ده‌روازه‌ى چواره‌م : له باره‌ى مه‌رجه‌كانی نوێژ، وپایه‌كانی، وبه‌ڵگه‌كانیان، وله‌گه‌ڵ حوكمی نوێژ نه‌كه‌ر دا
چه‌ند پرسێك له خۆ ده‌گرێت:
پرسى یه‌كه‌م: له باره‌ى ژماره‌ى نوێژه فه‌رزه‌كانه‌وه:
پرسى دوه‌م: له سه‌ر كێ واجبه؟
پرسى سێیه‌م: له باره‌ى مه‌رجه‌كانیه‌وه:
پرسى چواره‌م: له باره‌ى پایه‌كانیه‌وه:
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى واجبه‌كانی نوێژه‌وه:
پرسى شه‌شه‌م: له باره‌ى سوننه‌ته‌كانی نوێژه‌وه:
پرسى حه‌وته‌م: پوچه‌ڵ كه‌ره‌وه‌كانی نوێژ:
پرسى هه‌شته‌م: ئه‌و شتانه‌ى كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه له نوێژ دا:
پرسى نۆیه‌م: حوكمی نوێژ نه‌كه‌ر:
ده‌روازه‌ى چواره‌م : له باره‌ى مه‌رجه‌كانی نوێژ، وپایه‌كانی، وبه‌ڵگه‌كانیان، وله‌گه‌ڵ حوكمی نوێژ نه‌كه‌ر دا
چه‌ند پرسێك له خۆ ده‌گرێت:
پرسى یه‌كه‌م: له باره‌ى ژماره‌ى نوێژه فه‌رزه‌كانه‌وه:
ژماره‌ى نوێژه فه‌رزه‌كان پێنجن، ئه‌وانیش: به‌یانى، ونیوه‌ڕۆ، وعه‌سر، وئێواره، وعیشا، ئه‌مانه‌ش به ئیجماع، وفه‌رموده‌كه‌ى ته‌ڵحه‌ى كوڕى عوبه‌یدوڵاش ـ رضي الله عنه ـ به‌ڵگه‌یه له سه‌ری، كه ده‌شته‌كیه‌ك وتى: ئه‌ى په‌یامبه‌رى خوا! خوا چه‌ند نوێژی له سه‌رم فه‌رز كردوه؟ فه‌رموى: «خَمْسُ صَلَوَاتٍ فِي الْيَوْمِ وَاللَّيْلَةِ... »، «پێنج نوێژ له شه‌و ورۆژێكدا...» (1)، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ كه باسی چیرۆكى كابرای ده‌شته‌كی ده‌كات به په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وتویه‌تی: «نێردراوه‌كه‌ت ئه‌ڵێ: له شه‌و ڕۆژێكدا پێنج نوێژمان له سه‌ره»، فه‌رموى: «صَدَقَ...» «ڕاست ده‌كات»(2).
پرسى دوه‌م: له سه‌ر كێ واجبه؟
واجبه له سه‌ر هه‌مو موسڵمانێكى پێگه‌یشتوى ژیر كه له سوڕى مانگانه وزه‌یستانى دا نه‌بێت، ومنداڵیش فه‌رمان ده‌كرێت به كردنی ئه‌گه‌ر گه‌یشته حه‌وت ساڵ، وله ده ساڵی دا له سه‌ر نه‌كردنی لێی ده‌درێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى [پێشوتر]: «قه‌ڵه‌م هه‌ڵ گیراوه له سه‌ر سیان» له‌وانه: «وله سه‌ر منداڵ تا باڵغ ئه‌بێت»، وله به‌ر فه‌رموده‌ى: «مُرُوا أَوْلَادَكم بِالصَّلَاةِ لِسَبْعٍ، وَاضْرِبُوهُمْ عَلَيْهَا لِعَشْرٍ، وَفَرِّقُوا بَيْنَهُمْ فِي الْمَضَاجِعِ» «له حه‌وت ساڵندا فه‌رمان بكه‌ن به منداڵه‌كانتان به نوێژ كردن، وله ده ساڵندا له سه‌رى بده‌ن لێیان، وجێگای خه‌وتنیشیان جیا بكه‌نه‌وه»(3).
