ده‌روازه‌ى پانزه‌هه‌م : له باره‌ى نوێژی مردو وحوكمه‌كانیه‌وه
پرسى یه‌كه‌م: حوكمی شوردنی مردو وكفن كردنی:
پرسى دوه‌م: ئه‌وه‌ى شۆردن ئه‌گرێته ئه‌ستۆ:
پرسى سێیه‌م: حوكمی كفن كردنی وشێوازه‌كه‌ى:
پرسى چواره‌م: نوێژكردن له سه‌ر مردو، وحوكمه‌كه‌ى، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
پرسى پێنجه‌م: مه‌رجه‌كانی نوێژی مردو وپایه‌كانی وسوننه‌ته‌كانی:
پرسى شه‌شه‌م: كاتی نوێژی مردو وفه‌زڵه‌كه‌ى وشێوازه‌كه‌ى:
پرسى حه‌وته‌م: هه‌ڵگرتنی ته‌رم وبه‌ڕێ خستنی بۆ گۆڕستان:
پرسى هه‌شته‌م: ناشتنی مردو وشێوازی گۆڕ وئه‌وه‌ى سوننه‌ته له‌م باره‌وه:
پرسى نۆیه‌م: ته‌عزێ وسه‌ر خۆشی كردن، وحوكمه‌كه‌ى، وشێوازه‌كه‌ى:
ده‌روازه‌ى پانزه‌هه‌م : له باره‌ى نوێژی مردو وحوكمه‌كانیه‌وه
«الجَنَائِز»: كۆی «جَـِنازة»یه -به فه‌تحه وكه‌سره‌ی جیمه‌كه- یه‌ك واتایان هه‌یه. وتراویشه: به فه‌تحه به مردوه‌كه ده‌وترێ، به كه‌سره‌ش به تابوته‌كه. ئه‌شبێت مرۆڤ بیری مردن وكۆتایی خۆی هه‌بێت له‌م ژیانی دونیایه، جا خۆی ئاماده ده‌كات به كرده‌وه‌ی چاكه، وخۆ ئاماده‌كردن بۆ دواڕۆژ، وته‌وبه‌كردن له سه‌رپێچیه‌كان، وگێڕانه‌وه‌ى مافه‌كان. هه‌روه‌ها سوننه‌ته سه‌ردانی نه‌خۆش بكرێت وته‌وبه‌كردن وه‌سیه‌تكردنی بیر بخرێته‌وه، كه گه‌یشته سه‌ره مه‌رگ سوننه‌ته ته‌لقین بكرێت به: «لا إله إلا الله» وڕوی بكرێته قیبله(1)، كه مرد سوننه‌ته چاوی دابخرێ، وپه‌له بكرێ له ئاماده‌كردن وناشتنی. ئه‌م باسه‌ش چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمی شوردنی مردو وكفن كردنی:
1- حوكمه‌كه‌ى: شۆردنی مردو پێویسته، له‌به‌ر فه‌رمان پێكردنی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ، وه‌ك له باره‌ى كابراوه كه له ئیحرامدا ئاژه‌ڵه‌كه‌ى ملی شكاند فه‌رموی: «اِغْسِلُوهُ بِمَاءٍ وَسِدْرٍ» «به ئاو ونه‌بك بیشۆن»(2). هه‌روه‌ها له باره‌ى زه‌ینه‌بی كچیه‌وه رضي الله عنها فه‌رموی [وه‌ك باس كرا]: «سێ یا پێنج یا حه‌وت جار بیشۆن».
2- چۆنێتی شۆردنه‌كه: ئه‌بێت كه‌سێك دابنرێ بۆ مردو شۆردن كه متمانه پێكراو ودادگه‌ر وشاره‌زا بێت به حوكمه‌كانی غوسل، له شۆردنیشدا وه‌سیه‌ت بۆكراو پێش ده‌خرێت، پاشان نزیكتر ونزیكتر، وه‌ك باوك وباپیر وكوڕ ئه‌گه‌ر شاره‌زای حوكمه‌كانی غوسل بون، وه‌گه‌رنا جگه له‌مانه پێش ده‌خرێت كه شاره‌زا بێت. پیاویش پیاوان ده‌یشۆن وژنیش ژنان، وبۆ هه‌ریه‌ك له ژن ومێرد هه‌یه یه‌كتر بشۆن؛ مێرد ژنه‌كه‌ى ده‌شوات وژنیش مێرده‌كه‌ى، هه‌ر یه‌ك له پیاوان وئافره‌تانیش بۆیان هه‌یه منداڵی خوار حه‌وت ساڵ بشۆن، وبۆ موسڵمان نیه -پیاو بێت یا ژن- نه بێ باوه‌ڕ بشوات نه كفنی بكات ونه ته‌رمه‌كه‌ى هه‌ڵبگرێت ونه نوێژی له سه‌ر بكات، با كه‌س ونزیكیشی بێت وه‌ك باوك ودایك. مه‌رجیشه ئه‌و ئاوه‌ى مردوه‌كه‌ى پێ ده‌شۆدرێت پاك وحه‌ڵاڵ بێت، وله شوێنێكی داپۆشراودا بشۆردرێت، ونابێت كه‌سێك ئاماده بێت كه په‌یوه‌ندی به شۆردنی مردوه‌كه‌وه نیه.
شێوازی شۆردنه‌كه‌ش: ئه‌وه‌یه بیخاته سه‌ر جێگای شۆردنه‌كه، پاشان عه‌وره‌تی داده‌پۆشێت، ئینجا كه‌لوپه‌له‌كانی داده‌كه‌نێت، له شوێنێك به‌رچاوی نه‌بێت وه‌ك ژورێك وهاوشێوه‌كانی، پاشان شۆره‌ر سه‌ری مردوه‌كه به‌رز ده‌كاته‌وه تا وه‌ك نزیك دانیشتن، پاشان ده‌ست ده‌نێت به سكیدا وده‌یگوشرێت، وئینجا هه‌ردو ده‌ره‌چه‌كه پاك ده‌كاته‌وه، وتاراتی بۆ ده‌گرێت وچی پیسی له سه‌ر هه‌ر دو ده‌ره‌چه‌كه‌ى بو پاكی ده‌كاته‌وه، ئه‌مه‌ش به پارچه‌یه‌ك كه له ده‌ستی پێچاوه، پاشان نیه‌تی غوسل ده‌هێنێت، وبسم الله ده‌كات، وده‌ست نوێژی بۆ ده‌گرێت وه‌ك ده‌ست نوێژی نوێژ جگه له ئاو دان به ده‌م ولوتدا كه ته‌نها ده‌ست ده‌هێنێت به ده‌م ولوتیدا، ئینجا سه‌ر وڕیشی، به ئاوی نه‌بك، یان سابون، یان شتى تر ده‌شوات، دوای ئه‌وه ده‌ستی ڕاست وئینجا ده‌سته چه‌پ ده‌شوات، ئینجا ئه‌وه‌ی ماوه له لاشه‌ی ده‌یشوات، وباشتره «یستحب» پارچه‌یه‌ك بپێچێته ده‌ستیه‌وه له كاتی شۆردندا، ئه‌وه‌شی پێویسته یه‌ك جار شۆردنه ئه‌گه‌ر پاك بویه‌وه، سوننه‌تیشه بكرێته سێ جار با پاكیش ببێته‌وه، هه‌روه‌ها به باش زانراوه له كۆتا شۆردندا كافوری تێكه‌ڵ بكرێت، پاشان مردوه‌كه وشك ده‌كرێته‌وه، وئه‌وه‌ى لێ لا ده‌برێت كه شه‌رعیه لا ببرێت وه‌ك نینیۆك وتوك. وقژی ئافره‌تیش ده‌كرێته په‌لك به‌دواییدا شۆڕ ده‌كرێته‌وه. ئه‌گه‌ریش نه‌كرا مردو بشۆردرێت له‌به‌ر نه‌بونی ئاو یان پارچه پارچه‌یی لاشه‌كه به هۆی سوتان وهاوشێوه‌كانیه‌وه، ئه‌و كات به خۆڵ ته‌یه‌مومی بۆ ده‌كرێت، سوننه‌تیشه دوای شۆردنی، مردو شۆره‌كه خۆی بشوات.
