ده‌روازه‌ى ده‌یه‌م : له باره‌ى نوێژی هه‌ینیه‌وه
چه‌ند پرسێكیشی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمى نوێژی هه‌ینی وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
پرسى دوه‌م: له سه‌ر كێ پێویسته؟
پرسى سێیه‌م: كاته‌كه‌ى:
پرسى چواره‌م: وتار:
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى سوننه‌ته‌كانی وتاره‌وه:
پرسى شه‌شه‌م: ئه‌وه‌ى حه‌رامه له جومعه‌دا بكرێت:
پرسى حه‌وته‌م: به چی ده‌گه‌یته جومعه؟
پرسى هه‌شته‌م: له باره‌ى نوێژی سوننه‌تی جومعه‌وه:
پرسى نۆیه‌م: چۆنێتی نوێژی جومعه:
پرسى ده‌یه‌م: له باره‌ى سوننه‌ته‌كانی جومعه‌وه:
ده‌روازه‌ى ده‌یه‌م : له باره‌ى نوێژی هه‌ینیه‌وه
چه‌ند پرسێكیشی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمى نوێژی هه‌ینی وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
جومعه فه‌رزی عه‌ینه له سه‌ر پیاوان، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ﴾ [الجمعة:9] «ئه‌ی ئه‌وانه‌ى بڕواتان به خوا وپه‌یامبه‌ر هه‌یه وئیش به شه‌رعه‌كه‌ى ده‌كه‌ن! ئه‌گه‌ر بانگبێژ له ڕۆژی جومعه‌دا بانگی فه‌رمو بۆ نوێژ، بڕۆن بۆ بیستنی وتار وبه جێ گه‌یاندنی نوێژ، واز له كڕین وفرۆشتن وهه‌مو ئه‌و شتانه بهێنن سه‌رقاڵتان ده‌كه‌ن لێی». وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «رَوَاحُ الْجُمُعَةِ وَاجِبٌ عَلَى كُلِّ مُحْتَلِمٍ» «ڕۆیشتن بۆ نوێژی هه‌ینی واجبه له سه‌ر هه‌مو پێگه‌یشتویه‌ك»(1). هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ ﷺ ـ : «لَيَنْتَهِيَنَّ أَقْوَامٌ عَنْ وَدْعِهِمُ الْجُمُعَاتِ أَوْ لَيَخْتِمَنَّ اللهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ، ثُمَّ لَيَكُونُنَّ مِنَ الْغَافِلِينَ» «خه‌ڵكانێك واز ده‌هێنن له نه‌هاتن بۆ جومعه ئه‌وه باشه، وه‌گه‌رنا خوا مۆر ده‌دات به‌سه‌ر دڵیاندا، پاشان له بێ ئاگاكان ده‌بن»(2). نه‌وه‌وی ئه‌ڵێ: «ئه‌وه‌ى تێدایه كه جومعه فه‌رزی عه‌ینه»(3)، وله‌به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی كه تۆزێكی تر دێت، وتێیدا هاتوه: «جومعه هه‌ق واجبه له سه‌ر هه‌مو موسڵمانێك».
پرسى دوه‌م: له سه‌ر كێ پێویسته؟
جومعه پێویسته له سه‌ر هه‌مو موسڵمانێكی نێرینه‌ى باڵغی ژیر، توانای ئاماده بونی بێت، نیشته‌جێ بێت، بۆیه پێویست نیه له سه‌ر: كۆیله، یا ئافره‌ت، یا منداڵ، یا شێت، یا نه‌خۆش، یا ڕێبوار، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «الْجُمُعَةُ حَقٌّ وَاجِبٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ فِي جَمَاعَةٍ إِلَّا أَرْبَعَةً: عَبْدٌ مَمْلُوكٌ، أَوِ امْرَأَةٌ، أَوْ صَبِيٌّ، أَوْ مَرِيضٌ» «نوێژی هه‌ینی هه‌ق وواجبه له سه‌ر هه‌مو موسڵمانێك به كۆمه‌لأ ئاماده‌ى بێت، مه‌گه‌ر چوار كه‌س: كۆیله، یا ئافره‌ت، یا منداڵ، یا نه‌خۆش»(4). جا ڕێبوار له سه‌ری نیه له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له سه‌فه‌ره‌كانی خۆیدا نه‌یكردوه، ڕۆژی عه‌ره‌فه‌ش له حه‌ججه‌كه‌یدا كه‌وته جومعه‌وه، كه‌چی نوێژی نیوه‌ڕۆی كرد وعه‌سری له‌گه‌ڵ كۆ كرده‌وه. به‌ڵام ڕێبواره‌كه له شارێكدا بێت هه‌ینی تێدا بكرێت، ئه‌وه بۆی باشتره له‌گه‌ڵ موسڵماناندا بیكات. ئه‌گه‌ریش كۆیله یا ئافره‌ت یا منداڵ یا نه‌خۆش یا ڕێبوار ئاماده‌ى هه‌ینی بن نوێژه‌كه‌یان دروسته ونوێژی نیوه‌ڕۆیان له سه‌ر ده‌كه‌وێت.
