ده‌روازه‌ى پێنجه‌م : له باره‌ى نوێژی سوننه‌ته‌وه
مه‌به‌ستیش له سوننه‌ت: هه‌مو په‌رستنێكه واجب نه‌بێت.
چه‌ند پرسێكیشی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: فه‌زڵی نوێژی سوننه‌ت، وحیكمه‌ت له شه‌رعی بونی:
پرسى دوه‌م: له باره‌ى به‌شه‌كانی نوێژی سوننه‌وه:
پرسى سێیه‌م: ئه‌و نوێژه سوننه‌تانه‌ى به كۆمه‌ڵ بكرێت سونن
پرسى چواره‌م: ژماره‌ى ڕه‌واتبه‌كان:
پرسى پێنجه‌م: حوكمی ویتر وفه‌زڵه‌كه‌ى وكاته‌كه‌ى:
پرسى شه‌شه‌م: شێوازی ویتر وژماره‌ى ڕكاته‌كانى:
پرسى حه‌وته‌م: ئه‌و كاتانه‌ى نه‌هی كراوه سوننه‌تی تێدا بكرێت:
ده‌روازه‌ى پێنجه‌م : له باره‌ى نوێژی سوننه‌ته‌وه
مه‌به‌ستیش له سوننه‌ت: هه‌مو په‌رستنێكه واجب نه‌بێت.
چه‌ند پرسێكیشی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: فه‌زڵی نوێژی سوننه‌ت، وحیكمه‌ت له شه‌رعی بونی:
1. فه‌زڵه‌كه‌ى: نوێژی سوننه‌ت له باشترین په‌رستشه‌كانه له دوای تێ كۆشان له پێناوی خوا وفێرخوازی، ئه‌مه‌ش له به‌ر به‌رده‌وام بونی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له سه‌ر كردنی نوێژی سوننه‌ت، وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره ـ رضي الله عنه ـ ، كه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «إِنَّ اللّهَ تَعَالى قَالَ: مَنْ عَادَى لِي وَلِيًّا فَقَدْ آذَنْتُهُ بِالْحَرْبِ، وَمَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدِي بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ، وَمَا يَزَالُ عَبْدِي يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّوَافِلِ حَتَّى أُحِبَّهُ...» «خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: هه‌ر كه‌س دژایه‌تی دۆستێكی من بكات، ئه‌وا شه‌ڕی له دژ ڕا ده‌گه‌یه‌نم، وبه‌نده‌كه‌م لێم نزیك نابێته‌وه به شتێك خۆشه‌ویست تر بێت له لام وه‌ك فه‌رزه‌كان، وبه‌رده‌وام به‌نده‌كه‌م لێم نزیك ده‌بێته‌وه به سوننه‌ته‌كان تا خۆشم ده‌وێت»(1).
2. حیكمه‌ت له دانانی: خوا سوننه‌ته‌كانی داناوه وه‌ك ڕه‌حمه‌تێك به به‌نده‌كانی، جا بۆ هه‌ر فه‌رزێك سوننه‌تێكی له ڕه‌گه‌زی خۆی بۆ داناوه تا ئیماندار به هۆیه‌وه ئیمانی زیاتر بێت وپله‌ى به‌رز تر بێت، وفه‌رزه‌كانیشی پێ ته‌واو بكرێت وببێته جێگره‌وه‌ى له قیامه‌ت، چونكه فه‌رزه‌كان كه‌م وكورتی به سه‌ردا دێت، وه‌ك له فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو هوره‌یره‌دا ـ رضي الله عنه ـ هاتوه، له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ : «إِنَّ أَوَّلَ مَا يُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الْمُسْلِمُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الصَّلَاةُ [الْمَكْتُوبَةُ]، فَإِنْ أَتَمَّهَا وَإِلَّا قِيلَ: انْظُرُوا هَلْ لَهُ مِنْ تَطَوُّعٍ ؟ فَإِنْ كَانَ لَهُ تَطَوُّعٌ أُكْمِلَتِ الْفَرِيضَةُ مِنْ تَطَوُّعِهِ، ثُمَّ يُفْعَلُ بِسَائِرِ الْأَعْمَالِ الْمَفْرُوضَةِ مِثْلُ ذَلِكَ» «یه‌كه‌م شتێك له قیامه‌ت دا كه له سه‌ری لێ پرسینه‌وه له گه‌ڵ موسڵمان ده‌كرێت، نوێژه فه‌رزه‌كانه، جا ئه‌گه‌ر ته‌واو وكامڵ بو، ئه‌وا باشه، وه‌گه‌رنا ئه‌وترێت: ته‌ماشا بكه‌ن بزانن سوننه‌تی هه‌یه؟ ئه‌گه‌ر هه‌یبو فه‌رزه‌كه‌ى پێ ته‌واو ده‌كرێت، پاشان له گه‌ڵ سه‌رجه‌م كاره فه‌رزه‌كانی تر ئاوها ده‌كرێت»(2).
