ده‌روازه‌ى شه‌شه‌م : له باره‌ى سوژده‌ى سه‌هو، وقورئان خوێندن، وشوكرانه بژێریه‌وه
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: دروستێتی سوژده‌ى سه‌هو وهۆكاره‌كانی:
پرسى دوه‌م: كه‌ى واجب ده‌بێت:
پرسى سێیه‌م: كه‌ى سوژده‌ى سه‌هو سوننه‌ته؟
پرسى چواره‌م: شوێن وشێوازه‌كه‌ى:
پرسى پێنجه‌م: سوژده‌ى قورئان خوێندن:
ده‌روازه‌ى شه‌شه‌م : له باره‌ى سوژده‌ى سه‌هو، وقورئان خوێندن، وشوكرانه بژێریه‌وه
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: دروستێتی سوژده‌ى سه‌هو وهۆكاره‌كانی:
مه‌به‌ست لێی: ئه‌و كڕنوشه‌یه كه داوا كراوه ببرێت له كۆتایی نوێژدا بۆ قه‌ره‌بو كردنه‌وه‌ى كه‌م وكورتیه‌ك، یا زیاده‌یه‌ك، یا گومانێك له نوێژه‌كه‌دا.
سوژده‌ى سه‌هویش دروسته له به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «إِذَا نَسِيَ أَحَدُكم فَلْيَسْجُد سَجْدَتَيْنِ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكیتان له نوێژه‌كه‌ی دا شتێكی له بیر چو، با دو سوژده ببات»(1). زانایانیش كۆكن له سه‌ر دروستێتی سوژده‌ى سه‌هو.
هۆكاره‌كانیشی سیانه: زیاد كردن، كه‌م كردن، گومان بون.
پرسى دوه‌م: كه‌ى واجب ده‌بێت:
سوژده‌ى سه‌هو واجب ده‌بێت له‌م حاڵه‌تانه‌ى خواره‌ودا:
1. ئه‌گه‌ر كارێك زیاد بكات له ڕه‌گه‌زی نوێژ، وه‌ك ئه‌وه‌ى ڕكوعێك یا سوژده‌یه‌ك یا وه‌ستانێك یا دانیشتنێك زیاتر بكات با به ئه‌ندازه‌ى دانیشتنی «شه‌كه‌تی ده‌ر كردن= جلسة الاستراحة»ش بێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ پێنج ڕكاتی بۆ كردین، كه سه‌لامی دایه‌وه ورته ورته له ناو خه‌ڵك دا دروست بو، فه‌رموى: «ما شأنكم؟» چیتانه‌وه؟ وتیان: ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا! ئایا نوێژ زیاد كراوه؟ فه‌رموى: نه‌خێر، وتیان: جه‌نابتان پێنج ركاتتان كرد، ئه‌وه‌بو گه‌ڕایه‌وه ودو سوژده‌ى برد وپاشان سه‌لامی دایه‌وه، ئینجا فه‌رموی: «إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ أَنْسَى كَمَا تَنْسَوْنَ، فَإِذَا نَسِيَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ» «منیش مرۆڤێكم وه‌كو ئێوه شتم له بیر ده‌چێت چۆن ئێوه شتتان له بیر ده‌چێت، جا ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان له بیری چو با دو سوژده ببات»(2). جا ئه‌گه‌ر زانی زیاتری كردوه وهێشتا له نوێژ دا بو، ئه‌وا واجبه له سه‌ری كه‌ى زانی [وازی لێ بهێنیت] ئه‌گه‌ر ته‌نانه‌ت له ڕكوعیشدا بێت، چونكه ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بێت له سه‌ر زیاده‌كه وبشزانێت ئه‌وا شتێكی له نوێژ دا زیاد كردوه به ئه‌نقه‌ست وشتی واش دروست نیه.
2. یا سه‌لام بداته‌وه پێش ته‌واو كردنی نوێژه‌كه‌ى، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عیمرانی كوڕی حوصه‌ین ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ له نوێژی عه‌سر، له سێیه‌م ڕكات دا سه‌لامی دایه‌وه، پاشان هه‌ستا وچوه حوجره‌كه‌یه‌وه، پیاوێكی ده‌ست درێژیش هه‌ستا وتی: نوێژ كورت بۆته‌وه؟ ئه‌وه‌بو په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ هاته ده‌ره‌وه وئه‌و ڕكاته‌ی كرد كه له بیری چو بو، پاشان سه‌لامی دایه‌وه وپاشان دو ڕكات سوژده‌ى سه‌هوی برد وئینجا سه‌لامی دایه‌وه»(3).