پرسى سێیه‌م: كاته‌كه‌ى:
كاتی جومعه بریتیه له كاتی نوێژی نیوه‌ڕۆ، كه بریتیه له دوای لادانی خۆر له جه‌رگه‌ى ئاسمانه‌وه تا ئه‌وه‌نده‌ى سێبه‌ری هه‌ر شتێك وه‌ك درێژیه‌كه‌ى لێ دێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌سی كوڕی مالك ـ رضي الله عنه ـ كه «أَنَّ النَّبِيَّ ـ ﷺ ـ كَانَ يُصَلِّي الْجُمُعَةَ حِينَ تَمِيلُ الشَّمْسُ» «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ نوێژی هه‌ینی ده‌كرد كاتێك خۆر لای ده‌دا»(5). ئه‌مه‌ش له كاری هاوه‌ڵانه‌وه گێڕدراوه‌ته‌وه(6)، بۆیه: هه‌ر كه‌س گه‌یشته ڕكاتێكی جومعه پێش ده‌رچونی كاته‌كه‌ى ئه‌وا گه‌یشتوه پێی، وه‌گه‌رنا نوێژی نیوه‌ڕۆ ده‌كات، له‌به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی پیشتر باس كرا: «هه‌ر كه‌س بگاته ڕكاتێكی نوێژ ئه‌وا گه‌یشتۆته ئه‌و نوێژه».
پرسى چواره‌م: وتار:
وتار پایه‌یه‌كه له پایه‌كانی جومعه، نوێژی جومعه‌ش دروست نابێت به بێ وتار، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به‌رده‌وام بوه له سه‌ری وهه‌رگیز وازی لێ نه‌هێناوه، بریتیشه له دو وتار، مه‌رجیشه بۆ دروستێتی نوێژی جومعه كه پێش نوێژ بێت.
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى سوننه‌ته‌كانی وتاره‌وه:
وسوننه‌ته دوعا بكرێت بۆ موسڵمانان به‌وه‌ى بۆ دین وژینیان باشه، له‌گه‌ڵ دوعاكردن بۆ كار به ده‌ستی موسڵمانان به چاك بون وموه‌فه‌ق بون، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ «كه جومعه وتاری ده‌فه‌رمو دوعای ده‌كرد، وبه په‌نجه‌كانی ئاماژه‌ى ده‌كرد، وخه‌ڵكیش ئامینیان ده‌كرد»(7)، هه‌روه‌ها سوننه‌ته وتار ونوێژه‌كه یه‌ك كه‌س بیكات، هه‌روه‌ها به پێی توانا ده‌نگی تێیاندا به‌رز بكاته‌وه، وبه پێوه وتار بدات له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَتَرَكُوكَ قَائِمًا﴾ [الجمعة:11] «وبه پێوه له ناو وتار به جێیان هێشتی». وجابری كوڕی سه‌موره ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «كَانَ [ ـ ﷺ ـ ] يَخْطُبُ قَائِمًا. ثُمَّ يَجْلِسُ، ثُمَّ يَقُومُ فَيَخْطُبُ قَائِمًا، فَمَنْ نَبَّأَكَ أَنَّهُ كَانَ يَخْطُبُ جَالِسًا فَقَدْ كَذَبَ. [فَقَدْ وَاللهِ! صَلَّيْتُ مَعَهُ أَكْثَرَ مِنْ أَلْفَيْ صَلَاةٍ]» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به پێوه وتاری ده‌فه‌رمو، ئینجا داده‌نیشت، پاشان هه‌ڵده‌ستا وتاری ده‌فه‌رمو به پێوه، جا هه‌ر كه‌س پێی وتی به دانیشتنه‌وه وتاری فه‌رموه بێگومان درۆی كردوه، به خوا زیاتر له دو هه‌زار نوێژم له‌گه‌ڵدا كردوه»(8). هه‌روه‌ها سوننه‌ته له سه‌ر مینبه‌ر یا شوێنێكی به‌رز بێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ «له سه‌ر مینبه‌ر وتاری ده‌فه‌رمو»(9)، كه به‌رز بو، باشتریشه بۆ ڕاگه‌یاندن، وكاریگه‌رتره بۆ ئامۆژگاری، هه‌روه‌ها له نێوان هه‌ر دو وتاره‌كه تۆزێك داده‌نیشێت، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ : «كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ ﷺ ـ يَخْطُبُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ قَائِمًا، ثُمَّ يَجْلِسُ، ثُمَّ يَقُومُ» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له جومعه‌دا وتاری ده‌فه‌رمو به پێوه پاشان داده‌نیشت وپاشان هه‌ڵده‌ستا»(10). سوننه‌تیشه هه‌ر