پرسى دوه‌م: له باره‌ى به‌شه‌كانی نوێژی سوننه‌وه:
نوێژی سوننه‌ت دو جۆره:
جۆری یه‌كه‌م: ئه‌و سوننه‌تانه‌یه كاتێكی دیاری كراوی هه‌یه، پێشی ده‌وترێت: سوننه‌تی «الـمُقَيَّد»، وهه‌یانه له‌گه‌ڵ فه‌رزه‌كان دایه وه‌كو سوننه‌ته ڕاتیبه‌كان، هه‌شیانه وا نیه وه‌ك نوێژی وتر وچێشته‌نگاو وخۆر گیران.
جۆری دووه‌م: ئه‌و سوننه‌تانه‌یه نه به‌ستراوه به كاتێكی دیاری كراوه‌وه.
جۆری یه‌كه‌میش چه‌ندین جۆره، وهه‌ندێكیشیی له هه‌ندێكی ته‌ئكید كراو تره، له هه‌مویشی جه‌خت كراو تر خۆر گیرانه، پاشان وتر، دوای ئه‌وه نوێژه بارانه، ئینجا نوێژی ته‌راویح.
به‌ڵام جۆری دووه‌م به شه‌و به‌رده‌وام دروسته، له ڕۆژیش دا دروسته جگه له كاته نه‌هی لێ كراوه‌كان. نوێژی شه‌ویش له نوێژی ڕۆژ باشتره.
پرسى سێیه‌م: ئه‌و نوێژه سوننه‌تانه‌ى به كۆمه‌ڵ بكرێت سوننه‌ته:
سوننه‌ته نوێژی جه‌ماعه‌ت بكرێت بۆ: ته‌راویح، وداوای باران بارین، وخۆر گیران.
پرسى چواره‌م: ژماره‌ى ڕه‌واتبه‌كان:
ڕه‌واتب كۆی ڕاتبه، واتا: به‌رده‌وامی هه‌میشه‌یی، ئه‌مانه‌ش له‌گه‌ڵ فه‌رزه‌كان دان، سودی ئه‌م ڕاتبانه ئه‌وه‌یه كه‌م وكورتی فه‌رزه‌كان پڕ ده‌كه‌نه‌وه، وه‌ك پێشتر ڕون كرایه‌وه.
