﷺ ـ ده‌رنه‌چو له ماڵ تا كاتی نوێژی به‌یانی ئه‌نجا ده‌رچو بۆنوێژی به‌یانی ، وه كاتێ نوێژی به‌یانی ئه‌نجامدا ڕووى تێ كردن و شایه‌تمانی هێناو پاشان فه‌رمووی : " سه‌رباره‌ت به من جێگای ئێوه شاراوه نه‌بوو لێم ( واته : من ئاگادارم بووم كه ئێوه هاتوون بۆ مزگه‌وت ) ، به‌ڵام له‌وه ترسام له سه‌رتان فه‌رز بێت و پێتان ئه‌نجام نه‌درێ"وه پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ وه‌فاتی كرد و كار هه‌ر له سه‌ر ئه‌وه بوو.
به‌ڵام كه پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ گه‌ڕایه‌وه بۆ لای خوای په‌روه‌ردگار خۆی و شه‌ریعه‌ت جێگیر بوو ، و ترسی فه‌رز بوونی نه‌ما ، وه ڕێ پێدانی كردنی نوێژه‌كه‌ی به جه‌ماعه‌ت مایه‌وه به هۆی نه‌مانی هۆكاره‌كه‌ی ، چونكه هۆكار ده‌سورێته‌وه له گه‌لێ كرداردا به بوونی و نه‌بوونی [ العِلَّةُ تَدُورُ مَعَ المَعْلُولِ وُجُودَاً وَعَدَمَاً ] .
تا خه‌لیفه‌ی هۆشمه‌ند و كارامه و لێهاتوو ( عمر بن الخطاب ) ـ رضي الله عنه ـ ئةم سوننه‌ته‌ی زیندو كرده‌وه هه‌ر وه‌كو چۆن ( عبد الرحمن بن عبدٍ القاريُّ )(11)
ده‌گێرێته‌وه و ده‌فه‌رمووێ :
" له گه‌ڵ ( عمر بن الخطاب ) دا ـ رضي الله عنه ـ ده‌رچووم بۆ مزگه‌وت شه‌ویك له ڕه‌مه‌زاندا بینمیان خه‌ڵكی كۆمه‌ل كۆمه‌ڵ جیاوازن ، پیاوی وا هه‌بوو بۆ خۆی نوێژی ده‌كرد ، وه پیاوی واش هه‌بوو كۆمه‌ڵیك له گه‌ڵیدا نوێژیان ده‌كرد ، جا ( عمر ) : فه‌رمووی : من وا ئه‌بینم ئه‌گه‌ر ئه‌وانه له سه‌ر یه‌ك قورئان خۆین كۆ بكرێنه‌وه باشتره ، پاشان ئه‌مه له دڵدا جێگیر بوو و له سه‌ر ( أُبي بن كعب ) كۆی كردنه‌وه ، پاشان له شه‌وێكی تردا له گه‌لێدا ده‌رچووم و خه‌ڵكیش به نوێژی قورئان خوێنه‌كه‌یان نوێژیان ده‌كرد ، ( عمر ) فه‌رمووی : ئه‌مه باشترین بیدعه‌یه * ، وه ئه‌و نوێژه‌ی كه له سه‌ری ده‌خه‌ون ( واته : دوای هه‌ستان له خه‌و نوێژی ته‌راویح بكات ) چاكتره له‌وه‌ی كه یه‌ك سه‌ری پێ ی هه‌ڵده‌ستن ( دوای نوێژی عیشا ) ، جا خه‌ڵكی له سه‌ره‌تای شه‌ودا ( واته : دوای نوێژی عیشا ) هه‌ڵده‌ستان بۆ نوێژی ته‌راویح (12).