3. یا واجبێك واز لێ بهێنێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن بوحه‌ینه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «له یه‌كێك له نوێژه‌كاندا په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ دو ڕكاتی بۆ كردین پاشان هه‌ستایه‌وه ودانه‌نیشت، خه‌ڵكیش له‌گه‌ڵیدا هه‌ستایه‌وه، كه له ته‌حیات بویه‌وه چاوه‌ڕێی سه‌لامدانه‌وه‌مان ده‌كرد، «الله أكبر»ی كرد وهه‌ر به دانیشتنه‌وه دو سوژده‌ى برد، پاشان سه‌لامی دایه‌وه»(4). ئه‌مه‌ی فه‌رموده‌كه له‌باره‌ى نه‌كردنی ته‌حیاتی ناوه‌ڕاسته‌وه‌یه، جا واجبه‌كانی تریش قیاس ده‌كرێته سه‌ری، وه‌ك نه‌كردنی ته‌سبیحاته‌كان له ڕكوع وسوژده‌دا، هه‌روه‌ها نه‌وتنی: «رَبِّ اغْفِرْ لِي» له نێوان دو سوژده‌كه، هه‌روه‌ها «الله أكبر» كردن له به‌ینه‌كان.
4. هه‌روه‌ها سوژده‌ى سه‌هو واجبه ئه‌گه‌ر گومانی هه‌بو له ژماره‌ى ڕكاته‌كان ونه‌یزانی چه‌ندێكی كردوه؟ ئه‌مه‌ش له ناو نوێژ دا، له به‌ر ئه‌وه‌ى به‌شێكی نوێژه‌كه‌ى ئه‌نجام داوه له كاتێكدا ڕا ڕا بوه ئایا هه‌ر به‌شێكه له نوێژه‌كه‌ى یا زیاده‌یه، بۆیه نیه‌ته‌كه‌ى لاواز بوه وپێویستی به سوژده بردنه بۆ قه‌ره‌بو كردنه‌وه، ئه‌مه‌ش له به‌ر گشتی فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا قَامَ يُصَلِّي جَاءَهُ الشَّيْطَانُ فَلَبَسَ عَلَيْهِ، حَتَّى لَا يَدْرِيَ كَمْ صَلَّى. فَإِذَا وَجَدَ ذَلِكَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ وَهُوَ جَالِسٌ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان هه‌ستا نوێژی كرد، شه‌یتان دێت بۆ لای ونوێژه‌كه‌ى لێ تێك ده‌دات تا وای لێ ده‌كات نازانێت چه‌ند ڕكاتی كردوه، جا ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان وای لێ هات با دو سوژده ببات هه‌ر به دانیشتنه‌وه»(5).
لەم حاڵەتەشدا لە نێوان دو شتدایە:-
یا گومان «شَكّ»ـه وهیچ لایه‌كی گومانه‌كه‌ى پارسه‌نگ نیه. له‌م حاڵه‌ته‌دا لای كه‌متره‌كه وه‌رده‌گرێت وبینای له سه‌ر ده‌كات، پاشان سوژده‌ى سه‌هو ده‌بات، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «إِذَا شَكَّ أَحَدُكُمْ فِي صَلَاتِهِ فَلَمْ يَدْرِ كَمْ صَلَّى ثَلَاثًا أَمْ أَرْبَعًا، فَلْيَطْرَحِ الشَّكَّ وَلْيَبْنِ عَلَى مَا اسْتَيْقَنَ. ثُمَّ يَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ قَبْلَ أَنْ يُسَلِّمَ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان گومانی هه‌بو له نوێژه‌كه‌ى دا ونه‌یزانی چه‌ند ڕكاتی كردوه سێ یا چوار، با گومانه‌كه‌ى وه لا بنێت وله سه‌ر دڵنیایی بونیاد بنێت، پاشان پێش سه‌لام دانه‌وه با دو سوژده ببات»(6).
- به‌ڵام ئه‌گه‌ر لایه‌كی گومانه‌كه‌ى لا زاڵتر وپارسه‌نگ بو، ئه‌وه ئیشی پێ ده‌كات وبونیادی له سه‌ر ده‌كات، به‌ڵام هه‌ر دو سوژده‌ی سه‌هو ده‌بات، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له باره‌ى كه‌سێك گومان وڕا ڕا بێت: «فَلْيَتَحَرَّ الصَّوَابَ، فَلْيُتِمَّ عَلَيْهِ -أي على التحري- ثُمَّ لِيَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ» «با به دوای ڕاسته‌كه بگه‌ڕێت پاشان نوێژه‌كه‌ى له سه‌ر بونیاد بنێت ئینجا با سه‌لام بداته‌وه پاشان با دوای سه‌لام دانه‌وه دو سوژده ببات»(7).