دو وتاره‌كه كورت بكاته‌وه، دوه‌میش له یه‌كه‌م كورتتر ئه‌بێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عه‌ممار ـ رضي الله عنه ـ : «إِنَّ طُولَ صَلَاةِ الرَّجُلِ، وَقِصَرَ خُطْبَتِهِ، مَئِنَّةٌ مِنْ فِقْهِهِ. فَأَطِيلُوا الصَّلَاةَ وَاقْصُرُوا الْخُطْبَةَ» «درێژی نوێژ، وكورتی وتاره‌كه‌ى، نیشانه‌ى تێگه‌یشنێتی، جا نوێژ درێژ بكه‌نه‌وه وتار كورت بكه‌نه‌وه»(11). وسوننه‌ته وتاربێژ كه ڕوی كرده خه‌ڵكه‌كه سه‌لامیان لێ بكات، له‌به‌ر وته‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه ده‌هاته سه‌ر مینبه‌ر سه‌لامی ده‌كرد»، وسوننه‌ته دابنیشێت تا بانگبێژ لێ ده‌بێته‌وه، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه ده‌چوه سه‌ر مینبه‌ر ده‌اده‌نیشت تا بانگبێژ لێ ده‌بوه‌وه ئینجا هه‌ڵده‌ستا وتاری ده‌فه‌رمو»، سوننه‌تیشه خۆی بدات به سه‌ر گۆچان وهاوشێوه‌كانی، هه‌روه‌ها سوننه‌ته وتار بێژ ته‌ماشای پێش خۆی بكات، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وای كردوه.
پرسى شه‌شه‌م: ئه‌وه‌ى حه‌رامه له جومعه‌دا بكرێت:
له كاتی وتاردا قسه‌كردن حه‌رامه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «مَنْ تَكَلَّمَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَالْإِمَامُ يَخْطُبُ فَهُوَ كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا» «هه‌ر كه‌س له ڕۆژی جومعه‌دا قسه بكات له كاتێكدا پێشه‌وا وتار ده‌خوێنێت، ئه‌وه وه‌كو گوێدرێژ وایه كتێبی هه‌ڵگرتبێت»(12). وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى تری ـ ﷺ ـ : «إِذَا قُلْتَ لِصَاحِبِكَ: أَنْصِتْ، وَالْإِمَامُ يَخْطُبُ فَقَدْ لَغَوْتَ» «ئه‌گه‌ر به‌وه‌ى ته‌نیشتت بڵێی: بێ ده‌نگ به وپێشه‌واش وتار ئێژێت ئه‌وه قسه‌ى پوچ وباتڵ وڕه‌دكراوه‌ت كردوه»(13). هه‌روه‌ها ڕۆیشتن به سه‌ر ملی خه‌ڵكیدا له میانه‌ى وتاردا حه‌رامه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى ـ ﷺ ـ بۆ كابرا كه بینی هه‌نگاو ده‌نێت به‌سه‌ر ملی خه‌ڵكدا: «اِجْلِسْ فَقدْ آذَيْتَ» «دابنیشه! به‌ڕاستی ئازارت گه‌یاند»(14)، جا ئازاردانی موسڵمانانی تێدایه، وسه‌رقاڵیان ده‌كات له گوێ گرتن له وتار، به‌ڵام وتاربێژ دروسته به‌سه‌ر ملی خه‌ڵكدا بڕوات ئه‌گه‌ر ڕێگایه‌كی تری نه‌بێت مه‌گه‌ر به‌مه، هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه دو كه‌س له یه‌كتر جیا بكه‌یته‌وه [وبڕۆیته نێوانیان] له‌به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ (15): «مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ [وَتَطَهَّرَ بِمَا اسْتَطَاعَ مِنْ طُهْرٍ، ثُمَّ ادَّهَنَ أَوْ مَسَّ مِنْ طِيبٍ]، ثُمَّ رَاحَ فَلَمْ يُفَرِّقْ بَيْنَ اثْنَيْنِ، فَصَلَّى مَا كُتِبَ لَهُ، [ثُمَّ إِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ أَنْصَتَ]، غُفِرَ لَهُ مَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْجُمُعَةِ الْأُخْرَى» «هه‌ر كه‌س له ڕۆژی هه‌ینی دا خۆی بشوات وئه‌وه‌نده‌ى توانی خۆی پاك كرده‌وه، ئینجا ڕۆنی له قژیدا یا بۆنی له خۆیدا، ئینجا زو ڕۆیشت ودو كه‌سی له یه‌ك جودا نه‌كرده‌وه، وئه‌وه‌نده‌ى بۆی نوسرا بو نوێژی كرد، ئیتر كه وتار بێژ هات بێ ده‌نگ بو، ئه‌وا له نێوان ئه‌م هه‌ینیه وهه‌ینیه‌كه‌ى تر لێی خۆش ده‌بێت».
