ده‌روازه‌ى دوانزه‌هه‌م : له باره‌ى نوێژی جه‌ژنه‌وه
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمى نوێژی جه‌ژن وبه‌ڵگه‌كانى:
پرسى دوه‌م: مه‌رجه‌كانی نوێژی جه‌ژن:
پرسى سێیه‌م: ئه‌و شوێنانه‌ى نوێژه‌كه‌ی تێدا ده‌كرێت:
پرسى چواره‌م: كاته‌كه‌ى:
پرسى پێنجه‌م: شێوازه‌كه‌ى وئه‌وه‌ى تێیدا ده‌خوێنرێت:
پرسى شه‌شه‌م: شوێنی وتاری جه‌ژن:
پرسى حه‌وته‌م: قه‌زاكردنه‌وه‌ى نوێژی جه‌ژن:
پرسى هه‌شته‌م: سوننه‌ته‌كانی:
ده‌روازه‌ى دوانزه‌هه‌م : له باره‌ى نوێژی جه‌ژنه‌وه
هه‌ر دو جه‌ژنه‌كه بریتین له: جه‌ژنی قوربان وجه‌ژنی ڕه‌مه‌زان، وهه‌ر دوكیشیان بۆنه‌یه‌كی شه‌رعیان هه‌یه؛ جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان به بۆنه‌ى ئه‌وه‌یه موسڵمانان ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان ته‌واو ده‌كه‌ن، هی قوربانیش به بۆنه‌ى كۆتایی هاتنی نۆمینه‌ى حاجیانه‌وه، پێشی وتراوه: «عيد= جه‌ژن» له‌به‌ر ئه‌وه‌ى دێته‌وه ودوباره ده‌بێته‌وه (يعود) له‌و كاته.
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمى نوێژی جه‌ژن وبه‌ڵگه‌كانى:
نوێژی جه‌ژن فه‌رزی كیفایه‌یه، ئه‌گه‌ر هه‌ندێك پێی هه‌ستن له سه‌ر باقیه‌كه ده‌كه‌وێت، ئه‌گه‌ریش كه‌س نه‌یكات، هه‌موی تاوانبار ده‌بێت، چونكه له دروشمه دیاره‌كانی ئیسلامه، هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به‌رده‌وام بوه له سه‌ری، ته‌نانه‌ت په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانی به ئافره‌تانیش كردوه، ئه‌وه‌نده نه‌بێت فه‌رمانی كرد ئه‌وانه‌ى له سوڕی مانگانه‌ن دور بگرن له نوێژگه، ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه له سه‌ر گرنگی وگه‌وره‌یی فه‌زڵه‌كه‌ى، چونكه ئه‌گه‌ر فه‌رمان به ئافره‌تان بكات له كاتێكدا له ئه‌هلی جه‌ماعه‌ت نین، سا پیاوان له پێشترن، هه‌ندێك له زانایانیش ئه‌وه‌ی پێ به‌هێزه فه‌رزی عه‌ین بێت له سه‌ر تاك تاك.
پرسى دوه‌م: مه‌رجه‌كانی نوێژی جه‌ژن:
وله گرنگترین مه‌رجه‌كانی: هاتنی كات، وبونی ژماره‌ى حساب بۆكراو، ونیشته‌جێ بونه.
جا پێش كاته‌كه دروست نیه، وهه‌روه‌ها دروست نیه به كه‌متر له سێ كه‌س، وپێویستیش نیه له سه‌ر ڕێبوارێكی نانیشته‌جێ.
پرسى سێیه‌م: ئه‌و شوێنانه‌ى نوێژه‌كه‌ی تێدا ده‌كرێت:
سوننه‌ته له ده‌شتدا له ده‌ره‌وه‌ی بیاناكان بكرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو سه‌عید ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له قوربان وڕه‌مه‌زاندا ده‌رده‌چو بۆ نوێژگه»(1)، مه‌به‌ستیش له‌مه -خواش زاناتره- ئاشكراكردن وده‌رخستنی ئه‌م دروشمه‌ى ئیسلامه، ودروستیشه له مزگه‌وتی جامعدا بكرێ ئه‌گه‌ر عوزرێك هه‌بو وه‌ك باران وبای توند وهاوشێوه‌كانی.