پرسى سێیه‌م: كه‌ى سوژده‌ى سه‌هو سوننه‌ته؟
سوننه‌ته سوژده‌ى سه‌هو ببردرێت ئه‌گه‌ر به سه‌هو له نوێژه‌كه‌یدا قسه‌یه‌كی شه‌رعی كرد جێگای خۆی نه‌بو، وه‌ك قورئان خوێندن له ڕكوع وسوژده، وته‌حیات خوێندن به پێوه سه‌رباری وتنی زیكره شه‌رعیه‌كانی ئه‌و شوێنانه، بۆ نمونه: له گه‌ڵ ته‌سبیحاته‌كاندا قورئانیش بخوێنێ، ئه‌مه‌ش له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر(8): «إِذَا نَسِيَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان له بیری چو با دو سوژده ببات».
پرسى چواره‌م: شوێن وشێوازه‌كه‌ى:
1. شوێنه‌كه‌ى: گومانی تێدا نیه كه شوێنی بردنی سوژده‌ى سه‌هو له فه‌رموده‌كاندا ئه‌بێته دو به‌شه‌وه: به‌شێكیان به‌ڵگه‌ن له سه‌ر ئه‌وه‌ى پێش سه‌لام دانه‌وه‌یه، وبه‌شه‌كه‌ى تریش به‌ڵگه‌ن له سه‌ر پاش سه‌لام دانه‌وه، هه‌ر بۆیه هه‌ندێك له زانا موحه‌قیقه‌كان ئه‌ڵێن: نوێژگه‌ر سه‌ر پشكه ویستی پێش سه‌لام دانه‌وه ئه‌یبات، ویستیشی دوای ده‌خات، چونكه فه‌رموده‌كان به هه‌ردو حاڵه‌ته‌كه هاتون، بۆ یه له هه‌ر دو حاڵه‌ته‌كه پێش سه‌لام دانه‌وه یا پاش سه‌لام دانه‌وه سوژده ببات دروسته.
2. شێوازه‌كه‌ى: كڕنوشی سه‌هو دو سوژده‌یه وه‌ك سوژده‌ى نوێژ، له هه‌مو سوژده‌یه‌كدا الله أكبر ده‌كات بۆ كڕنوش وهه‌ستانه‌وه، پاشان سه‌لام ده‌داته‌وه. هه‌ندێكیش ئه‌ڵێن: ئه‌گه‌ر دوای سه‌لام دانه‌وه بو ته‌حیاتیش ده‌خوێنێت، له به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌مه له سێ فه‌رموده‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ هاتوه وبه هه‌مویه‌وه ئه‌بێته حه‌سه‌ن وه‌ك حافز ئیبن حه‌جه‌ر ئه‌ڵێ(9).
پرسى پێنجه‌م: سوژده‌ى قورئان خوێندن:
1. دروستێتی وحوكمه‌كه‌ى: شه‌رعیه سوژده ببردرێت له كاتی خوێندن یا بیستنی ئه‌و ئایه‌تانه‌ى سوژده‌ى تێدایه. ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ(10): «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ سوره‌ته سوژده داره‌كانی به سه‌رماندا ده‌خوێند، جا سوژده‌ى ده‌برد وئێمه‌ش له‌گه‌ڵیدا سوژده‌مان ده‌برد ته‌نانه‌ت هه‌مان بو شوێنێكی ده‌ست نه‌ده‌كه‌وت ناو چاوانی تێدا دابنێت»، وله سه‌ر ڕای ڕاست سوننه‌ته، واجب نیه، جا زه‌یدی كوڕی سابت ـ رضي الله عنه ـ ﴿والنجم﴾ی به سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ خوێند وزه‌ید سوژده‌ى نه‌برد(11). كه‌واته واجب نیه.