پرسى سێیه‌م: له باره‌ى مه‌رجه‌كانیه‌وه:
مه‌رجه‌كانى(4) نۆن:
1. ئیسلامه‌تی: جا كافرێك بیكات دروست نیه، چونكه كرده‌وه‌كانى پوچه‌ڵه.
2. ژیرى: جا شێتێك بیكات دروست نیه، چونكه ته‌كلیفى لێ نه‌كراوه.
3. پێگه‌یشتن: جا له سه‌ر منداڵ پێویست نیه تا پێ ئه‌گات به‌ڵام له حه‌وت ساڵن دا فه‌رمانى پێ ئه‌كرێ وله ده ساڵندا له سه‌رى لێی ده‌درێ له‌به‌ر فه‌رموده‌ى پیشتر.
4. پاك بون له هه‌ر دو حه‌ده‌سه‌كه(5) -ئه‌گه‌ر توانا هه‌بو-: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشوتری] ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «خوا نوێژ وه‌رناگرێت به بێ ده‌ست نوێژ»(6).
5. هاتنى كاتى نوێژه كات دیارى كراوه‌كان: له به‌ر فه‌رمایشتى: ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا﴾ [النساء:103]، وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جبریل علیه السلام كه به‌ر نوێژى كرد به په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له پێنج فه‌رزه‌كه‌دا، فه‌رموى: «مَا بَيْنَ هَذَيْنِ الْوَقْتَيْنِ وَقْتٌ» «ئه‌وه‌ى نێوان ئه‌م دو كاته كاتى نوێژه»(7) ، بۆیه نه پێش هاتنى كاته‌كه نوێژ دروسته ونه دوای ڕۆیشتنی، مه‌گه‌ر بیانویه‌كی هه‌بێت.
6. داپۆشینى عه‌وره‌ت -گه‌ر توانا هه‌بو- به شتێك لاشه ده‌ر نه‌خات: له‌به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ﴾ [الأعراف:31] «ئه‌ى ئاده‌میزاد نوێژه‌كانتان به شێوازێكی جوان ئه‌نجام بده‌ن له داپۆشینی عه‌وره‌ت وپاك وخاوێنی... هتد».
عه‌وره‌تى پیاوی پێگه‌یشتوش: نێوانی ناوك تا ئه‌ژنۆكانیه‌تی له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ بۆ جابر ـ رضي الله عنه ـ : «إِذَا صَلَّيْتَ في ثَوْب وَاحِدٍ، فَإِنْ كَانَ وَاسِعًا فَالْتَحِفْ بِهِ، وَإِنْ كَانَ ضَيِّقًا فَاتَّزِرْ بِهِ» «ئه‌گه‌ر به‌یه‌ك كراس نوێژت كرد؛ ئه‌گه‌ر فراوان بو بی پێچه به خۆته‌وه، ئه‌گه‌ریش ته‌سك بو ئه‌وه له كه‌مه‌رتی ببه‌سته»(8). باشتر وله پێشتریشه هه‌ندێك له كراسه‌كه‌ى بدات به سه‌ر شانی دا چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ نه‌هى كردوه نوێژ بكرێت به به‌رگێكه‌وه وهیچی لێ نه‌دا بێت به شانی دا(9).
ئافره‌تیش گیانی هه‌موى عوره‌ته ته‌نها ده‌م وچاوى وهه‌ر دو له‌پی نه‌بێت مه‌گه‌ر نوێژه‌كه‌ى له به‌رچاوی بێگانه بێت -یانی: ئه‌وانه‌ى مه‌حره‌م نین- ئه‌و كاته هه‌مو شتێك دا ده‌پۆشێت، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «المَرْأَةُ عَوْرَة»(10)، «ئافره‌ت عه‌وره‌ته»، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌ى [پێشتر]: «خوا نوێژى ئافره‌تێك وه‌رناگرێت گه‌یشتبێته سوڕى مانگانه مه‌گه‌ر به سه‌ر پۆشه‌وه»(11).