پرسى دوه‌م: ئه‌وه‌ى شۆردن ئه‌گرێته ئه‌ستۆ:
باشتره ئه‌و كه‌سه شۆردن بگرێته ئه‌ستۆ كه شاره‌زاترین بێت به سوننه‌ته‌كانی شۆردن له كه‌سانی جێی متمانه وده‌ستپاك ودادگه‌ره‌كان، به تایبه‌ت ئه‌گه‌ر له كه‌س وخزمانی بێت، چونكه ئه‌وانه‌ى په‌یامبه‌ریان ـ ﷺ ـ شۆرد له خزمانی بون وه‌ك عه‌لی وجگه له‌و رضي الله عنهم(3)، وله پێشترین كه‌س به شۆردنی: ئه‌وه‌یه وه‌سیه‌تی بۆ كراوه بیشۆرێته‌وه، ئینجا باوكی ئینجا باپیری ئینجا نزیكتر ونزیكتر له پشته‌كانی «عصباته»، پاشان خزمانی تری. وپێویسته شۆردنی نێرینه پیاوان بیگرێته ئه‌ستۆ، ومێینه‌ش ئافره‌تان، ته‌نها ژن ومێرد له‌مه ده‌ڕۆنه ده‌ره‌وه بۆیان هه‌یه یه‌كتر بشۆن، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها: «لَوْ كُنْتُ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِي مَا اسْتَدْبَرْتُ مَا غَسَّلَ النَّبِيَّ ـ ﷺ ـ غَيْرُ نِسَائِهِ» «ئه‌گه‌ر بیری ئێستام هه‌بوایه كه‌س په‌یامبه‌ری ـ ﷺ ـ نه‌ده‌شۆرده‌وه جگه له خێزانه‌كانی»(4). هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به عائیشه‌ى رضي الله عنها فه‌رمو: «لَوْ متِّ قَبْلي لَغَسَّلْتُكِ وَكَفَّنْتُكِ» «ئه‌گه‌ر پێش من بمری بێگومان خۆم ده‌تشۆم وكفنت ده‌كه‌م»(5). وئه‌سمائی كچی عومه‌یس ئه‌بوبه‌كری صددیقی مێردی شۆرد رضي الله عنها(6). وشه‌هیدی جه‌نگ ناشۆردرێت، وكفن ناكرێت ونوێژی له سه‌ر ناكرێ، هه‌ر له به‌رگه‌كه‌ى خۆیدا ده‌نێژرێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ «فه‌رمانی كرد كوژراوانی ئوحود له جلوبه‌رگه‌كانی خۆیاندا بنێژرێن ونه‌شۆردرێن ونوێژیشیان له سه‌ر نه‌كرێت»(7). «له بار چون= السِّقْط»یش كه بریتیه له‌و كۆرپه‌له‌یه‌ی پێش ته‌واو بون له بار ده‌چێت نێر بێت مێ: ئه‌گه‌ر بگاته چوار مانگ ده‌شۆردرێت وكفن ده‌كرێت ونوێژی له سه‌ر ده‌كرێت وده‌نێژرێتیش.
پرسى سێیه‌م: حوكمی كفن كردنی وشێوازه‌كه‌ى:
وكفن كردنی مردو پێویسته، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له‌باره‌ى ئه‌و كه‌سه‌ی كه له ئیحرام بو وشتره‌كه‌ى ملی شكاند: «وَكَفِّنُوه في ثَوْبَيْن» «وكفنی بكه‌ن له دو به‌رگدا»(8). ئه‌وه‌شی پێویسته پۆشینی هه‌مو لاشه‌یه، ئه‌گه‌ر نه‌بو ته‌نها پارچه‌یه‌كی كورت نه‌بێت كه به‌ش هه‌مو لاشه ناكات، ئه‌وا سه‌ری داده‌پۆشێت وهه‌ندێك داری «ئیزخه‌ر» ده‌خرێته سه‌ر قاچه‌كانی، له‌به‌ر وته‌كه‌ى خه‌بباب ـ رضي الله عنه ـ له‌باره‌ى كفنكردنی موصعه‌بی كوڕی عومه‌یره‌وه ـ رضي الله عنه ـ : «فَأَمَرَنَا النَّبِيُّ ـ ﷺ ـ أَنْ نُغَطِّيَ رَأْسَهُ وَأَنْ نَجْعَلَ عَلَى رِجْلَيْهِ مِنَ الْإِذْخِرِ» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانی پێكردین سه‌ری دابپۆشین وئیزخه‌ر بخه‌ینه سه‌ر قاچه‌كانی»(9). هه‌روه‌ها سه‌ری نێرینه‌یه‌ك له ئیحرامدا بێت داناپۆشرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «ولا تُخَمِّرُوا رَأْسَه» «وسه‌ری دامه‌پۆشن»(10)، كفنیش به پارچه‌یه‌ك ده‌بێت داپۆشه‌ر بێت، ته‌نك نه‌بێت لاشه پیشان بدات، وئه‌بێت پارچه‌كه له‌وه بێت كه هاوشێوه‌ى ئه‌و مردوه ده‌یپۆشێت، چونكه شتێك داوا ناكرێ كه له توانای مردو ووه‌ره‌سه‌كه‌شی نیه، سوننه‌تیش وایه مردو كفن بكرێت له سێ له‌فافی سپی له لۆكه، پێكه‌وه له سه‌ر یه‌ك ڕاده‌خرێن، مردوه‌كه ده‌خرێته سه‌ری به ڕاكشاوی، ئینجا دیوی سه‌ره‌وه‌ی له‌فافه‌كه له چه‌پی مردوه‌كه‌وه ده‌هێنیته‌وه به‌سه‌ر لای ڕاستدا، ئینجا دیوی ڕاستی به‌سه‌ر چه‌پدا، ئینجا دوه‌م ئاوها وسێیه‌میش ئاوها، زیاده‌كه‌ش ده‌یخه‌یته دیوی