پێنجەم : ژمارەی ڕكاتەكانی :
خه‌ڵكی جیاوازن له دیاری كردنی ڕكاته‌كانی ، ووته‌ی گونجا و بۆ رێنمووی پێغه‌مبه‌ر محمد ـ ﷺ ـ ئه‌وه‌یه كه هه‌شت ركات بێ جگه له ویتره‌كان ، له به‌ر فه‌رمووده‌ی ( عائشة ) ـ ڕه‌زای خوای لێبێت ـ كه فه‌رموویه‌تی : " مَا كَانَ النَّبيُّ ـ ﷺ ـ يَزِيْدُ في رَمَضَان وَلا في غَيْرِهِ عَلَى إِحْدَى عَشْرَة رِكْعَةٍ " (13).
واته : پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ له یازده ركات زیاتری نه‌ده‌كرد له ڕه‌مه‌زاندا و جگه له ڕه‌مه‌زانیش دا .
ووته‌كه‌ی ( عائشة ) ـ ڕه‌زای خوای لێبێت ـ له گه‌ڵ فه‌رمووده‌ی (جابر بن عبدالله) دا ـ رضي الله عنه ـ یه‌ك ده‌گرنه‌وه ، كه ده‌گێرێته‌وه : " أَنَّ النَّبيَّ ـ ﷺ ـ أَحْيَى بِالنَّاسِ لَيْلَةً في رَمَضَان ، صَلَّى ثَمَاني رَكَعَاتٍ وَأَوْتَرَ "(14).
واته : پێعه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ شه‌وێكی ڕه‌مه‌زانی زیندوو كرده‌وه له گه‌ڵ خه‌ڵكدا هه‌شت ركات نوێژی كردوو پاشان ویتره‌كانی كرد .
هه‌روه‌ها كاتێك ( عمر بن الخطاب ) ئه‌م سوننه‌ته‌ی زیندوو كرده‌وه خه‌ڵكی له سه‌ر یازده ركات كۆ كرده‌وه به پێ ی سوننه‌تی ( صحيح ) هه‌ر وه‌كو ئیمامی ( مالك ) : ( 1 / 115 ) به ( سَنَد ) ێكی ( صحيح ) له ڕێگه‌ی ( محمد بن يوسف) له ( السائب بن يزيد ) ده‌گرێـته‌وه كه فه‌رموویه‌تی : " ( عمر بن الخطاب ) فه‌رمانی به ( أُبى بن كعب ) و ( تميم الداريَّ ) كرد كه پێش نوێژی خه‌ڵكی بكه‌ن به یازده ركات ، فه‌رمووی : قورئان خوێنه‌كان له سوره‌ته (100) سه‌د ئه‌یه‌تیه‌كانیان ده‌خوینده‌وه ، به شێوه‌یه‌ك خۆمان به گالۆكه‌كانه‌وه ڕاده‌گرد له به‌ر درێژی وه‌ستان، و وبڵاوه‌مان لێ نه‌ده‌كرد تا كاتی سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی فه‌جر"
شەشەم : كاتی نوێژی تەڕاویح: دوای نوێژی عیشایه له‌گه‌ڵ دوو ڕه‌كاته سوننه‌ته‌كه‌ی دوای عیشا ، پاشان نوێژه ته‌ڕاویحه‌كه‌ی ده‌كات (15).
============
(1) انظر: القاموس المحيط، باب الحاء، فصل الراء، ص282، ولسان العرب لابن منظور، باب الحاء، فصل الراء،2/462.
(2) متفق عليه: البخاري، كتاب التهجد، باب قيام النبي r بالليل في رمضان وغيره، برقم 1147، ومسلم، كتاب صلاة المسافرين، باب صلاة الليل وعدد ركعات النبي r، برقم 738.
(3) (انظر: الشرح الممتع للعلامة ابن عثيمين،4/66. )
(4) مسلم،كتاب صلاة المسافرين،باب صلاة الليل وعدد ركعات النبي ﷺ ،برقم 736.
(5) متفق عليه: البخاري، برقم 990، ومسلم، برقم 749.
(6) متفق عليه: البخاري، كتاب الإيمان، باب: تطوع قيام رمضان من الإيمان، برقم 37، ومسلم، واللفظ له، كتاب صلاة المسافرين، باب الترغيب في قيام رمضان وهو التراويح، برقم 759.