7. دور كه‌وتنه‌وه له پیسى له لاشه وبه‌رگ وشوێنی نوێژه‌كه‌ی دا -ئه‌گه‌ر توانا هه‌بو- له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ [المدثر:4]. «جل وبه‌رگه‌كه‌شت پاك ڕابگره»، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «تَنَزَّهوا عَنْ البَولِ؛ فإِنَّ عَامَّةَ عَذَابِ القبر منه» «خۆتان له میز پاك ڕا بگرن وپاك بكه‌نه‌وه، چونكه زۆربه‌ى سزاى گۆڕ به هۆى ئه‌وه‌وه‌یه»(12)، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌ى [پێشتری] په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه به ئه‌سمائی رضي الله عنها فه‌رمو -له باره‌ى خوێنى سوڕی مانگانه‌وه به‌ر جل وبه‌رگ ده‌كه‌وێت-: «با به شتێك بیوه‌رێنێت، وبه ئاو بیدات به له‌پ دا، وئاو بكات به سه‌ری دا، وئینجا نوێژى پێوه بكات». هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به هاوه‌ڵه‌كانی فه‌رمو -كه كابرایه‌كى ده‌شته‌كى میزى له مزگه‌وت كردبو-: «أَرِيقُوا عَلَى بَوْلِهِ سَجْلًا مِنْ مَاءٍ» «دۆڵه‌كه‌یه‌ك ئاو بكه‌ن به سه‌ر میزه‌كه‌ی دا»(13).
8. ڕو كردنه قیبله -گه‌ر توانا هه‌بو-: له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾ [البقرة:144] «جا ڕوت وه‌ر بگێڕه به‌ره‌و مزگه‌وتى حه‌رام»، وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ ﷺ ـ : «إِذَا قُمْتَ إِلَى الصَّلَاةِ فَأَسْبِغِ الْوُضُوءَ، وَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ» «كه هه‌ستای بۆ نوێژ ده‌ست نوێژێكی جوان بشۆ وئینجا ڕو بكه قیبله»(14).
9. نیه‌ت: به هیچ شێوازێكیش ناكه‌وێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ : «كار وكرده‌وه‌كان به نیه‌ته». شوێنیشى دڵه. وحه‌قیقه‌تیشی بریتیه له سور بون له سه‌ر كردنى شتێك، ودروست نیه به ده‌م بوترێ، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به ده‌م نه‌یفه‌رموه، ونه‌شهاتوه كه‌س له هاوه‌ڵانی رضي الله عنهم كردبێتی.
پرسى چواره‌م: له باره‌ى پایه‌كانیه‌وه:
پایه‌كان: بریتیه له‌و شتانه‌ى په‌رستنه‌كانى لێ پێك دێت، په‌رستنه‌كان دروست نابن به بێ پایه. وجیاوازى نێوان ئه‌م ومه‌رج ئه‌وه‌یه: مه‌رج ئه‌كه‌وێته پێشى په‌رستنه‌كه‌وه وله‌گه‌ڵی دا به‌رده‌وامه، به‌ڵام پایه ئه‌و شتانه‌یه كه په‌رستنه‌كه‌ی لێ پێك هاتوه، له وته وكرده‌وه.