سه‌ریه‌وه وده‌یبه‌ستیت، ئه‌گه‌ر له‌وه‌ش زیاتر بو ده‌خرێته دیوی قاچیشیه‌وه وده‌یبه‌ستیت، چونكه ئه‌مه كفنه‌كه قایمتر ده‌كات، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها: «كُفِّنَ رَسُولُ اللهِ ـ ﷺ ـ فِي ثَلَاثَةِ أَثْوَابٍ بِيضٍ سَحُولِيَّةٍ (جُدُدٍ يَمَانِيَةٍ، لَيْسَ فِيهَا قَمِيصٌ وَلَا عِمَامَةٌ، أُدْرِجَ فِيهَا إِدْرَاجًا)» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له سێ به‌رگی سپی سه‌حولی(11) تازه‌ى یه‌مه‌نیدا كفن كرا، نه قه‌میسی تێدا بو نه سه‌روێن، خرا ناویه‌وه وپێچرا پێیه‌وه به پێچرانه‌وه»(12)، هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «الْبَسُوا مِنْ ثِيَابِكُمُ الْبَيَاضَ؛ فَإِنَّهَا مِنْ خَيْرِ ثِيَابِكُمْ وَكَفِّنُوا فِيهَا مَوْتَاكُمْ» «جلوبه‌رگی سپی بپۆشن، چونكه له باشترین جلوبه‌رگه‌كانتانه، ومردوه‌كانتانیشی تێدا كفن بكه‌ن»(13). مێینه‌ش له پێنج پارچه‌ی لۆكه خواره وسه‌ره «إزار وقميص» وسه‌رپۆش ودو له‌فافدا كفن ده‌كرێت. مێرد منداڵیش له یه‌ك پارچه‌دا، وله سیانیش دروسته، كیژۆڵه‌ش له قه‌میسێك ودو له‌فافدا كفن ده‌كرێن.
پرسى چواره‌م: نوێژكردن له سه‌ر مردو، وحوكمه‌كه‌ى، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
نوێژكردن له سه‌ر مردو فه‌رزی كیفایه‌یه، ئه‌گه‌ر هه‌ندێك بیكه‌ن كوناه له سه‌ر ئه‌وانی تر ده‌كه‌وێت، به به‌ڵگه‌ی فه‌رموده‌كه‌ى ـ ﷺ ـ له باره‌ی مردوه قه‌رزاره‌كه‌وه: «صَلُّوا على صاحبكم» «نوێژ له سه‌ر هاوڕێكه‌تان بكه‌ن»(14)، هه‌روه‌ها فه‌رمایشته‌كه‌ى ـ ﷺ ـ : «إِنَّ أَخًا لَكُمْ قَدْ مَاتَ، فَقُومُوا فَصَلُّوا عَلَيْهِ» «برایه‌كتان مردوه هه‌ستن نوێژی له سه‌ر بكه‌ن»(15).
پرسى پێنجه‌م: مه‌رجه‌كانی نوێژی مردو وپایه‌كانی وسوننه‌ته‌كانی:
1- مه‌رجه‌كانی: مه‌رجه‌كانی به‌م شێوازه‌یه: نیه‌ت، وته‌كلیف، وڕوكردنه قیبله، وداپۆشینی عه‌وره‌ت، ودوركه‌وتنه‌وه له پیسی، چونكه له نویژه‌كانه، وئاماده‌بونی مردو له به‌رده‌م نوێژگه‌ردا ئه‌گه‌ر له شاردا بو، وموسڵمان بونی نوێژكه‌ر ونوێژله سه‌ركراو، وپاك بونی هه‌ر دوكیان با به خۆڵیش بێت به هۆی عوزرێكه‌وه.
2- پایه‌كانی: پایه‌كانیشی به‌م شێوازه‌یه: به پێوه بون -ئه‌گه‌ر فه‌رز بو-(16) بۆ توانادار، چونكه نوێژه بۆیه به پێوه بون تێیدا پێویسته وه‌ك فه‌رزه‌كان، وچوار ته‌كبیره‌كه؛ «چونكه ـ ﷺ ـ چوار ته‌كبیری له سه‌ر نه‌جاشی كرد»(17). وخوێندنی فاتیحا، له‌به‌ر گشتێتی [فه‌رموده‌ى پێشتر]: «نوێژی بۆ نیه كه‌سێك فاتیحا نه‌خوێنێت»(18). هه‌روه‌ها صه‌لآواتدان له سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ودوعاكردن بۆ مردوه‌كه، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «إِذَا صَلَّيْتُمْ عَلَى الْمَيِّتِ فَأَخْلِصُوا لَهُ الدُّعَاءَ» «ئه‌گه‌ر نوێژتان له سه‌ر مردو كرد به دڵسۆزیه‌وه بۆی بپاڕێنه‌وه»(19). وسه‌لامدانه‌وه له‌به‌ر گشتێتی فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «وحه‌ڵاڵكردنی سه‌لامدانه‌وه‌یه»، هه‌روه‌ها كردنی پایه‌كان به ڕێكی وپایه‌یه‌ك پێش ئه‌وی تر نه‌خات.
3- سوننه‌ته‌كانی: له سوننه‌ته‌كانی: ده‌ست به‌رزكردنه‌وه‌یه له‌گه‌ڵ هه‌ر ته‌كبیره‌یه‌كدا، وپه‌ناگرتنه پێش خوێندن، ودوعایه بۆ خۆی وموسڵمانان، وبه نهێنیش قورئانه‌كه‌ى بخوێنرێت.
پرسى شه‌شه‌م: كاتی نوێژی مردو وفه‌زڵه‌كه‌ى وشێوازه‌كه‌ى:
1- كاته‌كه‌ى: كاتی نوێژی مردو دوای شۆردن وكفنكردن وئاماده‌كردنی ده‌ست پێده‌كات، ئه‌گه‌ر ئاماده بو، یا هه‌واڵی مردنه‌كه‌ى گه‌یشت ئه‌گه‌ر نائاماده‌بو.
