یەکەم : واتای نوێژی نه‌ڕاویح:
نوێژی ته‌ڕاویح بۆیه ناو نراوه به‌و ناوه‌وه ؛ چونكه له‌دوای هه‌ر چوار ڕكاتێك ئیساره‌حه‌تیان ده‌كرد (1).
جا نوێژی ته‌ڕاویح له‌یه‌كه‌م شه‌وی ڕه‌مه‌زانه‌وه ده‌س پێ ده‌كات ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی كاتێ پرسیار كرا له عائشه رضي الله عنها له‌باره‌ی چۆنیه‌تی نوێژی پێغه‌مبه‌ری خواوه صلی الله علیه وسلم ؟
له‌وه‌ڵامدا گوتی : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم نه له‌ڕه‌مه‌زان ونه له‌جگه ڕه‌مه‌زاندا یازده ڕه‌كات زیاتری نه‌ده‌كرد : چوار ڕه‌كاتی ده‌كرد مه‌پرسه له‌باره‌ی جوانی ودرێژی ئه‌و نوێژه‌وه پاشان چوار ڕه‌كاتی ده‌كرد مه‌پرسه له‌باره‌ی جوانی ودرێژی ئه‌و نوێژه‌وه ، پاشان سێ ڕه‌كاتی ده‌كرد ...)) (2)
جا ئه‌و قسه‌یه‌یی عائشه رضي الله عنها : ((يصلَّي أربعاً ... ثم يصلِّي أربعاً... ))
به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی موده‌یه‌ك هه‌بووه له‌نێوان چوار ڕه‌كاتی یه‌كه‌م وچوار ڕه‌كاتی دووه‌م ، وسێ ڕه‌كاتی كۆتایدا ، وه‌هه‌روه‌ها له‌و چوار ڕه‌كاته‌دا له‌هه‌ر دوو ڕه‌كاتێكیدا سه‌لامی ده‌دایه‌وه (3)؛ هه‌روه‌ك له‌فه‌رمووه‌كه‌ی عائشه رضي الله عنها هاتووه ، وده‌ڵێت : ((كان رسول الله ـ ﷺ ـ يصلي من الليل إحدي عشرة ركعة يوتر منها بواحدة)).
پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ یازده ڕه‌كات شه‌و نوێژی ده‌كرد ، له‌و یازده ڕه‌كاته‌دا دانه‌یه‌كیانی به‌جیا ده‌كرد ئه‌ویش نوێژی ویتره .
وه له‌گێڕانه‌وه‌یه‌كدا هاتووه : ((يسلم بين كل ركعتين ويوتر بواحدة))(4)
واته : له‌نێوان هه‌ر دوو ڕه‌كاتێكدا سه‌لامی ده‌دایه‌وه و یه‌ك ڕه‌كات ویتری ده‌كرد.
جا ئه‌م ڕیوایه‌ته فه‌رمووده‌ی یه‌كه‌م ته‌فسیر ده‌كات به‌وه‌ی كه له‌هه‌موو دوو ڕه‌كاتێكدا سه‌لامی ده‌دایه‌وه ، وه پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رموویه‌تی :((صلاة الليل مثنى مثنى)) (5) واته : شه‌و نوێژ دوو ڕكات دوو ڕكاته .
دووەم : نوێژی تەڕاویح سوننەتێكی تەئكید لێكراوە ، پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم به‌قسه وكردار ئه‌نجامی داوه ، ئه‌بو هوڕه‌یره ده‌ڵێ : پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ زۆر ته‌ئكیدی له‌شه‌و نوێژ ده‌كرده‌وه له ڕه‌مه‌زاندا به‌ڵام زۆری لێنه‌ده‌كرد و پێدا گری نه‌ده‌كرد له‌سه‌ری ، هه‌روه‌ك ده‌یفه‌رموو: ((من قام رمضان إيماناً واحتساباً غُفِر له ما تقدَّم من ذنبه))(6)
واته : هه‌ر كه‌سێك نوێژی ته‌ڕاویح بكات له‌ڕه‌مه‌زاندا به‌مه‌رجێ باوه‌ڕ پێی هه‌بێت وچاوه‌ڕێی پاداشت بێت ، ئه‌وا تاوانه‌كانی پێشووی ده‌سڕدرێته‌وه و خودا لێی خۆش ده‌بێت .