پرسى حه‌وته‌م: به چی ده‌گه‌یته جومعه؟
به گه‌یشتنه یه‌ك ڕكات له‌گه‌ڵ پێشه‌وادا گه‌یشتوی به جومعه، له ئه‌بو هوره‌یره‌وه ـ رضي الله عنه ـ به‌رزی ده‌كاته‌وه: «مَنْ أَدْرَكَ مِنْ الْجُمُعَةِ رَكْعَةً، فَقَدْ أَدْرَكَ الصَّلَاةَ»(16) «هه‌ر كه‌س بگاته یه‌ك ڕكاتی جومعه، ئه‌وا به‌ڕاستی گه‌یشتۆته نوێژي جومعه». ئه‌گه‌ریش گه‌یشته كه‌متر له ڕكاتێك ئه‌وا نوێژ نیوه‌ڕۆ ده‌كات.
پرسى هه‌شته‌م: له باره‌ى نوێژی سوننه‌تی جومعه‌وه:
نوێژی جومعه سوننه‌تی پێشینه‌ى نیه، به‌ڵام كه‌سێك سوننه‌تی ڕه‌ها بكات پێش هاتنی كاتى بانگ، ئه‌وا هیچی تێدا نیه [به‌ڵكو سوننه‌ته]، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ هانی بۆ لا داوه، وه‌ك له فه‌رموده‌كه‌ى سه‌لمانی پێشودا ـ رضي الله عنه ـ هاتوه: «هه‌ر كه‌س له ڕۆژی هه‌ینی دا خۆی بشوات... ئینجا زو چو ودو كه‌سی له یه‌ك جودا نه‌كرده‌وه، وئه‌وه‌نده‌ى بۆی نوسرا بو نوێژی كرد»، وله‌به‌ر كاری هاوه‌ڵان رضي الله عنهم، وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى نوێژی سوننه‌ت فه‌زڵداره، نه‌شی كرد نكوڵی لێ ناكرێت، چونكه سوننه‌ته ڕاتیبه‌كه‌ى جومعه ها له پاشه‌وه‌ى كه بریتیه له دو یا چوار یا شه‌ش ڕكات، كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كردویه‌تی وفه‌رمانیشی پێ كردوه، چونكه «دوای جومعه دو ڕكاتی ده‌كرد»(17). هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: «إِذَا صَلَّى أَحَدُكُمُ الْجُمُعَةَ فَلْيُصَلِّ بَعْدَهَا أَرْبَعًا»(18) «گه‌ر كه‌سێكتان نوێژی جومعه‌ى كرد با چوار ڕكات له پاشیه‌وه بكات».
له ڕیوایه‌تێكی تردا: «كامتان دوای جومعه نوێژی كرد با چوار ڕكات بكات»(19)، سه‌باره‌ت به شه‌ش؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه ئه‌گه‌ر له مه‌ككه بوایه ونوێژی جومعه‌ى بكردایه، ده‌چوه پێشه‌وه دو ڕكاتی ده‌كرد، پاشان پێش ده‌كه‌وت وچوار ڕكاتی ده‌كرد، ئه‌گه‌ریش له مه‌دینه بوایه، نوێژی جومعه‌ى ده‌كرد وده‌گه‌ڕایه‌وه وله ماڵه‌وه دو ڕكاتی ده‌كرد وله مزگه‌وت نوێژی نه‌ده‌كرد، كه پێیان وت، وتی: په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وای ده‌كرد(20).