2- فه‌زڵه‌كه‌ى: په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «مَنْ شَهِدَ الْجِنَازَةَ حَتَّى يُصَلَّى عَلَيْهَا فَلَهُ قِيرَاطٌ، وَمَنْ شَهِدَهَا حَتَّى تُدْفَنَ فَلَهُ قِيرَاطَانِ، قِيلَ: وَمَا الْقِيرَاطَانِ، قَالَ: مِثْلُ الْجَبَلَيْنِ الْعَظِيمَيْنِ» «هه‌ر كه‌س ئاماده‌ى جه‌نازه بێت، تا نوێژی له سه‌ر ده‌كرێت، ئه‌وه پاداشتی قیڕاتێكی هه‌یه، هه‌ر كه‌سیش ئاماده‌ى بێت تا ده‌نێژرێت ئه‌وا دو قیڕاتی بۆ هه‌یه، وترا: دو قیڕات چه‌ندێكه؟ فه‌رموی: وه‌كو دو شاخی گه‌وره»(20).
3- شێوازه‌كه‌ى: پێش نوێژ، وته‌نیا، لای سه‌ری پیاو، وناوه‌ڕاستی ئافره‌ته‌وه ڕاده‌وه‌ستن، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌مه‌ى ئه‌نجامداوه وه‌ك ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ لێوه‌ى ده‌گێڕێته‌وه(21)، ئینجا ته‌كبیره‌ى دابه‌ستن ده‌كات، دوای ته‌كبیر په‌نا ده‌گرێت، پاشان «بسم الله الرحمن الرحيم» ده‌كات، ئینجا فاتیحا به نهێنی ده‌خوێنێت، با به شه‌ویش بێت، ئینجا «الله أكبر» ده‌كات وصه‌ڵاوات ده‌داته سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وه‌ك صه‌لآواتی ته‌حیات، ئینجا «الله أكبر» ده‌كات ودوعا بۆ مردوه‌كه ده‌كات به‌وه‌ى له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ هاتوه، له‌وانه: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِحَيِّنَا وَمَيِّتِنَا، وَشَاهِدِنَا وَغَائِبِنَا، وَصَغِيرِنَا وَكَبِيرِنَا، وَذَكَرِنَا وَأُنْثَانَا. اللَّهُمَّ مَنْ أَحْيَيْتَهُ مِنَّا فَأَحْيِهِ عَلَى الْإِسْلَامِ، وَمَنْ تَوَفَّيْتَهُ مِنَّا فَتَوَفَّهُ عَلَى الْإِيمَانِ» «خوایه! خۆش ببه له زیندو ومردومان، ئاماده ونه‌هاتومان، گچكه وگه‌وره‌مان، نێر ومێمان. خوایه! كاممانت ژیان له سه‌ر ئیسلامه‌تی بیژێنه، كاممانیشت مراند له سه‌ر ئیمان بیمرێنه»(22). «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَهُ، وَارْحَمْهُ، وَعَافِهِ، وَاعْفُ عَنْهُ، وَأَكْرِمْ نُزُلَهُ، وسِّعْ مُدْخَلَهُ، وَاغْسِلْهُ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ، وَنَقِّهِ مِنَ الْخَطَايَا كَمَا نَقَّيْتَ الثَّوْبَ الْأَبْيَضَ مِنَ الدَّنَسِ، وَأَبْدِلْهُ دَارًا خَيْرًا مِنْ دَارِهِ، وَأَهْلًا خَيْرًا مِنْ أَهْلِهِ، وَزَوْجًا خَيْرًا مِنْ زَوْجِهِ، وَأَدْخِلْهُ الْجَنَّةَ، وَأَعِذْهُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، أَوْ مِنْ عَذَابِ النَّارِ» «خوایه لێی خۆشبه، وبه‌زه‌ییت پێیدا بێته‌وه، وبێوه‌ى بكه له ناڕه‌حه‌تی وسزا، ولێی ببوره، وڕێز له میوانیه‌كه‌ى بگره، وشوێنه‌كه‌ى فراوان بكه، وتاوانه‌كانی بشۆ به ئاو وبه‌فر وته‌رزه، وله هه‌ڵه‌كانی پاكی بكه‌وه وه‌ك چۆن كه‌لوپه‌لی سپی له چڵك پاك ده‌كه‌یته‌وه، وماڵه‌كه‌ى بۆ بگۆڕه به له‌وه‌ى دونیای باشتر، وكه‌س وكاره‌كه‌ى بۆ بگۆڕه به له‌وانه‌ى دونیا باشتر، وهاوسه‌رێكی له‌وه‌ى دونیا باشتر، وبیخه‌ره به‌هه‌شته‌وه وبیپارێزه له سزای گۆڕ یا سزای ئاگر»(23). ئه‌گه‌ر مردوه‌كه بچوك بو، ئه‌ڵێ: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ سَلَفًا لِوَالِدَيْهِ، وَفَرَطًا وَأَجْرًا» «خوایه! بیكه‌یته پێشین بۆ دایك وباوكی، وپاداشت به پێشتر چونی، وئه‌جر به خۆڕاگری دایك وباوكی»(24). پاشان الله أكبر ده‌كات وتۆزێك ده‌وه‌ستێت، ئه‌گه‌ریش دوعا بكات به‌وه‌ى ئاسان بو چاكه، وه‌ك بڵێ: «اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنَا أَجْرَهُ وَلَا تَفْتِنَّا بَعْدَهُ» «خوایه له پاداشته‌كه‌ى بێبه‌شمان مه‌كه وله دوای ئه‌مه توشی فیتنه‌مان مه‌كه»(25). پاشان یه‌ك جار سه‌لام به لای ڕاست ده‌داته‌وه، ئه‌گه‌ریش دو جار سه‌لامی دایه‌وه هیچی تێدا نیه. كه‌سێكیش هه‌ندێكی له نوێژه‌كه له ده‌ست چو، له‌گه‌ڵ پێشه‌وادا نوێژ دا ده‌به‌ستێت وكه سه‌لامی دایه‌وه باقیه‌كه‌ى ته‌واو ده‌كات به شێوازى خۆی، هه‌ر كه‌سێكیش پێش ناشتن نوێژه‌كه‌ى له ده‌ست چو، ده‌توانێت له سه‌ر گۆڕه‌كه نوێژ بكات، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له سه‌ر ئه‌و ئافره‌ته‌ى گسكی مزگه‌وتی ده‌دا وای كرد(26). نوێژی غائیبیش -ئه‌وه‌ی ئاماده نیه له شار- كه‌ى زانرا مردوه ئه‌نجام ده‌درێت، گه‌ر مانگێك یا زیاتریش بێت. منداڵی له‌بارچوش ئه‌گه‌ر چوار مانگ یا زیاتری ته‌واو كردبو نوێژی له سه‌ر ده‌كرێت، له‌وه كه‌متر نوێژی له سه‌ر ناكرێت.