پایه‌كانیشی چوارده دانه‌یه، له سه‌ر كه‌س ناكه‌وێت نه به ئه‌نقه‌ست، نه به سه‌هو، نه به نه‌زانین، وا له خواره‌وه‌ش ڕونى ده‌كه‌ینه‌وه:
1. به پێوه بون: له نوێژى فه‌رز دا بۆ توانا دار، له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ﴾ [البقرة:238] «له نوێژه‌كانتان دا به پێوه ڕا بوه‌ستن به مل كه‌چیه‌وه بۆ په‌روه‌دگار»، وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه به عیمرانى كوڕى حوصه‌ینى فه‌رمو ـ رضي الله عنه ـ : «صَلِّ قَائِمًا، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَقَاعِدًا، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَعَلَى جَنْبٍ» «به پێوه نوێژ بكه، نه‌تتوانى به دانیشتنه‌وه ئه‌وه‌شت نه‌توانى به ڕاكشانه‌وه»(15)، ئه‌گه‌ریش به پێوه نوێژى فه‌رزى نه‌كرد به‌هۆى عوزرێكه‌وه وه‌ك نه‌خۆشى وترس وجگه له‌مانه‌ش ئه‌وا پۆزشه‌كه‌ى وه‌ر ده‌گیرێت وبه گوێره‌ى توانای خۆى نوێژه‌كه ده‌كات به دانیشتنه‌وه بێت یا به ڕاكشانه‌وه. به‌ڵام نوێژى سوننه‌ت وه‌ستان تێیدا سوننه‌ته وپایه نیه، به‌ڵام به پێوه باشتره له دانیشتو؛ له به‌ر فه‌رموده‌ی: «صَلَاةَ الْقَاعِدِ عَلَى النِّصْفِ مِنْ صَلَاةِ الْقَائِمِ» «نوێژى دانیشتو پاداشته‌كه‌ى نیوه‌ى نوێژى وه‌ستاوه»(16).
2. ته‌كبیره‌ى ئیحرام له سه‌ره‌تایدا: كه بریتیه له «الله أكبر» كردن، وهیچی تر جێی ناگرێته‌وه، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به كابرای هه‌ڵه‌كار له نوێژه‌كه‌ی دا: «إِذَا قُمْتَ إِلَى الصَّلاةِ فَكَبِّرْ» «ئه‌گه‌ر هه‌ستاى بۆ نوێژ بڵێ: «الله أكبر»»(17) ، وله به‌ر فه‌رموده‌ى: «تَحْرِيمُهَا التَّكْبِيرُ، وَتَحْلِيلُهَا التَّسْلِيمُ» «حه‌رام كردنه‌كه‌ى ته‌كبیره كردنه، وحه‌ڵاڵ كردنه‌كه‌ى سه‌لام دانه‌وه‌یه»(18)، جا نوێژ دانامه‌زرێ به بێ ته‌كبیره‌كردن.
3. خوێندنى فاتیحا به ڕێكى له هه‌مو ڕكاتێك دا: له به‌ر فه‌رموده‌ى: «لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ يَقْرَأْ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ» «نوێژى بۆ نیه ئه‌و كه‌سه‌ى فاتیحا نه‌خوێنێت»(19)، به‌ڵام ئه‌و كه‌سه‌ى دوا كه‌وتوه له‌مه هه‌لآوێر ده‌كرێت؛ كه ئه‌گاته پێش نوێژ له ڕكوع دایه یان وه‌ستاوه به‌ڵام ناگات به خوێندنی فاتیحا، وهه‌روه‌ها مه‌ئمومیش له نوێژه ئاشكراكان دا، ئه‌مانه هه‌لآوێر كراون له خوێندنى فاتیحا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له كاتی بێ ده‌نگ بونه‌كانی پیشه‌وا دا بیخوێنێت ئه‌وه چاك تره، چونكه ئیحتیاتی زیاتری تێدایه.
4. ڕكوع بردن له هه‌مو ڕكاتێك دا: له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا﴾ [الحج:77] «ئه‌ى ئه‌وانه‌ى بڕوا دارن ركوع ببه‌ن وسوژده ببه‌ن»، وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به كابرای هه‌ڵه كار له نوێژه‌كه‌ی دا: «ثُمَّ ارْكَع حَتَّى تَطْمَئِنَّ رَاكِعًا» «پاشان ركوع ببه تا ئۆقره ده‌گریت به ڕكوعی»(20).
5، 6. هه‌ستانه‌وه له ڕكوع وڕێك كردنه‌وه‌ى پشت به پێوه: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به كابرای هه‌ڵه كار له نوێژه‌كه‌ی دا: «...ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَعْتَدِلَ قَائِمًا» «پاشان هه‌سته‌وه له ڕكوع تا به پێوه پشتت ڕێك ده‌بێته‌وه».
7. سوژده بردن: له‌به‌ر ئه‌م فه‌رمایشته‌ى خوا : ﴿وَاسْجُدُوا﴾ [الحج:77]، «وسوژده ببه‌ن»، وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به كابرای هه‌ڵه كار له نوێژه‌كه‌ی دا: «ثُمَّ اسْجُدْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِدًا» «پاشان سوژد ببه تا له سوژده ئۆقره ده‌گریت».