له‌مه‌وه ڕون بویه‌وه كه‌مترین سوننه‌ت دوای جومعه دو ڕكاته، ئه‌وپه‌ڕه‌كه‌شى شه‌شه، هه‌ندێك له زانایانیش ئه‌ڵێن: ئه‌گه‌ر له مزگه‌وت كردی چوار ڕكات ده‌كات، له ماڵه‌وه‌ش كردی دو ڕكات ده‌كات(21). كه‌واته به گوێره‌ى حاڵه‌ته‌كان جۆراوجۆره.
پرسى نۆیه‌م: چۆنێتی نوێژی جومعه:
نوێژی جومعه دو ڕكاته، وقورئان خوێندنه‌ی نوێژه‌كه به ئاشكرایه، چونكه ـ ﷺ ـ وای ده‌كرد، وكرداریشی له سوننه‌تی ویه ـ ﷺ ـ ، وزانایانیش كۆكن له سه‌ر ئه‌مه، سوننه‌تیشه له ڕكاتی یه‌كه‌مدا سوه‌رتی «جومعه»، وله دوه‌میشدا «مونافیقون» بخوێنێت دوای فاتیحا(22)، یا له یه‌كه‌م «ئه‌علا» ده‌خوێنێت ودوه‌میش «غاشیه»(23)، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وای كردوه.
پرسى ده‌یه‌م: له باره‌ى سوننه‌ته‌كانی جومعه‌وه:
1- سوننه‌ته زو بڕوات بۆ نوێژ، تا پاداشتی مه‌زنی ده‌ست بكه‌وێت، له فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تى: «مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ غُسْلَ الْجَنَابَةِ، ثُمَّ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الْأُولَى فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَدَنَةً، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّانِيَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَقَرَةً، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّالِثَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ كَبْشًا أَقْرَنَ، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الرَّابِعَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ دَجَاجَةً، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الْخَامِسَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَيْضَةً، فَإِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ حَضَرَتِ الْمَلَائِكَةُ يَسْتَمِعُونَ الذِّكْرَ» «هه‌ر كه‌س له ڕۆژی جومعه‌دا غوسل ده‌ر بكات وه‌ك غوسلی له‌شگرانی، پاشان زو بڕوات له یه‌كه‌م ساتیدا، وه‌كو ئه‌وه وایه وشترێكی كردبێته خێر بۆ نزیك بونه‌وه له خوا، وهه‌ر كه‌س له ساتی دوه‌میدا بڕوات وه‌كو ئه‌وه وایه مانگایه‌كی به‌خشی بێته‌وه، وهه‌ر كه‌س له ساتی سێیه‌میدا بڕوات وه‌كو ئه‌وه وایه به‌رانێكی شاخداری كردبێته صه‌ده‌قه، وهه‌ركه‌س له ساتی چوارمیدا بڕوات، وه‌كو ئه‌وه وایه مریشكێكی كردبێته خێر، وهه‌ركه‌س له ساتی پێنجه‌میدا بڕوات، وه‌كو ئه‌وه وایه هێلكه‌یه‌كی كردبێته خێر، كه پێشه‌وا هات ئیتر فریشته‌كان ئاماده ده‌بن وگوێ له وتار ده‌گرن»(24). هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: «مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَغَسَّلَ(25)، وَبَكَّرَ وَابْتَكَرَ(26)، وَدَنَا، وَاسْتَمَعَ، وَأَنْصَتَ، كَانَ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ يَخْطُوهَا أَجْرُ سَنَةٍ؛ صِيَامُهَا وَقِيَامُهَا» «هه‌ر كه‌س جومعه خۆی بشوات وسه‌ریشی به جوانی بشوات یا غوسلیش بخاته سه‌ر ژنه‌كه‌ى، زوش بێت وبگاته سه‌ره‌تای وتار، نزیك پێشه‌واش دابنیشێت، جوانیش گوێ بگرێت، وبێ ده‌نگ بێت، ئه‌وا هه‌ر هه‌نگاوێكی ده‌ینات پاداشتی ساڵێك ڕۆژو وشه‌و نوێژی هه‌یه»(27).
2- وخۆشۆردن له ڕۆژه‌كه‌ى سوننه‌ته: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ی پێشو: «هه‌ر كه‌س له ڕۆژی جومعه‌دا غوسل ده‌ر بكات وه‌ك غوسلی له‌شگرانی» وئه‌بێت سور بێت له سه‌ری وازی لێ نه‌هێنێت، به تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى بۆنی ناخۆشیان لێ دێت.