پرسى حه‌وته‌م: هه‌ڵگرتنی ته‌رم وبه‌ڕێ خستنی بۆ گۆڕستان:
شوێنكه‌وتن وبه‌ڕێ خستنی جه‌نازه بۆ گۆڕستان سوننه‌ته، چونكه ئه‌فه‌رموێ ـ ﷺ ـ : «هه‌ر كه‌س ئاماده‌ى جه‌نازه بێت، تا نوێژی له سه‌ر ده‌كرێت، ئه‌وه پاداشتی قیڕاتێكی هه‌یه، هه‌ر كه‌سیش ئاماده‌ى بێت تا ده‌نێژرێت ئه‌وا دو قیڕاتی بۆ هه‌یه، وترا: دو قیڕات چه‌ندێكه؟ فه‌رموی: وه‌كو دو شاخی گه‌وره»(27). وئه‌بێت موسڵمان به مردنی موسڵمانێكی زانی بچێت بۆ هه‌ڵگرتنی ته‌رمه‌كه‌ى ونوێژ له سه‌ر كردنی وناشتنی، له‌به‌ر فه‌رمایشتى ـ ﷺ ـ : «حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ خَمْسٌ؛ رَدُّ السَّلَامِ، وَعِيَادَةُ الْمَرِيضِ، وَاتِّبَاعُ الْجَنَائِزِ» «مافی موسڵمان له سه‌ر موسڵمان پێنجه: وه‌ڵامدانه‌وه‌ى سه‌لام، وسه‌ردانكردنی نه‌خۆش، شوێنكه‌وتنی ته‌رم»(28). ئه‌مه‌ش ته‌ئكیدتره ئه‌گه‌ر كه‌س نه‌هات بۆ ته‌رمه‌كه‌ى، هیچیشی تێدا نیه بخرێته تۆتۆمبیل یا سه‌ر ئاژه‌ڵ به تایبه‌ت ئه‌گه‌ر گۆڕستانه‌كه دور بو، ئه‌وه‌شی دوای كه‌وتوه له سه‌ریه‌تی به‌شدار بێت له هه‌ڵگرتنی.
وشه‌رعیه مردو له گۆڕستانی تایبه‌ت به مردوان بنێژرێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ مردوی له گۆڕستانی به‌قیعدا ده‌ناشت، وه‌ك هه‌واڵه‌كان له‌م باره‌وه موته‌واترن، وله هیچ كه‌س له پێشینانه‌وه نه‌هاتوه له غه‌یره گۆڕستان نێژرا بێت.
هه‌روه‌ها سوننه‌ته په‌له بكرێت له ته‌رمه‌كه؛ له شۆردنی وكفنكردنی ونوێژ له سه‌ر كردنی وناشتنی، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ ﷺ ـ : «إِذَا مَاتَ أَحَدُكُمْ فَلَا تَحْبِسُوهُ، وَأَسْرِعُوا بِهِ إِلَى قَبْرِهِ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان مرد دوای مه‌خه‌ن، وپه‌له‌ی لێ بكه‌ن بۆ گۆڕه‌كه‌ى»(29). وئه‌وه‌ی هه‌ندێك خه‌ڵك ده‌یكه‌ن له دواخستن وبردنی له شوێنێكه‌وه بۆ شوێنێكی تر یا دیاری كردنی ڕۆژێكی هه‌فته تیای بنێژرێت، هه‌مو ئه‌مانه دژی سوننه‌ته، وه‌ك چۆن سوننه‌ته له كاتی هه‌ڵگرتن وبردنیدا په‌له‌ی لێ بكرێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «أَسْرِعُوا بِالْجِنَازَةِ، فَإِنْ تَكُ صَالِحَةً فَخَيْرٌ تُقَدِّمُونَهَا [إِلَيْهِ]، وَإِنْ يَكُ سِوَى ذَلِكَ، فَشَرٌّ تَضَعُونَهُ عَنْ رِقَابِكُمْ» «په‌له له ته‌رمدا بكه‌ن، گه‌ر چاكه‌كار بێ خێرێكه پێشی ده‌خه‌یت، ئه‌گه‌ریش وا نه‌بێت ئه‌وه شه‌ڕێكه له كۆڵی خۆتانی ده‌كه‌نه‌وه»(30). به‌ڵام په‌له‌كردنێكی زۆر نا، نه‌گاته ڕاكردن وه‌ك هه‌ندێك له زانایان فه‌رمویانه.
هه‌روه‌ها له سه‌ر هه‌ڵگرانی ته‌رمه بیبه‌ن به سه‌نگینی وسام وهه‌یبه‌ته‌وه «السكينة والوقار»، هه‌روه‌ها ده‌نگ به‌رز نه‌كه‌نه‌وه نه به قورئان خوێندن ونه به جگه له‌وه‌ش، چونكه هیچ شتێكی وا له په‌یامبه‌ری خواوه ـ ﷺ ـ نه‌چه‌سپاوه، هه‌ر كه‌سێكیش بیكات پێچه‌وانه‌ى سوننه‌تی كردوه.
هه‌روه‌ها دروست نیه ئافره‌تان ده‌ربچن له‌گه‌ڵ ته‌رمدا، له به‌ر وته‌كه‌ى ئوم عه‌تیه رضي الله عنها: «نُهِينَا عَنْ اتِّبَاع الجَنَائِز [وَلَمْ يُعْزَمْ عَلَيْنَا]» «ڕێگریمان لێكرا شوێنی ته‌رم بكه‌وین، به‌ڵام جه‌ختمان له سه‌ر نه‌كرایه‌وه»(31)، جا هه‌ڵگرتنی ته‌رم ودواكه‌وتنی تایبه‌ته به پیاوانه‌وه. هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه شوێنكه‌وتو دابنیشێت پێش دانانی ته‌رمه‌كه له زه‌وی، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ڕێگری كردوه له دانیشتن تا داده‌نرێت(32).