وشه‌رعیه قورئان خوێن وگوێ گر سوژده ببه‌ن ئه‌گه‌ر ئایه‌تێكی سوژده داری خوێند له نوێژدا بو یا له ده‌ره‌وه‌ى، له به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كاتێك ئایه‌تی سوژده داری خوێندوه وای كردوه، وهه‌روه‌ها له به‌ر سوژده بردنی هاوه‌ڵان له گه‌ڵیدا وه‌ك له فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه باس كرا: «سوژده‌ى ده‌برد، ئێمه‌ش سوژده‌مان ده‌برد». به‌ڵگه‌ش له سه‌ر ڕه‌وایه‌تی بردنی له نوێژدا ئه‌وه‌یه كه بوخاری وموسلیم ده‌یگێڕنه‌وه له ئه‌بو ڕافعه‌وه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ(12): نوێژی عیشام كرد له‌گه‌ڵ ئه‌بو هوره‌یره‌دا ـ رضي الله عنه ـ ئه‌وه‌بو ﴿إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ﴾ی خوێند وسوژده‌ى برد، وتم: ئه‌مه چیه؟ وتی: له پشتی باوكی قاسمه‌وه ـ ﷺ ـ سوژده‌م تێدا بردوه، بۆیه به‌رده‌وام ده‌بم له سه‌ری تا پێی ده‌گه‌مه‌وه». به‌ڵام كه خوێنه‌ر سوژده‌ى نه‌برد گوێكریش نایبات، چونكه گوێگر له‌گه‌ڵ خوێنه‌ره، هه‌روه‌ها له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى زه‌یدی كوڕی سابتی پێشو كه زه‌ید سوژده‌ى نه‌برد په‌یامبه‌ریش ـ ﷺ ـ نه‌یبرد.
2. فه‌زڵه‌كه‌ى: له ئه‌بو هوره‌یره‌وه ـ رضي الله عنه ـ له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی(13).: «إِذَا قَرَأَ ابْنُ آدَمَ السَّجْدَةَ، فَسَجَدَ اعْتَزَلَ الشَّيْطَانُ يَبْكِي يَقُولُ: يَا وَيْلَهُ أُمِرَ ابْنُ آدَمَ بِالسُّجُودِ، فَسَجَدَ فَلَهُ الْجَنَّةُ، وَأُمِرْتُ بِالسُّجُودِ فَأَبَيْتُ فَلِيَ النَّارُ» واته: «ئه‌گه‌ر ئاده‌میزاد سوره‌ته سوژده داره‌كانی خوێند وسوژده‌ى برد، شه‌یتان پشت هه‌ڵ ده‌كات وده‌گری، ئه‌ڵێ: تیا بچم، ئاده‌میزاد فه‌رمانی پێ كرا سوژده ببات وبردی، بۆیه به‌هه‌شتی بۆ هه‌یه، منیش فه‌رمانم پێ كرا ونه‌مبرد بۆیه ئاگرم بۆ هه‌یه»
3. شێوازه‌كه‌ى: ته‌نها یه‌ك سوژده ده‌بات، و«الله أكبر»ی بۆ ده‌كات، وله سوژده‌كه‌ى ئه‌ڵێت: «سبحان ربي الأعلى» وه‌ك له سوژده‌ى نوێژ ده‌یڵێت، هه‌روه‌ها ئه‌ڵێت: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي»(14). ئه‌گه‌ریش بڵێ: «سَجَدَ وَجْهِي لِلَّذِي خَلَقَهُ، وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ، بِحَوْلِهِ وَقُوَّتِهِ» «ناوچه‌وان له ئه‌رز داده‌نێم بۆ ئه‌و په‌روه‌رینه‌ی ده‌م وچاوی خولقاندوم، به ده‌سه‌ڵات وتوانای خۆی بیستن وبینای یپێ كه‌ره‌م كردوم» (15) ئه‌وه هیچی تێدا نیه.
4. شوێنه‌كانی سوژده‌ى قورئان خوێندن له قورئاندا:
شوێنه‌كانی سوژده‌ى قورئانی پیرۆز پانزه شوێنه، به‌م ڕیزبه‌ندیه‌ى خواره‌وه:
1. كۆتایی سوره‌تی «الأعراف» ئایه‌تی ژماره (206).
2. سوره‌تی «الرعد» ئایه‌تی ژماره (15).
3. سوره‌تی «النحل» ئایه‌تی ژماره (49-50).
4. سوره‌تی «الإسراء» ئایه‌تی ژماره (107-109).
5. سوره‌تی «مريم» ئایه‌تی ژماره (58).
6. له سه‌ره‌تای سوره‌تی «الحج» ئایه‌تی ژماره (18).
7. له كۆتایی سوره‌تی سوره‌تی «الحج» ئایه‌تی ژماره (77).
8. سوره‌تی «الفرقان» ئایه‌تی ژماره (73).