ژماره‌شیان ده ڕكاته، وه‌ك له فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ردا ـ رضي الله عنه ـ هاتوه: «حَفِظْتُ مِنَ النَّبِيِّ ـ ﷺ ـ عَشْرَ رَكَعَاتٍ؛ رَكْعَتَيْنِ قَبْلَ الظُّهْرِ، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَهَا، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ فِي بَيْتِهِ، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ فِي بَيْتِهِ، وَرَكْعَتَيْنِ قَبْلَ صَلَاةِ الصُّبْحِ، كَانَتْ سَاعَةً لَا يُدْخَلُ عَلَى النَّبِيِّ ـ ﷺ ـ فِيهَا. حَدَّثَتْنِي حَفْصَةُ: أَنَّهُ كَانَ إِذَا أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ، وَطَلَعَ الْفَجْرُ، صَلَّى رَكْعَتَيْنِ» «ده ڕكاتم له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ له به‌ر كردوه وفێری بوم: دو ڕكات پێش نیوه‌ڕۆ، دو ڕكاتیش له پاشی، دو ڕكات دوای مه‌غریب له ماڵی خۆی دا، دو ڕكاتیش دوای عیشا له ماڵی خۆی دا، دو ڕكاتیش پێش نوێژی به‌یانی، له‌و كاتانه‌ش دا كه‌س نه ده‌چوه خزمه‌تی، حه‌فسه بۆی گێڕامه‌وه كه دوای بانگ وده‌رچونی سپێده دو ڕكات نوێژی ده‌كرد»(3).
وته‌ئكید له سه‌ر كراوه ده‌رهه‌ق موسڵمان پارێزگاری بكات له سه‌ر دوانزه ڕكات، له به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «مَا مِنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ يُصَلِّي لِلهِ تعالى كُلَّ يَوْمٍ ثِنْتَيْ عَشْرَةَ رَكْعَةً تَطَوُّعًا غَيْرَ فَرِيضَةٍ، إِلَّا بَنَى اللهُ لَهُ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ - أَوْ إِلَّا بُنِيَ لَهُ بَيْتٌ فِي الْجَنَّةِ» «هیچ موسڵمانێك نیه هه‌مو ڕۆژێك دوازده ڕكات نوێژ بكات مه‌گه‌ر خوای گه‌وره ماڵێكی له به‌هه‌شت دا بۆ دروست ده‌كات»(4). ئه‌مه‌ش هه‌ر ئه‌وه‌ى پێشوه ته‌نها پێش نیوه‌ڕۆ چوار ڕكاته، وه‌ك له زیاده‌یه‌كی تورمزیدا هاتوه له فه‌رموده‌كه‌ى ئوم حه‌بیبه‌ی پێشو رضي الله عنها: «أَرْبَعًا قَبْلَ الظُّهْرِ، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَهَا، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ، وَرَكْعَتَيْنِ قَبْلَ صَلَاةِ الْفَجْرِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ» «چوار ڕكاته پێش نیوه‌ڕۆ، ودوان له پاشی، ودوان پاش مه‌غریب، ودوان پاش عیشا، دوان له پێش نوێژی به‌یانی»(5). هه‌روه‌ها له به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ى كه له صه‌حیحدا هاتوه له عائیشه‌وه: «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ چوار ڕكاته‌كه‌ى پێش نوێژی نیوه‌ڕۆی واز لێ نه‌ده‌هێنا»(6).
وته‌ئكید كراو ترینی ڕه‌واتبه‌كان: دو ڕكاته‌كه‌ى پێش نوێژ به‌یانیه، له به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه ئه‌فه‌رموێ: «رَكْعَتَا الْفَجْرِ خَيْرٌ مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا» «دو ڕكاته‌كه‌ى به‌یانی له دونیا وئه‌وه‌شی تێیدایه باشتره»(7). وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها له باره‌ى ئه‌و دو ڕكاته‌وه: «وَلَمْ يَكُنْ يَدَعُهُمَا أَبَدًا» «هه‌رگیز وازی لێ نه‌ده‌هێنا»(8).
پرسى پێنجه‌م: حوكمی ویتر وفه‌زڵه‌كه‌ى وكاته‌كه‌ى:
حوكمه‌كه‌ى: سوننه‌تێكی ته‌ئكید كراوه، په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ هانی له سه‌ر داوه، وه‌ك ئه‌فه‌رموێ: «إِنَّ اللهَ وِتْرٌ يُحِبُّ الوِتْرَ» «خوا تاكه، ویتر (تاك)ی پێ خۆشه»(9). هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ ﷺ ـ : «يَا أَهْلَ الْقُرْآنِ أَوْتِرُوا؛ فَإِنَّ اللهَ وِتْرٌ يُحِبُّ الْوِتْرَ» «ئه‌ى قورئان خوێنان ویتر بكه‌ن، خوا ویتره ویتری پێ خۆشه»(10).