پرسى هه‌شته‌م: ناشتنی مردو وشێوازی گۆڕ وئه‌وه‌ى سوننه‌ته له‌م باره‌وه:
سوننه‌ته گۆڕه‌كه قولأ، وفروان بێت، وئه‌ڵهه‌د «اللَّحْد»ی بۆ بكه‌نرێ، كه بریتیه له‌وه‌ى كه‌ندڕێك بكه‌نرێ له بن گۆڕه‌كه‌وه به دیوی قیبله، ئه‌گه‌ریش ئه‌ڵهه‌د نه‌كرا با چاڵ «الشق» بكرێ، كه بریتیه له‌وه‌ى: له ناوه‌ڕاستی گۆڕه‌كه‌وه چالی بۆ بكه‌نرێ، به‌ڵام ئه‌ڵهه‌د چاكتره، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ ﷺ ـ : «اللَّحْدُ لَنَا، والشَّقُ لِغَيْرِنا» «ئه‌ڵهه‌د بۆ ئێمه‌یه، چاڵیش بۆ جگه له ئێمه»(33). ومردو ده‌خرێته ناو ئه‌ڵهه‌ده‌كه‌وه به سه‌ر لای ڕاستدا به ڕوی قیبله، وسه‌ر ئه‌ڵهه‌ده‌كه به خشت وقوڕ ده‌گیرێت وئینجا خۆلأ ده‌كرێت به سه‌ریدا، وگۆڕیش به ئه‌ندازه‌ى بستێك به‌رز ده‌كرێته‌وه له سه‌ر زه‌وی وه‌ك پشتی وشتر، چونكه ئه‌مه چه‌سپاوه له باره‌ى گۆڕی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ودو هاوه‌ڵه‌كه‌ى(34)، بۆ ئه‌وه‌ى بزانرێ ئه‌وه گۆڕه تا سوكایه‌تی پێ نه‌كرێ، هیچیشی تێدا نیه چه‌ند به‌ردێك یا جگه له‌وه بخرێته ده‌وروبه‌ری تا بناسرێته‌وه وسنوره‌كه‌ى بزانرێ. هه‌روه‌ها بینا له سه‌ر گۆڕ دروست كردن وگه‌چ كردن وله سه‌ری دانیشتن حه‌رامه، هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه له سه‌ری بنوسرێت مه‌گه‌ر ئه‌وه‌نده‌ى پێویست بێت بۆ ناسینه‌وه، ئه‌مانه‌ش له‌به‌ر وته‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ : «نَهَى رَسُولُ اللهِ ـ ﷺ ـ أَنْ يُجَصَّصَ الْقَبْرُ، وَأَنْ يُقْعَدَ عَلَيْهِ، وَأَنْ يُبْنَى عَلَيْهِ». «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ڕێگری كردوه له گه‌چكردنی گۆڕ ودانیشتن وبیناكردن له سه‌ری»، له ڕیوایه‌ته‌كه‌ى تورمزی ئه‌ڵێ: «وأَنْ يُكْتَبَ عَلَيْها» «وله سه‌ری بنوسرێ»(35). چونكه ئه‌مه له هۆكاره‌كانی شیرك وپه‌یوه‌ست بونه به مه‌زاره‌كانه‌وه ئه‌مه‌ش نه‌زانه‌كان فریو ده‌خۆن پێى وپێوه‌ى په‌یوه‌ست ده‌بن.
هه‌روه‌ها حه‌ڕامه گۆڕ ڕوناك بكرێته‌وه، چونكه خۆ شوبهاندنی تێدایه به بێ باوه‌ڕان، وبه فیڕۆدانی ماڵ وسامانیشه، هه‌روه‌ها بیناكردنی مزگه‌وت له سه‌ری ونوێژكردن له لای یا به‌ره‌و وی، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «لَعَنَ اللهُ الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى؛ اتَّخَذُوا قُبُورَ أَنْبِيَائِهِمْ مَسَاجِدَ» «نه‌فره‌تی خوا له جوله‌كه وگاوره‌كان، گۆڕی په‌یامبه‌رانیان كرد به مزگه‌وت»(36).
هه‌روه‌ها حه‌رامه بێ ڕێزی به‌رامبه‌ر بكرێ وه‌ك ڕۆیشتن یا به پێڵاوه‌وه پێنان به سه‌ریدا یا دانیشتن له سه‌ری وهاوشێوه‌كانی، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره ـ رضي الله عنه ـ : په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «لَأَنْ يَجْلِسَ أَحَدُكُمْ عَلَى جَمْرَةٍ فَتَحْرِقَ ثِيَابَهُ، فَتَخْلُصَ إِلَى جِلْدِهِ، خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَجْلِسَ عَلَى قَبْرٍ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان دابنیشێ له سه‌ر پشكۆیه‌ك تا به‌رگه‌كه‌ى ده‌سوتێنێت وده‌گاته پێسته‌ى، باشتره بۆی وه‌ك له‌وه‌ى له سه‌ر گۆڕێك دابنیشێت»(37)، هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نه‌هی كردوه ـ ﷺ ـ پێ له سه‌ر گۆڕ بنرێت(38).
هه‌روه‌ها سوننه‌ته دوای ناشتن دوعا بۆ مردوه‌كه بكرێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وای كردوه، كاتێك له ناشتنی بوایه‌ته‌وه له سه‌ری ده‌وه‌ستا وده‌یفه‌رمو: «اسْتَغْفِرُوا لِأَخِيكُمْ، وَاسْأَلُوا لَهُ بِالتَّثْبِيتِ؛ فَإِنَّهُ الْآنَ يُسْأَلُ» «داوای لێ بوردن وچه‌سپاوی بۆ براكه‌تان بكه‌ن چونكه ئێستا پرسیاری لێ ده‌كرێت»(39). سه‌باره‌ت به خوێندنی سوره‌تی فاتیحا وقورئان له لای گۆڕ ئه‌وه بیدعه‌یه‌كی خراپه، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وهاوه‌ڵانی رضي الله عنهم نه‌یانكردوه، خۆیشی فه‌رمویه‌تی: «مَنْ عَمِلَ عَمَلًا لَيْسَ عَلَيْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ» «هه‌ر كارێك بكرێت فه‌رمانی ئێمه‌ى له سه‌ر نه‌بێت ئه‌وا ڕه‌د ده‌كرێته‌وه»(40).
پرسى نۆیه‌م: ته‌عزێ وسه‌ر خۆشی كردن، وحوكمه‌كه‌ى، وشێوازه‌كه‌ى:
ته‌عزێ: بریتیه له سه‌ره‌خۆشی كردنی بێ قه‌وماو وبه‌هێزكردنی تا به‌رگه‌ى ئه‌و وه‌ی وموسیبه‌ته بگرێت، جا باسی ئه‌و پاڕانه‌وه ویردانه‌ى بۆ ده‌كرێت كه هاتوه له باره‌ى پاداشتی خۆڕاگری وچاوه‌ڕێی پاداشت كردن.