(تێبینى : بۆچونى تەواو ئەوەیە کە غوسلی جومعە واجبە چونکە هاتووە كە پەیامبەری خوا ﷺ فەرمویەتی: «غُسْلُ يَوْمِ الْجُمُعَةِ وَاجِبٌ عَلَى كُلِّ مُحْتَلِمٍ» أخرجه البخاري «2665 و879 و 895».
واتە: «خۆشۆردنی ڕۆژی جومعە واجبە لەسەر هەموو پێگەیشتویەك، باڵغ بوویەك».
زۆر بەڕوونی دەفەرموێ: واجبە. ئەمەش ڕای ئیبن عومەر وئەبو هورەیرە وئەبو سەعید وعەمماری كوڕی یاسر وعومەری كوڕی خەتتاب وجگە لەوانیشە، هەروەها ڕای زاهیریەكانە.) ستافی وەڵامەکان
3- هه‌روه‌ها سوننه‌ته بۆن له خۆی بدات وخۆی پاكه‌وه بكات، وئه‌وه‌ى ئه‌بێ لاببرێ له لاشه لایبدات، وه‌ك گرتنی نینۆك وجگه له‌ویش.
خۆ پاككردنه‌وه‌ش شتێكی زیاتره له خۆشۆردن، ئه‌مه‌ش به‌وه ده‌بێت بۆنه گه‌نه‌كان وهۆكاره‌كانی له خۆی لابدات، وه‌ك ئه‌و موانه‌ى شه‌رع فه‌رمانی كردوه به لابردنی، هه‌روه‌ها نینۆكه‌كان، جا سوننه‌ته له‌گه‌ڵ خۆشۆردنی جومعه‌دا موی به‌ر ودوا وبن بالأ لا ببرێت، ونینۆك بگیرێت، سمێل كورت بكرێته‌وه وبۆن له خۆ بدرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى سه‌لمان [ی پێشو] به‌رزی ده‌كاته‌وه: «كه‌س نیه له ڕۆژی جومعه خۆی بشوات وئه‌وه‌نده‌ى توانی خۆی پاك كرده‌وه، وڕۆن له قژی بدات یا له عه‌تری ماڵه‌وه بۆن له خۆی بدات، وزو بڕوات ودو كه‌س له یه‌ك جودا نه‌كاته‌وه، وئه‌وه‌نده‌ى بۆی نوسرا بو نوێژی كرد، ئینجا كه پێشه‌وا هات بێ ده‌نگ بێت، مه‌گه‌ر له نێوان ئه‌م هه‌ینیه وهه‌ینیه‌كه‌ى تر خوا لێی خۆشده‌بێت»(28). ئیبن حه‌جه‌ر ئه‌ڵێ: مه‌بست پێی موباله‌غه‌یه له خۆ پاككردنه‌وه، هه‌روه‌ها ئه‌مه له‌وه‌شه‌وه ده‌فامرێت كه له‌گه‌ڵ خۆشۆردن هاتوه... كه خۆشۆردن مه‌به‌ست لێی: گرتنی سمێڵ ونینۆك وموی به‌ر ودوایه»(29).
4- هه‌روه‌ها سوننه‌ته جوانترین جلوبه‌رگ له‌به‌ر بكات، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه: «عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب كراسێكی ئاوریشمی جوانی بینی له لای ده‌رگای مزگه‌وت، وتی: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌گه‌ر ئه‌مه بكڕیایه، ڕۆژانی هه‌ینی، وبۆ هاتنی وه‌فد ونوێنه‌ره‌كان له‌به‌رت بكردایه»، بوخاری رحمه الله ئه‌م فه‌رموده‌یه ده‌كاته به‌ڵگه بۆ پۆشینی جوانترین جلوبه‌رگ بۆ ڕۆژانی جومعه، وه‌ك ئه‌ڵێ: «بابه‌تی: پۆشینی جوانترینی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌تی». حافز ئیبن حه‌جه‌ر ئه‌ڵێ: «ڕوانگه‌ى كردنه به‌ڵگه ئه‌وه‌یه: په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئیقڕاری عومه‌ر ده‌كات له سه‌ر بنچینه‌ى خۆ ڕازاندنه‌وه بۆ جومعه»(30)، وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «مَا عَلَى أَحَدِكُمْ لَوِ اشْتَرَى ثَوْبَيْنِ لِيَوْمِ الْجُمُعَةِ سِوَى ثَوْبَيْ مِهْنَتِهِ» «هیچتان له سه‌ر نیه ئه‌گه‌ر دو كراس بكڕن بۆ ڕۆژی جومعه، جگه له دو جلوبه‌رگی ئیشه‌كه‌ى»(31).