كاته‌كه‌شی: نێوان نوێژی عیشا ونوێژی به‌یانیه به كۆ ده‌نگی زانایان، له به‌ر كرده‌وه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ خۆی، وفه‌رمایشتیشی: «إِنَّ اللهَ تَعَالَى قَدْ أَمَدَّكُمْ بِصَلَاةٍ، وَهِيَ خَيْرٌ لَكُمْ مِنْ حُمْرِ النَّعَمِ، وَهِيَ الْوِتْرُ، فَجَعَلَهَا لَكُمْ فِيمَا بَيْنَ الْعِشَاءِ إِلَى طُلُوعِ الْفَجْرِ» «خوا نوێژێكی بۆ زیاد كردون، كه له به نرخ ترین ماڵ «وشتره سوره» باشتره بۆتان، ئه‌ویش نوێژی ویتره، خستویه‌تی نێوان نوێژی عیشا وده‌رچونی سپێده‌وه»(11).
كه سپێده ده‌رچو ئیتر وتر نامێنێت، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «صَلَاةُ اللَّيْلِ مَثْنَى مَثْنَى، فَإِذَا خَشِيَ أَحَدُكُمُ الصُّبْحَ صَلَّى رَكْعَةً وَاحِدَةً، تُوتِرُ لَهُ مَا قَدْ صَلَّى» «شه‌و نوێژ دو ڕكات دو ڕكاته، جا ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان ترسا سپێده ده‌ر بچێت، یه‌ك ڕكات ده‌كات، ئه‌بێته ویتری نوێژه‌كانی»(12). ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له سه‌ر ئه‌وه‌ى نه‌مانی كاتی ویتر به ده‌رچونی سپێده ده‌بێت.
حافز ئیبن حه‌جه‌ر ده‌ڵێت: «وڕاشكاو تر له‌مه ئه‌وه‌یه كه ئه‌بو داود ونه‌سائی ده‌گێڕنه‌وه وئه‌بو عه‌وانه وجگه له‌ویش به صحیحان داناوه... كه ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه ئه‌یوت: «مَنْ صَلَّى مِنَ اللَّيْلِ فَلْيَجْعَلْ آخِرَ صَلَاتِهِ وِتْرًا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ـ ﷺ ـ كَانَ يَأْمُرُ بِذَلِكَ، فَإِذَا كَانَ الْفَجْرُ فَقَدْ ذَهَبَ كُلُّ صَلَاةِ اللَّيْلِ وَالْوِتْرِ» «هه‌ر كه‌س شه‌و نوێژی كرد با ویتر بخاته كۆتاییه‌كه‌ى، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانی به‌وه ده‌كرد، كه سپێده‌ش ده‌رچو ئیتر شه‌و نوێژ ویتریش نامێنێت»»(13).
ونوێژی ویتریش له كۆتایی شه‌و دا باشتره له سه‌ره‌تاكه‌ى، به‌ڵام سوننه‌ته پێش بخرێت بۆ كه‌سێك زانی كۆتایی شه‌و به خه‌به‌ر نایه‌ت، ئه‌گه‌ریش زانی به خه‌به‌ر دێت سوننه‌ته دوا بخرێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «مَنْ خَافَ أَنْ لَا يَقُومَ مِنْ آخِرِ اللَّيْلِ فَلْيُوتِرْ أَوَّلَهُ، وَمَنْ طَمِعَ أَنْ يَقُومَ آخِرَهُ فَلْيُوتِرْ آخِرَ اللَّيْلِ فَإِنَّ صَلَاةَ آخِرِ اللَّيْلِ مَشْهُودَةٌ، وَذَلِكَ أَفْضَلُ» «هه‌ر كه‌س ترسا كۆتایی شه‌و دا به خه‌به‌ر نه‌یه‌ت، ئه‌وا با سه‌ره‌تاكه‌ى ویتر بكات، هه‌ركه‌سیش به ته‌مای كۆتایی شه‌و بو ئه‌وا با كۆتایی شه‌و ویتر بكات، چونكه نوێژی كۆتایی شه‌و فریشته‌كان ئاماده‌ى ده‌بن، وئه‌وه‌ش چاكتره»(14).