وشه‌رعیه سه‌ر خۆشی له كه‌س وكاری مردو بكرێت به‌وه‌ى به‌لآكه‌یان له سه‌ر كه‌مده‌كاته‌وه وایان لێ ده‌كات ڕازی وخۆڕاگر بن، ئه‌مه‌ش به‌وه‌ى له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ چه‌سپاوه ئه‌گه‌ر ده‌یزانی وله‌به‌ری بو، ئه‌گه‌رنا به‌وه‌ی بۆی ئاسانه له قسه‌ى چاك كه مه‌به‌ست به‌دی دێنێت ودژی شه‌رع نیه، له ئوسامه‌ى كوڕی زه‌یده‌وه رضي الله عنه ئه‌ڵێ: «كُنَّا عِنْدَ النَّبِيِّ ـ ﷺ ـ ، فَأَرْسَلَتْ إِلَيْهِ إِحْدَى بَنَاتِهِ تَدْعُوهُ، وَتُخْبِرُهُ أَنَّ صَبِيًّا لَهَا، أَوِ ابْنًا لَهَا، فِي الْمَوْتِ، فَقَالَ لِلرَّسُولِ: ارْجِعْ إِلَيْهَا، فَأَخْبِرْهَا: أَنَّ لِلهِ مَا أَخَذَ وَلَهُ مَا أَعْطَى، وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِأَجَلٍ مُسَمًّى، فَمُرْهَا فَلْتَصْبِرْ وَلْتَحْتَسِبْ» «له خزمه‌ت په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ بوین یه‌كێك له كچه‌كانی ناردی به دوایدا بانگی ده‌كرد وپێی ده‌وت: كه مندڵێكی له سه‌ره‌مه‌رگدایه، په‌یامبه‌ریش ـ ﷺ ـ فه‌رموی: بگه‌ڕێوه بۆ لای وپێی بڵێ: هه‌ر چی خوا بردیه‌وه هی خۆیه‌تی، هه‌رچیشی به‌خشی هه‌ر هی خۆیه‌تی، هه‌مو شتێكیش لای خوا ماوه‌یه‌كی دیاری كراوی هه‌یه، فه‌رمانی پێ بكه: با ئارام بگرێ وچاوه‌ڕێی پاداشت بكات»(41)، ئه‌مه‌ش له باشترین ئه‌و له‌فزانه‌یه هاتوه له باره‌ى ته‌عزێ باریه‌وه.
له كاتی ته‌عزێ باریشدا ئه‌بێت دور بكه‌وێته‌وه له‌و شتانه‌ى له نێو خه‌ڵكدا بڵاوه وله شه‌رعدا بنه‌مای نیه، له‌وانه:
1- كۆ بونه‌وه بۆ ته‌عزێ باری له شوێنێكی دیاری كراودا به هێنانی كورسی وڕوناكی وقورئان خوێن.
2- دروست كردنی خواردن له لایه‌ن كه‌سوكاری مردوه‌وه له ڕۆژانی ته‌عزێكه‌دا بۆ ئه‌و میوانانه‌ى دێن بۆ ته‌عزێ باری، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جه‌ریری به‌جه‌لی ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «كُنَّا نَعُدُّ الِاجْتِمَاعَ إِلَى أَهْلِ الْمَيِّتِ، وَصَنِيعَةَ الطَّعَامِ بَعْدَ دَفْنِهِ مِنَ النِّيَاحَةِ» «ئێمه كۆبونه‌وه لای كه‌سوكاری مردو وخواردن دروست كردن دوای ناشتنی به شین وڕۆ ڕۆمان داده‌نا»(42).
3- دوباره‌كردنه‌وه‌ى سه‌ر خۆشی، هه‌ندێك خه‌ڵك زیاد له جارێك ده‌ڕوا بۆ لای كه‌سوكاری مردو بۆ سه‌ر خۆشی لێ كردن، وبنچینه‌ش ئه‌وه‌یه: سه‌ر خۆشی كردن یه‌كجاره، به‌ڵام ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له دوباره‌كردنه‌وه‌ى یادخستنه‌وه وفه‌رمانكردن بو به ئارامگرتن وڕازی بون به قه‌زا وقه‌ده‌ر ئه‌وه هیچی تێدا نیه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر دوباره كردنه‌وه‌ى بۆ ئه‌م مه‌به‌سته نه‌بو ئه‌وا نابێت، چونكه ئه‌مه له په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وهاوه‌ڵانه‌وه نه‌چه‌سپاوه.
هه‌روه‌ها سوننه‌ته خزمانی مردوه‌كه وهاوسێكانی خواردن بۆ كه‌سوكاری مردوه‌كه دروست بكه‌ن، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «اصْنَعُوا لِآلِ جَعْفَرٍ طَعَامًا فَقَدْ أَتَاهُمْ أَمْرٌ يَشْغَلُهُمْ، أَوْ أَتَاهُمْ مَا يَشْغَلُهُمْ» «خواردن بۆ خاوخێزانی جه‌عفه‌ر دروست بكه‌ن، به‌ڕاستی موسیبه‌تێكیان به سه‌ردا هاتوه كه سه‌رقاڵی كردون»(43).
سه‌باره‌ت به گریان ودڵته‌نگی بۆ مردو، هیچی تێدا نیه وزۆرجار هه‌ر ڕو ده‌دات، وئه‌مه‌ش مه‌یلی سروشتی كه‌سه‌كانه بێ زۆر له خۆ كردن، په‌یامبه‌ریش ـ ﷺ ـ به سه‌ر ئیبراهیمی كوڕی گریا كاتێك مرد، وفه‌رموی: «إِنَّ الْعَيْنَ تَدْمَعُ، وَالْقَلْبَ يَحْزَنُ، وَلَا نَقُولُ إِلَّا مَا يَرْضَى رَبُّنَا، [وَإِنَّا بِفِرَاقِكَ يَا إِبْرَاهِيمُ لَمَحْزُونُونَ]» «چاو فرمێسك ده‌ڕێژێت، ودڵ ته‌نگ ده‌بێت، هیچیش ناڵێین مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ى خوا پێی ڕازی بێت، وبه‌ڕاستی ئه‌ی ئیبراهیم ئێمه به چونت دڵته‌نگین»(44). به‌ڵام ئه‌مه نابێت وه‌كو ناڕه‌زایی وبێزاری وبێ سه‌بری وسكاڵاكردن بێت.
هه‌روه‌ها پیا هه‌ڵدان به گریانه‌وه «النَّدْب» ولاواندنه‌وه وشینكردن «النياحة»، وله گۆنادان وملیوانداڕنین حه‌رامه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَطَمَ الْخُدُودَ، وَشَقَّ الْجُيُوبَ، وَدَعَا بِدَعْوَى الْجَاهِلِيَّةِ» «له ئێمه نیه كه‌سێك له گۆنا بدات، وكراس وسنگ دابڕنێت، وبانگه‌شه وته‌ى سه‌رده‌می نه‌فامی بڵێت»(45). وه‌ك ئه‌وه‌ی بڵێ: هاوار ماڵ وێران به خۆم، هاوار تیاچون! ئه‌مه كاتێتی وه‌ره «خۆم ڕۆ»، وهاوشێوه‌ى ئه‌مانه، هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه فه‌رموی: «النَّائِحَةُ إِذَا لَمْ تَتُبْ قَبْلَ مَوْتِهَا، تُقَامُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَعَلَيْهَا سِرْبَالٌ مِنْ قَطِرَانٍ وَدِرْعٌ مِنْ جَرَبٍ» «شین كه‌ر ولاوێنه‌ر ئه‌گه‌ر ته‌وبه نه‌كات پێش مردنی، له قیامه‌ت كه زیندو ده‌بێته‌وه كراسێكی قه‌ترانی له‌به‌ردایه، وقه‌ڵغانێك له گه‌ڕی»(46).