5- هه‌روه‌ها سوننه‌ته له شه‌و وڕۆژه‌كه‌یدا زۆر صه‌لآوات بدرێ له سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «فَأَكْثِرُوا عَلَيَّ مِنَ الصَّلَاةِ فِيهِ» «زۆر صه‌لآواتم له سه‌ر بده‌ن تێیدا»(32).
6- هه‌روه‌ها سوننه‌ته له نوێژی به‌یانیه‌كه‌یدا هه‌ر دو سوره‌تی «سه‌جده» و«ئینسان» بخوێنێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به‌رده‌وام بوه له سه‌ری(33).
7- (34) هه‌روه‌ها سوننه‌ته له ڕۆژه‌كه‌شیدا سوره‌تی كه‌هف بخوێنرێ، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ (35): «إِنَّ مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْكَهْفِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَضَاءَ لَهُ مِنَ النُّورِ مَا بَيْنَ الْجُمُعَتَيْنِ» «هه‌ر كه‌س سوره‌تی كه‌هف بخوێنێت له ڕۆژی جومعه‌دا ئه‌وا نورێكی بۆ ده‌دره‌وشێته‌وه تا نێوان هه‌ر دو جومعه‌كه ده‌ڕوات».
8- وسوننه‌ته بۆ كه‌سێك له ڕۆژی جومعه چوه مزگه‌وته‌وه دانه‌نیشێت تا دو ڕكات نوێژ ده‌كات، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانی پێكردوه(36)، ئه‌گه‌ریش له میانی وتاری پێشه‌وادا بو، كورتی ده‌كاته‌وه.
9- هه‌روه‌ها سوننه‌ته زۆر بپاڕێته‌وه وچاودێری ساتی گیرا بونی دوعا بكات، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «إِنَّ فِي الْجُمُعَةِ لَسَاعَةً لَا يُوَافِقُهَا مُسْلِمٌ [وَهُوَ] قَائِمٌ يُصَلِّي، يَسْأَلُ اللهَ خَيْرًا، إِلَّا أَعْطَاهُ إِيَّاهُ» «هه‌ینی ساتێكی كه‌می تێدایه، هیچ موسڵمانێك ڕێكه‌وتی لێ ناكه‌وێ خه‌ریكی داوای خێر كردن بێت له خوا، مه‌گه‌ر خوا پێی ده‌به‌خشێت»(37).
===========
(1) أخرجه النسائي. (3/89) (1371) وصححه الألباني «صحيح الجامع» (3521).
(2) أخرجه مسلم (865).
(3) «شرح النوي على مسلم» (6/152).
(4) أخرجه أبو داود (1054)، وصححه الألباني في «الإرواء» (592).
(5) أخرجه البخاري (904).
(6) انظر: «فتح الباري» (2/450).
(7) [قال الألباني في: «الإرواء» (613) (3/ 74): «لم أقف على سنده، وإنما علقه البيهقى (3/210) مرسلًا فقال: وَرُوِّينَا عَنِ الزُّهْرِيِّ(*) أَنَّهُ قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ ﷺ ـ إِذَا خَطَبَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ دَعَا فَأَشَارَ بِإِصْبَعِهِ وَأَمَّنَ النَّاسُ». وَرَوَاهُ قُرَّةُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، عَنْ أَبِي سَلَمَةَ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ مَوْصُولًا وَلَيْسَ بِصَحِيحٍ، وَاللهُ أَعْلَمُ»» اهـ.
(*) لێره‌دا زه‌هه‌بی له «مهذب»ه‌كه‌ى «السنن الكبير»دا (3/1137) (5144) دار الوطن نیشانه‌ى «ضبة»یه‌كی داناوه، وه‌كو ئاماژه‌یه‌ك بۆ پچڕاوی سه‌نه‌ده‌كه‌ى. والعجيب أن محقق «شرح منتهى الإرادات» الشيخ عادل سعد (1/390) دار الكتب العلمية! ط1، 1426، أشار في الهامش إلى أنه أخرجه مسلم وأحمد، ولا شك أنه وهم].
(8) أخرجه مسلم (862).
(9) [قال في «الإرواء» (615) (3/ 75): «متواتر عن جماعة من أصحاب النبي ـ ﷺ ـ »].