وه الإمام النووی رحمه الله ده‌ڵێت : ((اتفق العلماء على استحبابها))(7)
واته : زانایان كۆده‌نگن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نوێژی ته‌ڕاویح سوننه‌ته .
وه‌بێگومان نوێژی ته‌ڕاویح سوننه‌تێكی ته‌ئكید لێكراوه ویه‌كه‌م جار پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم به‌قسه وكردار ئه‌نجامی داوه (8).
سێیەم : فەزڵ وڕێزی نوێژی تەڕاویح :
ئه‌بو هوڕه‌یره ده‌ڵێ : پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ : فه‌رمووی ((من قام رمضان إيماناً واحتساباً غُفر له ما تقدم من ذنبه))
جا كاتێ موسوڵمان نوێژی ته‌ڕاویح بكات باوه‌ڕی وابێ كه‌حه‌قه و وچاوه‌ڕێی پاداشت بێت له‌خودا ، وته‌نها مه‌به‌ستی خودا بێت ، ئه‌وا پاداشتێكی گه‌وره‌ی ده‌س ده‌كه‌وێت (9).
چوارەم : دروستیەتی نوێژی تەڕاویح بەجەماعەت :
كردنی نوێژی ته‌راویح به جه‌ماعه‌ت دورسته له به‌ر ئه‌و فه‌رمووده‌یه كه ( عائشة ) ـ ڕه‌زای خوای لێبێت ـ ده‌یگێرێـته‌وه : " أَنَّ رَسُولَ اللهِ ـ ﷺ ـ خَرَجَ في جَوْفِ الليلِ فَصَلَّى في المَسْجِدِ ، وَصَلَّى رِجَالٌ بِصَلاتِهِ ، فَأَصْبَحَ النَّاسُ فَتَحَدَّثُوا ، فَاجْتَمَعَ أَكْثَرُ مِنْهُم ، فَصَلَّى فَصَلُّوا مَعَهُ ، فَأَصْبَحَ النَّاسُ فَتَحَّدثُوا فَكَثُرَ أَهْلُ المَسْجِدِ مِنَ الليلةِ الثَّالِثَةِ فَخَرجَ رسولُ اللهِ ـ ﷺ ـ فَصَلَّى بِصَلاتِهِ ، فَلَمَّا كَانَتْ الليلةُ الرابعة عَجَزَ المسجدُ عَنْ أهلِهِ حَتَّى خَرَجَ لِصَلاة الصُّبْحِ ، فَلَمَّا قَضَى الفَجْرَ أَقْبَلَ عَلَى النَّاسِ فَتَشَهَّدَ ثُمَّ قالَ : " أَمَّا فَإِنَّه لَمْ يَخْفَ عَلَيَّ مَكَانَكُم وَلكني خَشِيْتُ أنْ تُفْرَضَ عَلَيْكُم فَتَعْجزُوا عَنْهَا " ، فَتُوفيَّ رَسولُ اللهِ ـ ﷺ ـ وَالأَمْرُ عَلَى ذَلِكَ (10)
واته : پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ له ناوه‌ندی شه‌ودا ده‌رچوو نوێژی له مزگه‌وتدا كرد ، هه‌ندی له پیاوان به نوێژه‌كه‌ی ئه‌وه‌وه نوێژیان كرد ، كه ڕۆژ بووه‌وه خه‌ڵكی باسیان لێ وه كرد ، له شه‌وی دووه‌مدا له‌وان زیاتر كۆ بووه‌وه ، پێغه‌مبه‌ر ـ ﷺ ـ نوێژی كرد و خه‌ڵكیش له گه‌ڵیدا ، كه ڕۆژ بووه‌وه خه‌ڵكی دیسان باسیان لێوه كرد ، و خه‌ڵكی ناو مزگه‌وته‌كه زۆر تر بوو له شه‌وی سێ یه‌م ، كه پێغه‌مبه‌ر ـ ﷺ ـ ده‌ركه‌وت نوێژیان كرد به نوێژه‌كه‌یه‌وه ، به‌ڵام كه شه‌وی چواره‌م بوو مزگه‌وت ڕێى خه‌ڵكی نه‌ده‌كرده‌وه ، پێغه‌مبه‌ر ـ ﷺ ـ ده‌رنه‌چو له ماڵ تا كاتی نوێژی به‌یانی ئه‌نجا ده‌رچو بۆنوێژی به‌یانی ، وه كاتێ نوێژی به‌یانی ئه‌نجامدا ڕووى تێ كردن و شایه‌تمانی هێناو پاشان فه‌رمووی : " سه‌رباره‌ت به من جێگای ئێوه شاراوه نه‌بوو لێم ( واته : من ئاگادارم بووم كه ئێوه هاتوون بۆ مزگه‌وت ) ، به‌ڵام له‌وه ترسام له سه‌رتان فه‌رز بێت و پێتان ئه‌نجام نه‌درێ"وه پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ وه‌فاتی كرد و كار هه‌ر له سه‌ر ئه‌وه بوو.