پرسى شه‌شه‌م: شێوازی ویتر وژماره‌ى ڕكاته‌كانى:
ویتر لای كه‌مه‌كه‌ى یه‌ك ڕكاته، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر وئیبن عه‌بباس رضي الله عنه ئه‌یده‌نه پاڵ په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «الوِتْرُ رَكْعَةٌ مِنْ آخِرِ اللَّيْل» «ویتر ڕكاتێكه له كۆتایی شه‌و»(15)، وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ری پێشو ـ رضي الله عنه ـ : «یه‌ك ڕكات ده‌كات ئه‌بێته ویتری نوێژه‌كانی».
دروسته به سێ ڕكاتیش بكرێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ چوار ڕكاتی(16) ده‌كرد مه‌پرسه له جوانی ودرێژیه‌كه‌ى پاشان چواری تری ده‌كرد مه‌پرسه له جوانی ودرێژیه‌كه‌ى، پاشان سێ ڕكاتی ده‌كرد»(17).
دروستیشه ئه‌م سیانه به دو سه‌لام بكرێت، چونكه عه‌بدوڵای كوڕی عومه‌ر رضي الله عنه له دوه‌م دا سه‌لامی ده‌دایه‌وه بۆ فه‌رمان كردن به هه‌ندێك پێداویستی خۆی(18). ودروستیشه پێكه‌وه بكرێت به یه‌ك ته‌حیات وسه‌لامێك، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ سێ ڕكات ویتری ده‌كرد دانه‌ده‌نیشت ته‌نها له كۆتایی نه‌بێت(19). به‌ڵام به دو ته‌حیات وسه‌لامێك ناكرێت بۆ ئه‌وه‌ى له نوێژی مه‌غریب نه‌چێت وپه‌یامبه‌ریش نه‌هی له‌وه كردوه(20).
ودروستیشه ویتر به حه‌وت ڕكات وبه پێنجیش بكرێت، دانانیشێت له كۆتاییه‌كه‌ى نه‌بێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها: «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ سیانزه ڕكات شه‌و نوێژی ده‌كرد، پێنجیان ده‌كرده ویتر، دا نه‌ده‌نیشت ته‌نها له كۆتاییه‌كه‌ى نه‌بێت»(21). وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئوم سه‌له‌مه رضي الله عنها: «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ حه‌وت یا پێنج ڕكات ویتری ده‌كرد، نه سه‌لامی تێدا ده‌دایه‌وه ونه قسه‌ى تێدا ده‌كرد»(22).
پرسى حه‌وته‌م: ئه‌و كاتانه‌ى نه‌هی كراوه سوننه‌تی تێدا بكرێت:
هه‌ندێك كات هه‌یه نوێژی سوننه‌ت كردن تێیدا نه‌هی لێ كراوه -مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ى هه‌لآوێر كراوه- كه بریتین له پێنج كات:
یه‌كه‌م: له دوای نوێژی به‌یانیه‌وه تا خۆر ده‌رچون، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «لَا صَلَاةَ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ» «له دوای نوێژی به‌یانیه‌وه نوێژ نیه هه‌تا ده‌رچونی خۆر»(23).