(10) متفق عليه: البخاري (928)، ومسلم (861) [واللفظ المثبت هو للبخاري والذي ذكروه في الأصل هو للنسائي وغيره].
(11) أخرجه مسلم (869).
(12) أخرجه أحمد (1/230). وقال ابن حجر في «بلوغ المرام»: «إسناده لا بأس به». «سبل السلام» (2/101-102) (421).
(13) متفق عليه: البخاري (394)، ومسلم (851). وانظر: إرواء الغليل (3/84).
(14) أخرجه أبو داود (1118)، والنسائي (3/103)، والحاكم (1/288)، وصححه وافقه الذهبي. وصححه الألباني «صحيح ابن ماجه» (916).
(15) أخرجه البخاري (910).
(16) أخرجه ابن ماجه (1121)، وصححه الألباني (صحيح سنن ابن ماجه 927، 928). [كذا خرَّجوه وفقهم الله، ولفظه في الموضع المشار إليه: «...رَكْعَةً فَلْيَصِلْ إِلَيْهَا أُخْرَى» واللفظ المذكور عند ابن خزيمة: (1850) (3/310)، وفي ابن ماجه أيضًا: (1123) ولكن بزيادة: «...مِنْ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ أَوْ غَيْرِهَا...»].
(17) متفق عليه: البخاري (937)، ومسلم (882).
(18) أخرجه مسلم (881) [هكذا اللفظ في الموضع المشار إليه، وفي الأصل: «أربع ركعات»].
(19) صحيح مسلم (881) 69.
(20) أخرجه أبو داود (1130).
(21) «زاد المعاد» (1/440).
(22) أخرجه مسلم (877).
(23) أخرجه مسلم (878).
(24) متفق عليه: أخرجه البخاري (881)، ومسلم (850).
(25) [«روي بالتشديد والتخفيف، قيل: أراد به غسل رأسه... ويرجح هذا لفظ أبي داود: «من غسل رأسه واغتسل»، وما في البخاري عن طاوس: «ذكروا أن النبي ـ ﷺ ـ قال: «اغتسلوا واغسلوا رءوسكم»... وقيل: جامع زوجته فأوجب عليها الغسل؛ فكأنه غسلها، وقيل: كرر ذلك للتأكيد»].
(26) [«وابتكر» أي: أدرك أول الخطبة، وقيل: كرره للمبالغة والتأكيد»].
(27) أخرجه الترمذي (496) وحسنه، وحسَّنه أيضاً: المنذري «الترغيب والترهيب» (1/247).
(28) أخرجه البخاري (910).
(29) أخرجه البخاري (883) وانظر «فتح الباري» (2/432) [وذكر هذا قبله ابن رجب في «فتحه»].
(30) «فتح الباري» (2/434).
(31) أخرجه أبو داود (1078)، وابن ماجه (1095)، وصححه الألباني في «صحيح ابن ماجه» (898).
(32) أخرجه أبو داود (1047)، والنسائي (3/91)، وابن ماجه (1085)، والحاكم (1/278)، وصححه وافقه الذهبي، وصححه الألباني «صحيح ابن ماجه» (889) [واللفظ المثبت هو من المواضع المشار إليها]
(33) صحيح البخاري (رقم 891)
(34) [له عه‌ره‌بیه‌كه‌ی دا له‌گه‌ڵ خاڵی پێشوه].
(35) أخرجه الحاكم (2/368)، وصححه، وصححه الألباني «الإرواء» (3/93). [فالمثبت هنا هو لفظ الحاكم في الموضع الذي أشاروا إليه، وهو من حديث أبي سعيد، أما المثبت عندهم (النسخة العربية) فمن حديث ابن عمر، أخرجه المنذري في «الترغيب والترهيب» وضعفه الألباني وتفصيله في «تمام المنة»].
(36) صحيح البخاري (930).
(37) أخرجه البخاري (935)، ومسلم (852) [واللفظ له، والزيادة التي ذكروها للبخاري].
ده‌روازه‌ى نۆیه‌م : نوێژى عوزردارهكاندهروازهى سێیه‌م : له باره‌ى كاتهكانى نوێژهوهدهروازهى شه‌شه‌م : له باره‌ى سوژدهى سههو، وقورئان خوێندن، وشوكرانه بژێریهوهدهروازهى سیانزهههم : له باره‌ى نوێژه بارانهوهدهروازهى یانزه‌هه‌م : له باره‌ى نوێژی ترسه‌وه (صَلاَةُ الخَوْفِ)