به‌ڵام كه پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ گه‌ڕایه‌وه بۆ لای خوای په‌روه‌ردگار خۆی و شه‌ریعه‌ت جێگیر بوو ، و ترسی فه‌رز بوونی نه‌ما ، وه ڕێ پێدانی كردنی نوێژه‌كه‌ی به جه‌ماعه‌ت مایه‌وه به هۆی نه‌مانی هۆكاره‌كه‌ی ، چونكه هۆكار ده‌سورێته‌وه له گه‌لێ كرداردا به بوونی و نه‌بوونی [ العِلَّةُ تَدُورُ مَعَ المَعْلُولِ وُجُودَاً وَعَدَمَاً ] .
تا خه‌لیفه‌ی هۆشمه‌ند و كارامه و لێهاتوو ( عمر بن الخطاب ) ـ رضي الله عنه ـ ئةم سوننه‌ته‌ی زیندو كرده‌وه هه‌ر وه‌كو چۆن ( عبد الرحمن بن عبدٍ القاريُّ )(11)
ده‌گێرێته‌وه و ده‌فه‌رمووێ :
" له گه‌ڵ ( عمر بن الخطاب ) دا ـ رضي الله عنه ـ ده‌رچووم بۆ مزگه‌وت شه‌ویك له ڕه‌مه‌زاندا بینمیان خه‌ڵكی كۆمه‌ل كۆمه‌ڵ جیاوازن ، پیاوی وا هه‌بوو بۆ خۆی نوێژی ده‌كرد ، وه پیاوی واش هه‌بوو كۆمه‌ڵیك له گه‌ڵیدا نوێژیان ده‌كرد ، جا ( عمر ) : فه‌رمووی : من وا ئه‌بینم ئه‌گه‌ر ئه‌وانه له سه‌ر یه‌ك قورئان خۆین كۆ بكرێنه‌وه باشتره ، پاشان ئه‌مه له دڵدا جێگیر بوو و له سه‌ر ( أُبي بن كعب ) كۆی كردنه‌وه ، پاشان له شه‌وێكی تردا له گه‌لێدا ده‌رچووم و خه‌ڵكیش به نوێژی قورئان خوێنه‌كه‌یان نوێژیان ده‌كرد ، ( عمر ) فه‌رمووی : ئه‌مه باشترین بیدعه‌یه * ، وه ئه‌و نوێژه‌ی كه له سه‌ری ده‌خه‌ون ( واته : دوای هه‌ستان له خه‌و نوێژی ته‌راویح بكات ) چاكتره له‌وه‌ی كه یه‌ك سه‌ری پێ ی هه‌ڵده‌ستن ( دوای نوێژی عیشا ) ، جا خه‌ڵكی له سه‌ره‌تای شه‌ودا ( واته : دوای نوێژی عیشا ) هه‌ڵده‌ستان بۆ نوێژی ته‌راویح (12).