سوژده‌ش له هه‌ر ڕكاتێك دا دو جاره له سه‌ر ئه‌و حه‌وت ئه‌ندامه ده‌برێت كه له فه‌رموده‌كه‌ی ئیبن عه‌بباس دا هاتوه: «أُمِرْتُ أَنْ أَسْجُدَ عَلَى سَبْعَةِ أَعْظُمٍ: الْجَبْهَةِ -وَأَشَارَ بِيَدِهِ عَلَى أَنْفِهِ- وَالْيَدَيْنِ، والرُّكْبَتَيْن، وَأَطْرَافِ الْقَدَمَيْنِ» «فه‌رمانم پێ كراوه سوژده به‌رم له سه‌ر حه‌وت ئێسك: ته‌وێل -وئاماژه‌ى كرد بۆ لوتی-، وده‌سته‌كان، وئه‌ژنۆكان، ونوكی پێكان»(21).
8، 9. هه‌ستانه‌وه له سوژده ودانیشتن له نێوانیان دا: له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به كابرای هه‌ڵه كار له نوێژه‌كه‌ی دا: «ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِدًا» «پاشان سوژد ببه تا له سوژده ئۆقره ده‌گریت».
10. ئۆقره گرتن «الطمأنينة» له سه‌رجه‌م پایه‌كان دا: یانی: نه‌جولآن، ئه‌ندازه‌كه‌شی ئه‌وه‌نده‌ى وتنی ئه‌و زیكره واجبانه‌یه له هه‌ر پایه‌یه‌ك دا، له به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانی كرد به كابرای هه‌ڵه كار له نوێژه‌كه‌ی دا له هه‌مو پایه‌یه‌ك دا وا بكات. فه‌رمانی پێ كرد نوێژه‌كه‌ى دوباره بكاته‌وه چونكه ئۆقره‌ى نه‌ده‌گرت.
11. [خوێندنی] ته‌حیاتی كۆتایی: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ : «ئێمه پێش ئه‌وه‌ى ته‌حیاتمان له سه‌ر فه‌رز بێت ده‌مان وت: سه‌لامی به‌نده‌كانی خوا له سه‌ر خوا»، ئه‌وه‌بو په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «لَا تَقُولُوا السَّلامُ عَلَى اللّهِ [فَإِنَّ اللهَ هُوَ السَّلَامُ] وَلَكِنْ قُولُوا: التَّحِيّاتُ لِلّهِ» «مه‌ڵێن: سه‌لام له خوا چونكه خوا خۆی سه‌لامه، به‌ڵكو بڵێن: موڵك ومه‌زنی ومانه‌وه بۆ خوا»(22)، كه ئه‌شفه‌رموێ: «پێش ئه‌وه‌ى له سه‌رمان فه‌رز بكرێت» كه‌واته فه‌رزه.
12. دانیشتن بۆ ته‌حیاتی كۆتایی: چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كردویه‌تی وله سه‌ری به‌رده‌وام بوه وفه‌رمویه‌تی: «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي» «نوێژ بكه‌ن به‌و شێوازه‌ى من ده‌بینن نوێژ ده‌كه‌م»(23).
13. سه‌لام دانه‌وه: له به‌ر فه‌رموده‌ی [پێشتر] «وحه‌ڵاڵ كردنی سه‌لام دانه‌وه‌یه». جا به لای ڕاست دا ئه‌ڵی: السلام عليكم ورحمة الله، وبه لای چه‌پیشدا ئه‌ڵی: السلام عليكم ورحمة الله.
14. ڕیز به‌ندی پایه‌كان به‌و شێوازه‌ى ڕون كرایه‌وه: چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به ڕیز كردویه‌تی وفه‌رمویه‌تی [وه‌ك ڕابورد]: «نوێژ بكه‌ن به‌و شێوازه‌ى من ده‌بینن نوێژ ده‌كه‌م». وكه نوێژی فێری هه‌ڵه كاره‌كه كرد «ثم»ی به كار هێنا كه بۆ به دوای یه‌كدا هاتنه.