پرسى چواره‌م: كاته‌كه‌ى:
كاته‌كه‌شی وه‌ك كاتی چێشته‌نگا وایه دوای به‌رزبونه‌وه‌ى خۆر به ئه‌ندازه‌ى ڕمێك ده‌ست پێ ده‌كات تا لادانی خۆر له جه‌رگه‌ى ئاسمان، چونكه خۆی ـ ﷺ ـ وجێنشینه‌كانیشی دوای به‌رزبونه‌وه‌ى خۆر ئه‌نجامیان ده‌دا، وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى پێش به‌رزبونه‌وه‌ى خۆر كاتێكی نه‌هی لێكراوه(2)، هه‌روه‌ها سوننه‌ته جه‌ژنی قوربان زو له سه‌ره‌تای كاتی خۆیدا بكرێت، وڕه‌مه‌زانیش دوا بخرێت، چونكه خۆی ـ ﷺ ـ وای كردوه، وخه‌ڵكیش له قوربان پێویستیان به په‌له كردنه بۆ سه‌ر بڕینی قوربانیه‌كانیان، به‌ڵام له ڕه‌مه‌زاندا پێویستیان به درێژبونه‌وه‌ى كاته‌كه هه‌یه تا سه‌ر فتره بده‌ن.
پرسى پێنجه‌م: شێوازه‌كه‌ى وئه‌وه‌ى تێیدا ده‌خوێنرێت:
شێوازه‌كه‌شی: دو ڕكاته پێش وتار، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عومه‌ر: «صَلَاةُ الْأَضْحَى رَكْعَتَانِ، وَصَلَاةُ الْفِطْرِ رَكْعَتَانِ، وَصَلَاةُ الْجُمُعَةِ رَكْعَتَانِ، تَمَامٌ غَيْرُ قَصْرٍ عَلَى لِسَانِ مُحَمَّدٍ ـ ﷺ ـ [وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَى]» «نوێژی جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان دو ڕكاته، قوربانیش دو ڕكاته، جومعه‌ش دو ڕكاته به ته‌واوه‌تی بێ كورتكردنه‌وه له سه‌ر زوبانی په‌یامبه‌ره‌كه‌تان [وسه‌ر شۆڕی بۆ ئه‌وه‌ى درۆ هه‌ڵده‌واسێت]»(3). له ڕكاتی یه‌كه‌مدا دوای ته‌كبیره‌ى دابه‌ستن ونزای سه‌ره‌تا وپێش په‌ناگرتن شه‌ش جار ته‌كبیر ده‌كات، وله دوه‌میشدا پێش قورئان خوێندن پێنج جار ته‌كبیره ده‌كات به بێ ته‌كبیره‌ى دابه‌ستن، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها: «كَانَ يُكَبِّرُ فِي الْفِطْرِ، وَالْأَضْحَى فِي الْأُولَى سَبْعَ تَكْبِيرَاتٍ، وَفِي الثَّانِيَةِ خَمْسًا» «له ڕه‌مه‌زان وقورباندا له ڕكاتی یه‌كه‌مدا حه‌وت وله دوه‌مدا پێنج ته‌كبیری ده‌كرد»(4). وله‌گه‌ڵ هه‌مو ته‌كبیره‌یه‌كدا ده‌ستی به‌رز ده‌كاته‌وه، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «يَرْفَعُ يَدَيْهِ مَعَ التَّكْبِيرِ» «له‌گه‌ڵ ته‌كبیره‌كاندا ده‌ستی به‌رز ده‌كرده‌وه»(5). پاشان دوای په‌ناگرتن به كۆ ده‌نگ قورئان به ئاشكرا ده‌خوێنێ. جا فاتیحا ده‌خوێنێت، ئینجا له ڕكاتی یه‌كه‌مدا ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾ وله دوه‌میشدا «غاشیه» ده‌خوێنێت، له‌به‌ر وته‌كه‌ى سه‌موره ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له هه‌ر دو چه‌ژنه‌كه‌دا ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾ و﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ﴾ ده‌خوێند»(6)، هه‌روه‌ها به صه‌حیحی لێوه‌ى هاتوه ـ ﷺ ـ كه له ڕكاتی یه‌كه‌مدا ﴿ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِيدِ﴾ وله دوه‌میشدا ﴿اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ﴾ی خوێندوه(7)، جا جارێك ئه‌مه ده‌خوێنێت وجارێكیش ئه‌وه، وه‌ك سوننه‌ت، له‌گه‌ڵ ڕه‌چاوكردنی بارودۆخی نوێژخوێنان، وئاسانتره‌كه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كات.