دوه‌م: له ده‌رچونی خۆره‌وه تا به‌رز بونه‌وه‌ى به ئه‌ندازه‌ى ڕمێك له پێش چاودا كه نزیكه‌ى مه‌ترێك ده‌كات، ئێستاش ده‌كاته نزیكه‌ى چاره‌ك یا سێ یه‌كی سه‌عاتێك، جا هه‌ر كه خۆر به‌رز بویه‌وه به قه‌د ڕمێك ئیتر كاتی نه‌هی كۆتایی پێ هاتوه، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به عه‌مری كوڕی عه‌به‌سه‌ى فه‌رمو: «صَلِّ صَلَاةَ الصُّبْحِ، ثُمَّ أَقْصِرْ عَنِ الصَّلَاةِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ حَتَّى تَرْتَفِعَ» «نوێژی به‌یانی بكه پاشان واز بهێنه له نوێژ كردن تا خۆر ده‌ر ده‌چێت»(24). وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عوقبه‌ى كوڕی عامر ـ رضي الله عنه ـ كه دێت.
سێیه‌م: كه خۆر هاته نێو جه‌رگه‌ى ئاسمان تا ده‌ست ده‌كات به لادان به‌ره‌و ڕۆژ ئاوا وكاتی نوێژی نیوه‌ڕۆ دێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عوقبه‌ى كوڕی عامر ـ رضي الله عنه ـ : «ثَلَاثُ سَاعَاتٍ كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ ﷺ ـ يَنْهَانَا أَنْ نُصَلِّيَ فِيهِنَّ أَوْ نَقْبُرَ فِيهِنَّ مَوْتَانَا: حِينَ تَطْلُعُ الشَّمْسُ بَازِغَةً حَتَّى تَرْتَفِعَ، وَحِينَ يَقُومُ قَائِمُ الظَّهِيرَةِ حَتَّى تَزُولَ الشَّمْسُ، وَحِينَ تَضَيَّفُ الشَّمْسُ لِلْغُرُوبِ» «سێ كات په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ نه‌هی لێ ده‌كردین نوێژی تێدا بكه‌ین ومردوی تێدا بنێژین: ئه‌و كاته‌ى خۆر هه‌ڵ دێت تا به‌رز ده‌بێته‌وه، وئه‌و كاته‌ى خۆر له ناوه‌ڕاستی ئاسمان ڕاده‌وه‌ستێت تا ده‌ست ده‌كات به لادان، وئه‌و كاته‌ى خۆر خوار ده‌بێته‌وه بۆ ئاوا بون»(25).
چواره‌م: له نوێژی عه‌سره‌وه تا خۆر ده‌ست ده‌كات به ئاوا بون، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «لَا صَلَاةَ بَعْدَ الصُّبْحِ حَتَّى تَرْتَفِعَ الشَّمْسُ، وَلَا صَلَاةَ بَعْدَ الْعَصْرِ حَتَّى تَغِيبَ الشَّمْسُ» «له دوای نوێژی به‌یانی تا خۆر به‌رز ده‌بێته‌وه نوێژ نیه، هه‌روه‌ها دوای عه‌سریش تا خۆر ئاوا ده‌بێت»(26).
كاتی پێنجه‌م: كه ده‌ستی كرد به ئاوا بون تا ئاوا ده‌بێت، وه‌ك له فه‌رموده‌كه باس كرا.
كه‌واته ئه‌م پێنج كاته له سێ كات دا كورت هه‌ڵ هاتوه كه بریتیه له:
دوای نوێژی به‌یانی تا به‌رز بونه‌وه‌ی خۆر به ئه‌ندازه‌ى ڕمێك، وكاتێك خۆر دێته ناو جه‌رگه‌ى ئاسمان تا لا ده‌دات، ودوای نوێژی عه‌سر تا خۆر ئاوا ده‌بێت.