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى واجبه‌كانی نوێژه‌وه:
واجبه‌كانی هه‌شتن، به واز لێ هێنانی ئه‌نقه‌ست نوێژه‌كه به‌تاڵ ده‌كاته‌وه، به سه‌هو ونه‌زانیش له سه‌رت ده‌كه‌وێت، وئه‌گه‌ر به سه‌هو بو سوژده‌ى سه‌هوی بۆ ده‌به‌ی، جیاوازیش له نێوان ئه‌م وپایه‌كان ئه‌وه‌یه: هه‌ر كه‌س پایه‌یه‌كی له بیر بچێت نوێژه‌كه‌ى دروست نیه مه‌گه‌ر پایه‌كه ئه‌نجام بدات، به‌ڵام كه‌سێك واجبێكی له بیر بچێت سوژده‌ى سه‌هو له سه‌ری ده‌یخات، جا پایه‌كان، له واجبه‌كان جه‌خت له سه‌ر كراو ترن، واجبه‌كانیش ئه‌مانه‌ن:
1. هه‌مو ته‌كبیره‌كان جگه له‌وه‌ى سه‌ره‌تا، كه پێیان ده‌وترێ ته‌كبیره‌ى «الانتقال»(24). له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ : «رَأَيْتُ النَّبِيَّ ـ ﷺ ـ يُكَبِّرُ فِي كُلِّ رَفْعٍ وَخَفْضٍ، وَقِيَامٍ، وَقُعُودٍ» «په‌یامبه‌ری خوام بینی ـ ﷺ ـ بۆ هه‌مو به‌رز بونه‌وه وچه‌مینه‌وه‌یه‌ك، وهه‌ستان ودانیشتنێك الله أكبری ده‌كرد»(25)، په‌یامبه‌ریش ـ ﷺ ـ به‌رده‌وام كردویه‌تی تا وه‌فاتی كردوه، فه‌رموشیه‌تی ـ ﷺ ـ : «نوێژ بكه‌ن به‌و شێوازه‌ى من ده‌بینن نوێژ ده‌كه‌م».
2. وتنی: «سمع الله لمن حمده»(26) بۆ پێش نوێژ وته‌نهاش، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره ـ رضي الله عنه ـ : «كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ ﷺ ـ يُكَبِّرُ حِينَ يَقُومُ إلى الصلاة، ثُمَّ يُكَبِّرُ حِينَ يَرْكَعُ، ثُمَّ يَقُولُ: سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ حِينَ يَرْفَعُ صُلْبَهُ مِنَ الرَّكْعَةِ، ثُمَّ يَقُولُ -وَهُوَ قَائِمٌ-: رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه هه‌ستایه بۆ نوێژ، الله أكبری ده‌كرد، هه‌روه‌ها له كاتی ڕكوعیش دا، پاشان كه پشتی له ركوع به‌رز ده‌كرده‌وه ئه‌یفه‌رمو: سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، پاشان هه‌ر پێوه ده‌یفه‌رمو: «رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ»»(27).
3. وتنی: «رَبَّنَا وَلَكَ الْحَمْدُ»(28) ته‌نها بۆ مه‌ئموم، به‌ڵام پێش نوێژ وكه‌سی ته‌نها سوننه‌ته هه‌ر دوكی بڵێن، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ی پێشو ـ رضي الله عنه ـ ، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو موسا ـ رضي الله عنه ـ : «وَإِذَا قَالَ «كه پێش نوێژ وتی»: سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، فَقُولُوا «ئه‌وا بڵێن»: رَبَّنَا وَلَكَ الْحَمْدُ»(29).
4. وتنی: «سُبْحَانَ رَبِّيَ العَظِيم»(30) یه‌ك جار له ڕكوع دا.