پرسى شه‌شه‌م: شوێنی وتاری جه‌ژن:
شوێنی وتار له جه‌ژندا ده‌كه‌وێته دوای نوێژه‌وه، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه: «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وئه‌بوبه‌كر وعومه‌ر نوێژی هه‌ر دو جه‌ژنه‌كه‌یان دوای وتار ده‌كرد»(8).
پرسى حه‌وته‌م: قه‌زاكردنه‌وه‌ى نوێژی جه‌ژن:
كه‌سێك نوێژی جه‌ژنی له ده‌ست چو سوننه‌ت نیه بیگێڕێته‌وه، چونكه هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ نه‌هاتوه له‌م باره‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ئه‌م نوێژه كۆبونه‌وه‌یه‌كی تایبه‌تی هه‌یه، بۆیه شه‌رعی نیه مه‌گه‌ر به‌و شێوازه.
پرسى هه‌شته‌م: سوننه‌ته‌كانی:
1- سوننه‌ته نوێژی جه‌ژن له شوێنێكی دیار وفراوان بكرێت، له ده‌ره‌وه‌ی شار، موسڵمانان تێیدا كۆ ده‌بنه‌وه بۆ ده‌رخستنی ئه‌م دروشمه، ئه‌گه‌ریش له مزگه‌وت بكرێت به هۆی عوزرێكه‌وه هیچی تێدا نیه.
2- هه‌روه‌ها سوننه‌ته نوێژی جه‌ژنی قوربان زو بكرێ وهی جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان دوا بخرێ، وه‌ك له باسی كاته‌كه‌یدا ڕونكرایه‌وه.
3- وبۆ جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان پێش ده‌رچون چه‌ند خورمایه‌ك بخوات، وبۆ قوربانیش هیچ نه‌خوات تا نوێژ ده‌كات، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وای ده‌كرد، له ڕه‌مه‌زان ده‌رنه‌ده‌چو تا چه‌ند خورمایه‌كی نه‌خواردایه به تاكی ده‌یخوارد(9)، وله قورباندا هیچی نه‌ده‌خوارد تا نوێژی ده‌كرد(10).
4- هه‌روه‌ها سوننه‌ته به پێ زو ده‌ر بچێت بۆ جه‌ژن دوای نوێژ به‌یانی، بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێ نزیك پێشه‌وا دابنیشێت، وپاداشتی چاوه‌ڕێكردنی نوێژی ده‌ست بكه‌وێت.
5- سوننه‌تیشه موسڵمان خۆی بڕازێنێته‌وه، وخۆی بشۆرێت، وجوانترین جلوبه‌رگ له‌به‌ر بكات، وبۆن له خۆی بدات.
6- هه‌روه‌ها سوننه‌ته له جه‌ژندا وتارێكی كۆكه‌ره‌وه وگشتگیر بدات بۆ سه‌رجه‌م كاروباره‌كانی دین، وهانیان بدات بۆ زه‌كاتی سه‌ر فتره، وبۆیان باس بكات چی ده‌رده‌كه‌ن، وهانیان ده‌دات بۆ قوربانی كردن وحوكمه‌كانی ڕون ده‌كاته‌وه، به‌شی ئافره‌تانیشی تێدا دا ده‌نێت، چونكه پێویستیان به‌وه‌یه، وه‌كو شوێنكه‌وتنی په‌یامبه‌ریش ـ ﷺ ـ ؛ كه نوێژ وتاره‌كه‌ى ته‌واوكرد هات بۆ لایان وئامۆژگاری كردن ویادی خستنه‌وه(11). نوێژیش دوای وتاره وه‌ك ڕابورد.