سه‌باره‌ت به‌وه‌ى حیكمه‌ت چیه نه‌هی له نوێژ كراوه له‌م كاتانه‌دا: په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ باسی بۆ كردوین كه بێ باوه‌ڕان خۆر ده‌په‌ره‌ستن له كاتی ده‌رچونی وئاوا بونی دا، بۆیه نوێژی موسڵمان له‌و كاتانه دا خۆ چواندنی تێدایه به‌وان، ئه‌وه‌تا له فه‌رموده‌كه‌ى عه‌مری كوڕی عه‌به‌سه ـ رضي الله عنه ـ هاتوه(27): «فَإِنَّهَا -أي: الشمس- تَطْلُعُ حِينَ تَطْلُعُ بَيْنَ قَرْنَيْ شَيْطَانٍ، وَحِينَئِذٍ يَسْجُدُ لَهَا الْكُفَّارُ... فَإِنَّهَا تَغْرُبُ بَيْنَ قَرْنَيْ شَيْطَانٍ وَحِينَئِذٍ يَسْجُدُ لَهَا الْكُفَّارُ» «چونكه خۆر ئه‌و كاته‌ی هه‌ڵ دێت له نێوان شاخه‌كانی شه‌یتان هه‌ڵ دێت، ئیتر بێ باوه‌ڕان كڕنوشی بۆ ده‌به‌ن... چونكه له‌و كاته دا له نێوان شاخه‌كانی شه‌یتان دا ئاوا ده‌بێت، ئیتر بێ باوه‌ڕان كڕنوشی بۆ ده‌به‌ن».
ئه‌مه سه‌باره‌ت به كاتی ده‌رچونی خۆر وئاوا بونی، به‌ڵام كاتی به‌رز بونه‌وه‌یی وهاتنه ناو جه‌رگه‌ى ئاسمان، ئه‌وه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ هۆكاره‌كه‌ى له فه‌رموده‌ى پێشو ڕون كردۆته‌وه: «فَإِنَّ حِينَئِذٍ تُسْجَرُ جَهَنَّمُ» «چونكه ئه‌و كاته دۆزه‌خ تاو ده‌درێت».
جا دروست نیه نوێژی سوننه‌ت بكرێت له‌م كاتانه‌دا مه‌گه‌ر به‌ڵگه هاتبێت به هه‌لآوێر كردنی، وه‌ك دو ڕكاتى ته‌واف كردن، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «يَا بَنِي عَبْدِ مَنَافٍ! لَا تَمْنَعُوا أَحَدًا طَافَ بِهَذَا الْبَيْتِ، وَصَلَّى أَيَّةَ سَاعَةٍ شَاءَ، مِنْ لَيْلٍ أَوْ نَهَارٍ» «ئه‌ى نه‌وه‌ى عه‌بد موناف! ڕێ گر مه‌بن له هه‌ر كه‌س سوڕایه‌وه به ده‌وری كه‌عبه دا ونوێژی تێدا كرد له هه‌ر كاتێكی شه‌و یا ڕۆژ دا»(28). هه‌روه‌ها قه‌زا كردنه‌وه‌ى سوننه‌تی پێش نوێژی به‌یانی، وقه‌زا كردنه‌وه‌ى نیوه‌ڕۆ دوای عه‌سر، به تایبه‌ت ئه‌گه‌ر پێكه‌وه كۆی كردنه‌وه، هه‌روه‌ها ئه‌و نوێژانه‌ى كه سه‌به‌ب داره، وه‌ك نوێژی مردو، وسلآوی مزگه‌وت، ونوێژی خۆر گیران، هه‌روه‌ها قه‌زا كردنه‌وه‌ى نوێژه له ده‌ست چوه‌كان له‌م كاتانه‌دا، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «مَنْ نَامَ عَنْ صَلَاةٍ أَوْ نَسِيَهَا، فَلْيُصَلِّهَا إِذَا ذَكَرَهَا» «هه‌ر كه‌س نوێژێكی نه‌كرد خه‌وی لێ كه‌وت یا له بیری چوه‌وه ئه‌وا كه‌ى هاته بیری ئه‌نجامی ده‌دات»(29).