(7) شرح النووي على صحيح مسلم،6/286.
(8) انظر: المغني لابن قدامة،2/601.
(9) شرح النووي على صحيح مسلم، 6/286، وفتح الباري لابن حجر، 1/92، ونيل الأوطار للشوكاني، 2/ 233.
(10) أخرجهُ البخاري : ( 3 / 220 ) رقم : ( 924 ) و ( 2012 ) ، و مسلم رقم : ( 761 ) .
(11) بتنوين ( عَبْدٍ )، و ( القاريُّ ) مشددة الياء ـ دون إضافة ـ انظر( اللباب في تهذيب الأنساب ): (3 / 6 ـ 7) لابن الأثير .
* براي موسوڵمان :
أ ـ مه‌به‌ستی عمر ـ رضي الله عنه ـ له ڕسته‌ی " نعمت البدعة هذه " ئه‌وه نى یه كه كرداره‌كه‌ی عمر ـ رضي الله عنه ـ بیدعه بێت له زاراوه‌ی شه‌رعدا ، چونكه هه‌ر وه‌كو ئاشكرایه بیدعه : شتێكی تازه‌یه ده‌خرێته سه‌ر ئایینی ئیسلامی پیرۆز و هیچ بنه‌وایه‌كی له قورئان یان له سوننه‌ته‌كانی پێغه‌مبه‌ردا ـ ﷺ ـ نىیه ، به‌ڵام كرده‌وه‌كه‌ی عمر ـ رضي الله عنه ـ بنه‌وای هه‌یه له سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ردا ـ ﷺ ـ به‌ڵام له ترسی فه‌رز بوونی وازی لێهێناوه ، وه كه ترسی فه‌رز بوونی نه‌ما عمر ـ رضي الله عنه ـ ئه‌و سوننه‌ته‌ی زیندوو كرده‌وه.
ب ـ به كار هێنانی زاراوه‌ی ( بيدعة ) له لایه‌ن عمره‌وه ـ رضي الله عنه ـ به‌كار هێنانێكی زمانه‌وانیه و هیچی تر ، جا به ئاگه به له ووته‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ده‌لَێن : ئه‌مه به‌لَگه‌یه له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ( بيدعةي حةسةنة ) له ئاییندا هه‌یه !!!
چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رموویه‌تی : " كُلُّ بدعةٍ ضلالة ، وكل ضلالة في النار " . خوای په‌روه‌ردگار پارێزه‌ری من و ئێوه‌یش بێت له گومڕایی و گومڕا بووان و گومڕاكه‌ران .
(12) أخرجهُ البخاري : ( 4 / 218 ) رقم : ( 2010 ) ، والزيادة لمالك : ( 1 / 114 ) ، وعبد الرزاق رقم : ( 7723 ) .
(13) أخرجهُ البخاري : ( 3 / 16 ) رقم : ( 1147 ) و ( 2013 ) ، ومسلم رقم : ( 736 ) .
(14) أخرجهُ لبن حبان في ( صحيحه ) رقم : ( 920 ) ، والطبراني في ( الصغير ) ص : ( 108 ) ، وابن نَصْر في ( قيام الليل ) ص : ( 90 ) . وسندهُ حسنٌ في الشواهد .
(15) انظر: الشرح الممتع للعلامة ابن عثيمين، 4/82.
ئایا نوێژى تەراویح چۆنە وە چەند ڕكاتە؟ ئایا لە نێوان هەر دوو ركاتێکى تەراویح هیچ زیكرێكی تایبەت لە پێغەمبەری خواوە صلی الله علیه وسلم وارد بووە؟ئایا نوێژى تەراویح بەس تایبەتە بە مانگى ڕەمەزانەوە؟یان دەتوانى لە جگە لە ڕەمەزانیش بیكەى؟ لە دواى نوێژى تەراویح و ویتر دەتوانم شەو دیسان شەو نوێژ بکەم؟حوکمى ڕۆشتن بۆ ئەو مزگەوتەى کە ئیمامەکە دەنگی خۆشتر بێ و خشوعی زیاتر بێ