============
(1) كاری هه‌ندێك بوه له پێشین -به ڕه‌حمه‌ت بن- به‌ڵام به‌ڵگه‌ى له سه‌ر نه‌هاتوه. وه‌رگێڕ
(2) متفق عليه: أخرجه البخاري (1266)، ومسلم (1206).
(3) أخرجه ابن ماجه (1467)، وصححه الألباني «صحيح ابن ماجه» (1207)، وانظر أيضًا: «الإرواء» (699).
(4) أخرجه أبو داود (3215)، وابن ماجه (1464)، وحسَّنه الألباني (الإرواء 702).
(5) أخرجه ابن ماجه (1465)، وهو صحيح، انظر: «إرواء الغليل» (3/160).
(6) أخرجه مالك في الموطأ: (1/223).
(7) أخرجه البخاري (1343).
(8) متفق عليه: البخاري (1266)، ومسلم (1206).
(9) متفق عليه: البخاري (1276)، ومسلم (940).
(10) أخرجه البخاري (١٨٤٩) واللفظ له، ومسلم (١٢٠٦).
(11) «سُحُل» -به زه‌ممه‌ى یه‌كه‌م ودوه‌م-: كۆی «سَحْل»ـه، كه بریتیه له به‌رگی سپی خاوێن، ته‌نها له لۆكه‌یه، ئه‌شڵێن: به فه‌تحه‌ى سینه‌كه، نیسبه‌ته بۆ «سَحُول» دێیه‌كه له یه‌مه‌ن. «النهاية» (2/313) (سحل).
(12) متفق عليه: البخاري (1264)، ومسلم (941) واللفظ الأخير عند أحمد (6/118).
(13) أخرجه أبو داود (3878)، والترمذي (1005)، وابن ماجه (1472) واللفظ للترمذي. قال الترمذي: حسن صحيح. وصححه الألباني (صحيح الترمذي 792).
(14) أخرجه مسلم (1619).
(15) أخرجه مسلم (952) - 64.
(16) [نمونه‌ى نوێژی جه‌نازه‌یه‌كیش سوننه‌ت بێت، وه‌ك نوێژی جه‌نازه‌یه‌ك دوباره بكاته‌وه].
(17) [معنى حديث أخرجه البخاري في مواضع منها: (1245)، ومسلم كذلك (951)].
(18) [ته‌خریجه‌كه‌ى دوباره ده‌كه‌نه‌وه به قسورێكه‌وه].
(19) أخرجه أبو داود (3199)، وهو حسن. انظر: «إرواء الغليل» (3/179).
(20) متفق عليه: أخرجه البخاري (1325)، ومسلم (945).
(21) أخرجه أبو داود (3194)، والترمذي (1045)، وابن ماجه (1494). قال الترمذي: «حديث حسن». وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (826).
(22) أخرجه أبو داود (3201)، والترمذي (1024)، والحاكم (1/358). قال الترمذي: «حسن صحيح». وقال الحاكم: «صحيح على شرط الشيخين»، وافقه الذهبي.
(23) أخرجه مسلم (963) [هذا لفظه، والذي في الأصل أشبه أن يكون لفظ ابن ماجهْ].
(24) أخرجه عبد الرازق في مصنفه (3/529) 6589.
(25) أخرجه مالك (1/228) 17، وعبد الرزاق في مصنفه (3/488) (6425)، وابن حبان، كما في الإحسان (7/342) 3073. وقال محققه: «إسناده صحيح على شرط مسلم».
(26) أخرجه البخاري (458)، ومسلم (956).
(27) پێشتر ته‌خریج كرا.
(28) أخرجه البخاري (1240).
(29) أخرجه الطبراني (12/340) (13613)، وحسنه ابن حجر «الفتح» (3/219).
(30) متفق عليه: أخرجه البخاري (1351)، ومسلم (944) واللفظ للبخاري [ولم أجد الزيادة عنده، وعند مسلم بلفظ: «إلى الخير» و: «عليه»، ووجدتها عند أصحاب السنن وأحمد...].
(31) أخرجه البخاري (1278)، ومسلم (938)، واللفظ لمسلم [والزيادة لهما].
(32) أخرجه البخاري (1310)، ومسلم (959).
(33) أخرجه الترمذي (1056) وحسنه، وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (835).
(34) انظر: «الشرح الممتع» (4/458).
(35) أخرجه مسلم (970)، والترمذي (1064)، وقال: «حسن صحيح».
(36) أخرجه البخاري (1330)، ومسلم (529).
(37) أخرجه مسلم (971) [وفي الأصل: «خير من» وهو هكذا في «الجمع» للحميدي (3/291)].
(38) أخرجه الترمذي (1064) [بل (1052)] وقال: «حسن صحيح».
(39) أخرجه أبو داود (3221)، وصححه الحاكم (1/370)، وافقه الذهبي، وحسنه النوي والحافظ، انظر: «التعليق على الطحاوية» (2/265-666).
(40) متفق عليه: أخرجه البخاري (2697)، ومسلم (1718) - 18 واللفظ لمسلم.
(41) أخرجه البخاري (284)، ومسلم (923) [واللفظ له].
(42) أخرجه ابن ماجه (1612)، [وضعفه بعض الأئمة] وصححه الشيخ الألباني «صحيح ابن ماجه» (1318).
(43) أخرجه أبو داود (3116)، والترمذي (1003)، وابن ماجه (1610). وحسنه الألباني في «صحيح ابن ماجه» (1316).
(44) أخرجه البخاري (1303).
(45) أخرجه البخاري (1294)، ومسلم (103).
(46) أخرجه مسلم (934). گه‌ڕی: نه‌خۆشیه‌كی ناسراوه، زیبكه‌یه له سه‌ر پێست ده‌رده‌كه‌وێت وخوریان وئاوڵه‌ی له‌گه‌ڵدایه.
ده‌روازه‌ى نۆیه‌م : نوێژى عوزردارهكاندهروازهى شه‌شه‌م : له باره‌ى سوژدهى سههو، وقورئان خوێندن، وشوكرانه بژێریهوهدهروازهى دهیهم : له باره‌ى نوێژی ههینیهوهدهروازهى چواره‌م : له باره‌ى مه‌رجه‌كانی نوێژ، وپایه‌كانی، وبهڵگهكانیان، ولهگهڵ حوكمی نوێژ نهكهر دادهروازهى دوه‌م : بانگ وقامهت (الأذان والإقامة)