پێنجەم : ژمارەی ڕكاتەكانی :
خه‌ڵكی جیاوازن له دیاری كردنی ڕكاته‌كانی ، ووته‌ی گونجا و بۆ رێنمووی پێغه‌مبه‌ر محمد ـ ﷺ ـ ئه‌وه‌یه كه هه‌شت ركات بێ جگه له ویتره‌كان ، له به‌ر فه‌رمووده‌ی ( عائشة ) ـ ڕه‌زای خوای لێبێت ـ كه فه‌رموویه‌تی : " مَا كَانَ النَّبيُّ ـ ﷺ ـ يَزِيْدُ في رَمَضَان وَلا في غَيْرِهِ عَلَى إِحْدَى عَشْرَة رِكْعَةٍ " (13).
واته : پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ له یازده ركات زیاتری نه‌ده‌كرد له ڕه‌مه‌زاندا و جگه له ڕه‌مه‌زانیش دا .
ووته‌كه‌ی ( عائشة ) ـ ڕه‌زای خوای لێبێت ـ له گه‌ڵ فه‌رمووده‌ی (جابر بن عبدالله) دا ـ رضي الله عنه ـ یه‌ك ده‌گرنه‌وه ، كه ده‌گێرێته‌وه : " أَنَّ النَّبيَّ ـ ﷺ ـ أَحْيَى بِالنَّاسِ لَيْلَةً في رَمَضَان ، صَلَّى ثَمَاني رَكَعَاتٍ وَأَوْتَرَ "(14).
واته : پێعه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ شه‌وێكی ڕه‌مه‌زانی زیندوو كرده‌وه له گه‌ڵ خه‌ڵكدا هه‌شت ركات نوێژی كردوو پاشان ویتره‌كانی كرد .
هه‌روه‌ها كاتێك ( عمر بن الخطاب ) ئه‌م سوننه‌ته‌ی زیندوو كرده‌وه خه‌ڵكی له سه‌ر یازده ركات كۆ كرده‌وه به پێ ی سوننه‌تی ( صحيح ) هه‌ر وه‌كو ئیمامی ( مالك ) : ( 1 / 115 ) به ( سَنَد ) ێكی ( صحيح ) له ڕێگه‌ی ( محمد بن يوسف) له ( السائب بن يزيد ) ده‌گرێـته‌وه كه فه‌رموویه‌تی : " ( عمر بن الخطاب ) فه‌رمانی به ( أُبى بن كعب ) و ( تميم الداريَّ ) كرد كه پێش نوێژی خه‌ڵكی بكه‌ن به یازده ركات ، فه‌رمووی : قورئان خوێنه‌كان له سوره‌ته (100) سه‌د ئه‌یه‌تیه‌كانیان ده‌خوینده‌وه ، به شێوه‌یه‌ك خۆمان به گالۆكه‌كانه‌وه ڕاده‌گرد له به‌ر درێژی وه‌ستان، و وبڵاوه‌مان لێ نه‌ده‌كرد تا كاتی سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی فه‌جر"
شەشەم : كاتی نوێژی تەڕاویح: دوای نوێژی عیشایه له‌گه‌ڵ دوو ڕه‌كاته سوننه‌ته‌كه‌ی دوای عیشا ، پاشان نوێژه ته‌ڕاویحه‌كه‌ی ده‌كات (15).
============
(1) انظر: القاموس المحيط، باب الحاء، فصل الراء، ص282، ولسان العرب لابن منظور، باب الحاء، فصل الراء،2/462.
(2) متفق عليه: البخاري، كتاب التهجد، باب قيام النبي r بالليل في رمضان وغيره، برقم 1147، ومسلم، كتاب صلاة المسافرين، باب صلاة الليل وعدد ركعات النبي r، برقم 738.
(3) (انظر: الشرح الممتع للعلامة ابن عثيمين،4/66. )
(4) مسلم،كتاب صلاة المسافرين،باب صلاة الليل وعدد ركعات النبي ﷺ ،برقم 736.
(5) متفق عليه: البخاري، برقم 990، ومسلم، برقم 749.
(6) متفق عليه: البخاري، كتاب الإيمان، باب: تطوع قيام رمضان من الإيمان، برقم 37، ومسلم، واللفظ له، كتاب صلاة المسافرين، باب الترغيب في قيام رمضان وهو التراويح، برقم 759.