9. سوره‌تی «النمل» ئایه‌تی ژماره (25-26).
10. سوره‌تی «السجدة» ئایه‌تی ژماره (15).
11. سوره‌تی «فصلت» ئایه‌تی ژماره (37-38).
12. كۆتایی سوره‌تی «النجم» ئایه‌تی ژماره (62).
13. سوره‌تی «الانشقاق» ئایه‌تی ژماره (20-21).
14. كۆتایی سوره‌تی «العلق» ئایه‌تی ژماره (19).
پانزه‌هه‌مینیش: بریتیه له سوژده‌ى سوره‌تی «ص»، ئه‌مه‌ش سوژده‌ى شوكره، ئیبن عه‌بباس ئه‌ڵێ: «سوره‌تی «ص» له عه‌زیمه‌ته‌كانی سوژده نیه(16)، په‌یامبه‌ریشم ـ ﷺ ـ بینیوه سوژده‌ى تێدا بردوه»(17).
پرسى شه‌شه‌م: سوژده‌ى شوكر:
ئه‌گه‌ر كه‌سێك نیعمه‌تێكی به‌سه‌ردا ڕژا، یا به‌ڵایه‌كی لێ دور كه‌وته‌وه، یا مژده‌یه‌كی خۆشی پێ درا؛ سوننه‌ته سوژده ببات، وچاو له په‌یامبه‌ر بكات ـ ﷺ ـ ، مه‌رجیش نیه ڕوی له قیبله بێت، خۆ ئه‌گه‌ر ڕویشی لێ كرد باشتره.
په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وای ده‌كر، ئه‌وه‌تا له «ئه‌بو به‌كره»وه ـ رضي الله عنه ـ هاتوه: «ئه‌گه‌ر په‌یامبه‌ر هه‌واڵی دڵخۆش كاری بۆ بهاتبا ئه‌ڕۆیشته سوژده وه‌كو شوكرانه بژێری خوا »(18). هه‌روه‌ها هاوه‌ڵانیش وایان كردوه.
وحوكمی ئه‌م شوژده‌یه هه‌مان حوكمی سوژده‌ى قورئان خوێندنه، هه‌روه‌ها شێواز وچۆنیه‌تیه‌كه‌شى.
===============
(1) أخرجه أبو داود (1894)، والترمذي (868)، وقال: حسن صحيح. وابن ماجه (1254)، والحاكم (1/448) وصححه، وافقه الذهبي، وصححه الألباني كما في «صحيح ابن ماجه» (1036).
(2) أخرجه مسلم (572).
(3) أخرجه مسلم (574).
(4) متفق عليه: أخرجه البخاري (1230)، ومسلم (570).
(5) أخرجه البخاري (1231)، ومسلم (389).
(6) أخرجه مسلم (571).
(7) أخرجه مسلم (572).
(8) أخرجه مسلم (572) إثر (92).
(9) انظر: «فتح الباري» (3/119).
(10) متفق عليه: أخرجه البخاري (1076)، ومسلم (575).
(11) أخرجه البخاري (1073).
(12) أخرجه البخاري (1078)، ومسلم (578) واللفظ للبخاري.
(13) أخرجه مسلم (81).
(14) [أخرجه البخاري (4968) ومسلم (484)].
(15) أخرجه الترمذي (585)، وقال: «حسن صحيح»، وهو في «صحيح الترمذي» (474).
(16) [واته: له ئه‌و شتانه نیه كه عه‌زیمه‌ت هاتبێت له سه‌ر كردنی، وه‌ك فه‌رمان كردن].
(17) أخرجه البخاري (1069).
(18) أخرجه أبو داود (2774)، والترمذي (1578)، وابن ماجه (1394)، وقال الترمذي: «هذا حديث حسن غريب لا نعرفه إلا من هذا الوجه». وحسنه الألباني في «الإرواء» (2/226).
ده‌روازه‌ى ههشتهم : له باره‌ى به‌ر نوێژیهوه (الإمامة في الصلاة)ده‌روازه‌ى چواردهههم : له باره‌ى نوێژی خۆر گیران ومانگ گیران «الخُسُوفُ وَالكُسُوف»ده‌روازه‌ى پانزهههم : له باره‌ى نوێژی مردو وحوكمهكانیهوهدهروازهی یه‌كه‌م : دهربارهی پێناسهی نوێژ وفهزڵهكهى، واجبێتی پێنج فهرزهكهدهروازهى پێنجه‌م : له باره‌ى نوێژی سوننه‌ته‌وه