7- هه‌روه‌ها سوننه‌ته زیكری زۆر بكرێت به «الله أكبر» «لا إله إلا الله» له‌به‌ر فه‌رمایشته پیرۆزه‌كه‌ى خوا: ﴿وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ [البقرة: 185] «وبۆ ئه‌وه‌ى ڕۆژوی مانگه‌كه ته‌واو بكه‌ن له كۆتاییه‌كه‌ى ته‌كبیرات بكه‌ن له ڕۆژی جه‌ژندا، وخوا به مه‌زن وگه‌وره ڕابگرن له سه‌ر ڕێنمایی كردنتان، هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وه‌ی شوكرانه بژێری بكه‌ن له سه‌ر نیعمه‌ت پێ به‌خشینتان»، وپیاوان به ئاشكرا ئه‌یڵێن له ماڵ ومزگه‌وت وبازاڕه‌كاندا، وئافره‌تانیش به نائاشكرا.
8- گۆڕینی ڕێگا، جا به ڕێگایه‌ك ده‌ڕوات بۆ جه‌ژن وبه یه‌كێكی تر دێته‌وه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ : «كَانَ النَّبِيُّ ـ ﷺ ـ إِذَا كَانَ يَوْمُ عِيدٍ خَالَفَ الطَّرِيقَ» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له ڕۆژی جه‌ژندا ڕێگاكه‌ى ده‌گۆڕی»(12). وتراویشه: دانایی له‌مه‌دا ئه‌وه‌یه: تا هه‌ر دو ڕێگاكه شاهێدی بۆ بده‌ن، وتراویشه: بۆ ده‌رخستنی دروشمی ئیسلامه له هه‌ر ڕێگاكه، جگه له‌مه‌ش وتراوه.
هه‌روه‌ها هیچی تێدا نیه خه‌ڵك پیرۆزبایی له یه‌كتر بكه‌ن له ڕۆژی جه‌ژندا، وه‌ك بڵێ: «تَقَبَّلَ الله منا ومنك صالح الأعمال» «خوا كرده‌وه‌ی چاكه له ئێمه وئێوه‌ش وه‌ر بگرێت»، وه‌ك هاوه‌ڵانی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ده‌یانكرد، له‌گه‌ڵ ده‌رخستنی ڕوخۆشی وخۆشحاڵی به ڕوی ئه‌وانه‌ى پێیان ده‌گات له‌و ڕۆژه‌دا.
============
(1) متقق عليه: البخاري (956)، ومسلم (889).
(2) انظر: المغني (2/232-233).
(3) أخرجه أحمد (1/37)، والنسائي (1/232)، والبيهقي (3/200)، انظر: «الإرواء» (3/106). [والمثبت هو اللفظ المذكور في المواضع المشار إليها، والزيادة التي زادوها -وفقهم الله تعالى- من النسائي في «الكبرى» (495)، وابن خزيمة (1607)].
(4) صحيح: أخرجه أبو داود (1149)، انظر: «الإرواء» (3/286) [والمثبت هو لفظه].
(5) أخرجه أحمد (4/316)، وحسنه الألباني في «الإرواء» [(3/113)] (641).
(6) أخرجه أحمد (5/7) وابن ماجه (1283)، وصححه الألباني (الإرواء 644).
(7) أخرجه مسلم (891).
(8) أخرجه البخاري (963)، ومسلم (888).
(9) أخرجه البخاري (953).
(10) أخرجه الترمذي (542)، وابن ماجه (1756)، وصححه الألباني (صحيح ابن ماجه 1422).
(11) أخرجه البخاري (978).
(12) أخرجه البخاري (986).
ده‌روازه‌ى چواردهههم : له باره‌ى نوێژی خۆر گیران ومانگ گیران «الخُسُوفُ وَالكُسُوف»ده‌روازه‌ى نۆیهم : نوێژى عوزردارهكاندهروازهى دوه‌م : بانگ وقامهت (الأذان والإقامة)دهروازهی یه‌كه‌م : دهربارهی پێناسهی نوێژ وفهزڵهكهى، واجبێتی پێنج فهرزهكهدهروازهى پێنجه‌م : له باره‌ى نوێژی سوننهتهوه