(7) شرح النووي على صحيح مسلم،6/286.
(8) انظر: المغني لابن قدامة،2/601.
(9) شرح النووي على صحيح مسلم، 6/286، وفتح الباري لابن حجر، 1/92، ونيل الأوطار للشوكاني، 2/ 233.
(10) أخرجهُ البخاري : ( 3 / 220 ) رقم : ( 924 ) و ( 2012 ) ، و مسلم رقم : ( 761 ) .
(11) بتنوين ( عَبْدٍ )، و ( القاريُّ ) مشددة الياء ـ دون إضافة ـ انظر( اللباب في تهذيب الأنساب ): (3 / 6 ـ 7) لابن الأثير .
* براي موسوڵمان :
أ ـ مه‌به‌ستی عمر ـ رضي الله عنه ـ له ڕسته‌ی " نعمت البدعة هذه " ئه‌وه نى یه كه كرداره‌كه‌ی عمر ـ رضي الله عنه ـ بیدعه بێت له زاراوه‌ی شه‌رعدا ، چونكه هه‌ر وه‌كو ئاشكرایه بیدعه : شتێكی تازه‌یه ده‌خرێته سه‌ر ئایینی ئیسلامی پیرۆز و هیچ بنه‌وایه‌كی له قورئان یان له سوننه‌ته‌كانی پێغه‌مبه‌ردا ـ ﷺ ـ نىیه ، به‌ڵام كرده‌وه‌كه‌ی عمر ـ رضي الله عنه ـ بنه‌وای هه‌یه له سوننه‌تی پێغه‌مبه‌ردا ـ ﷺ ـ به‌ڵام له ترسی فه‌رز بوونی وازی لێهێناوه ، وه كه ترسی فه‌رز بوونی نه‌ما عمر ـ رضي الله عنه ـ ئه‌و سوننه‌ته‌ی زیندوو كرده‌وه.
ب ـ به كار هێنانی زاراوه‌ی ( بيدعة ) له لایه‌ن عمره‌وه ـ رضي الله عنه ـ به‌كار هێنانێكی زمانه‌وانیه و هیچی تر ، جا به ئاگه به له ووته‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ده‌لَێن : ئه‌مه به‌لَگه‌یه له سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ( بيدعةي حةسةنة ) له ئاییندا هه‌یه !!!
چونكه پێغه‌مبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رموویه‌تی : " كُلُّ بدعةٍ ضلالة ، وكل ضلالة في النار " . خوای په‌روه‌ردگار پارێزه‌ری من و ئێوه‌یش بێت له گومڕایی و گومڕا بووان و گومڕاكه‌ران .
(12) أخرجهُ البخاري : ( 4 / 218 ) رقم : ( 2010 ) ، والزيادة لمالك : ( 1 / 114 ) ، وعبد الرزاق رقم : ( 7723 ) .
(13) أخرجهُ البخاري : ( 3 / 16 ) رقم : ( 1147 ) و ( 2013 ) ، ومسلم رقم : ( 736 ) .
(14) أخرجهُ لبن حبان في ( صحيحه ) رقم : ( 920 ) ، والطبراني في ( الصغير ) ص : ( 108 ) ، وابن نَصْر في ( قيام الليل ) ص : ( 90 ) . وسندهُ حسنٌ في الشواهد .
(15) انظر: الشرح الممتع للعلامة ابن عثيمين، 4/82.
حوکمى نوێژى تەراویح لە ماڵەوە لەگەڵ خێزان و منداڵئەگەر ئافرەتان بە شێوازێكی شەرعی هاتن بۆ مزگەوت ئایا هەر لە ماڵەكانیان نوێژەكانیان بكەن باشتر نیە؟لە دواى نوێژى تەراویح و ویتر دەتوانم شەو دیسان شەو نوێژ بکەم؟ئایا نوێژى تەراویح بەس تایبەتە بە مانگى ڕەمەزانەوە؟یان دەتوانى لە جگە لە ڕەمەزانیش بیكەى؟ وەڵامى کۆمەڵە پرسیارێک سەبارەت بە نوێژى تەراویح 