هه‌روه‌ها چونكه فه‌رزه‌كان قه‌رزن پێوسته ئه‌نجام بدرێن، جا كه‌ى هاته بیری ئه‌نجامی ده‌دات.
============
(1) أخرجه مسلم (82).
(2) أخرجه أبو داود (684)، والنسائي (466، 467)، وابن ماجه (1425) قال البغوي «شرح السنة» (4/159): «حديث حسن»، وهو في «صحيح النسائي» (451-453)، واللفظ لابن ماجه [وفي الموضع المشار إليه الزيادة المثبتة].
(3) متفق عليه: أخرجه البخاري (1180، 1181) [واللفظ له]، ومسلم (729).
(4) أخرجه مسلم (728) من حديث أم حبيبة رضي الله عنها.
(5) «جامع الترمذي 415». وقال: «حسن صحيح»، وهو في «صحيح سنن الترمذي» (833، 839).
(6) أخرجه البخاري (1182).
(7) أخرجه مسلم (725).
(8) أخرجه البخاري (1159).
(9) أخرجه البخاري (6410)، ومسلم (2677).
(10) أخرجه أبو داود (1416)، وصححه الألباني في التعليق على «صحيح ابن خزيمة» (1067).
(11) أخرجه أبو داود (1418)، والترمذي (452)، والحاكم (1/306) وصححه وافقه الذهبي. وقال الألباني: «صحيح دون قوله: «هي خير لكم من حمر النعم» «صحيح الترمذي» (373).
(12) أخرجه البخاري (990).
(13) «فتح الباري» (2/557) [انظر: أحمد (6446)، الترمذي (479)، وابن خزيمة (1091)، والحاكم (1/302)، وعبد الرزاق (4646)، والبيهقي (2/478)].
(14) أخرجه مسلم (755).
(15) أخرجه مسلم (753، 752).
(16) [مه‌به‌ستی دو دوه، بۆیه‌ش ئه‌ڵێ چوار، چونكه دوای چوار ڕكات شه‌كه‌تی ده‌ر كردوه]
(17) أخرجه مسلم (738).
(18) أخرجه البخاري (991).
(19) أخرجه النسائي (1698)، والبيهقي (3/28) واللفظ له، والحاكم (1/304) وصححه على شرط الشيخين، وافقه الذهبي، وإسناد النسائي حسن، والبيهقي صحيح. انظر: «المجموع 4/17».
(20) أخرجه الدارقطني (2/24) وقال: «كلهم ثقات»، والبيهقي (3/31) والحاكم (1/304) وصححه على شرط الشيخين، وافقه الذهبي. «وإسناده على شرط الشيخين» «الفتح» (2/558).
(21) أخرجه مسلم (737).
(22) أخرجه ابن ماجه (1192)، وصححه الألباني في «صحيح سنن ابن ماجه» (980).
(23) أخرجه البخاري (586)، ومسلم (827)، واللفظ لمسلم.
(24) أخرجه مسلم (832).
(25) أخرجه مسلم (831).
(26) متفق عليه: أخرجه البخاري (586)، ومسلم (827) [تقدم قريبًا].
(27) أخرجه مسلم (832) وقد تقدم.
(28) أخرجه أبو داود (1894)، والترمذي (868)، وقال: حسن صحيح. وابن ماجه (1254)، والحاكم (1/448) وصححه، وافقه الذهبي، وصححه الألباني كما في «صحيح ابن ماجه 1036».
(29) أخرجه مسلم (684).
ده‌روازه‌ى دوه‌م : بانگ وقامهت (الأذان والإقامة)ده‌روازه‌ى سێیه‌م : له باره‌ى كاتهكانى نوێژهوهدهروازهى سیانزهههم : له باره‌ى نوێژه بارانهوهدهروازهی یه‌كه‌م : دهربارهی پێناسهی نوێژ وفه‌زڵه‌كه‌ى، واجبێتی پێنج فهرزهكهدهروازهى نۆیهم : نوێژى عوزردارهكان