5. وتنی: «سُبْحَانَ رَبِّيَ الأَعْلَى»(31) یه‌ك جار له كڕنوش دا، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی حوزه‌یفه: «كَانَ -يعني: ـ ﷺ ـ - يَقُولُ فِي رُكُوعِهِ په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له چه‌مینه‌وه‌دا ده‌یفه‌رمو: سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ، وَفِي سُجُودِهِ له كڕنوشیش دا ده‌یفه‌رمو: سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى»(32). وسوننه‌ته زیاتریش بكرێت تا ده‌گاته سێ جار(33).
6. وتنی: «ربِّ اغفر لي»(34) له نێوان دو كڕنوشه‌كه له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی حوزه‌یفه ـ رضي الله عنه ـ : «كَانَ يَقُولُ بَيْنَ السَّجْدَتَيْنِ«په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له نێوان دو كڕنوشه‌كه دا ده‌یفه‌رمو»: «رَبِّ اغْفِرْ لِي، رَبِّ اغْفِرْ لِي»»(35).
7. ته‌حیاتی یه‌كه‌م: مه‌گه‌ر كه‌سێك پێشه‌واكه‌ى به سه‌هو هه‌ستێته‌وه، ئه‌و كاته له سه‌ری واجب نابێت، چونكه واجبه شوێنی پێشه‌وا بكه‌وێت؛ چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه ته‌حیاتی یه‌كه‌می له بیر چو نه‌گه‌ڕایه‌وه بۆی، وله بری ئه‌وه سوژده‌ى سه‌هوی برد. ته‌حیاتی یه‌كه‌میش ئه‌مه‌یه: «التَّحِيَّاتُ لِلهِ، وَالصَّلَوَاتُ وَالطَّيِّبَاتُ، السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ، السَّلَامُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللهِ الصَّالِحِينَ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ» «گه‌وره‌یی ومانه‌وه وموڵك، ونوێژه‌كان وپه‌رستنه‌كان، ووته پاك وچاكه‌كان، هه‌ر هه‌موی بۆ خوای به‌رز ومه‌زنه، سه‌لام وڕه‌حمه‌ت وبه‌ره‌كه‌تت لێ بێت ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا، سه‌لام له ئێمه وله سه‌رجه‌م به‌نده چاكه‌كان، شاهێدی ده‌ده‌م په‌رستراوی تر نیه هه‌ق بێت جگه له خوا، وشاهێدی ده‌ده‌م موحمه‌ممه‌د به‌نده وپه‌یامبه‌ری خوایه»(36).
8. دانیشتن بۆ ته‌حیاتی یه‌كه‌م، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ : «إِذَا قَعَدْتُمْ فِي كُلِّ رَكْعَتَيْنِ فَقُولُوا: التَّحِيَّاتُ لِلهِ»، «ئه‌گه‌ر دانیشتن له هه‌مو دو ڕكاتێك دا ئه‌وا بڵێن: «التَّحِيَّاتُ لِلهِ»(37). وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ریفاعه‌ى كوڕی ڕافع: «فَإِذَا جَلَسْتَ فِي وَسَطِ الصَّلَاةِ فَاطْمَئِنَّ، وَافْتَرِشْ فَخِذَكَ الْيُسْرَى، ثُمَّ تَشَهَّدْ» «ئه‌گه‌ر دانیشتی بۆ ته‌حیات له ناوه‌ڕاستی نوێژدا، ئه‌وا ئۆقره بگره وڕانی چه‌پت ڕا بخه، پاشان ته‌حیات بخوێنه»(38).
پرسى شه‌شه‌م: له باره‌ى سوننه‌ته‌كانی نوێژه‌وه:
ئه‌مه‌ش دو جۆره: سوننه‌ته كرداریه‌كان، وسوننه‌ته گوفتاریه‌كان.
سوننه‌ته كرداریه‌كانیش: وه‌ك ده‌ست به‌رز كردنه‌وه له‌گه‌ڵ ته‌كبیره‌ى سه‌ره‌تا وله كاتی ڕكوع وهه‌ستانه‌وه لێی، چونكه مالكی كوڕی حوه‌یرس ئه‌گه‌ر ده‌ستی به نوێژ بكردبایه «الله أكبر»ی ده‌كرد وده‌ستی به‌رز ده‌كرده‌وه، وبیویستایه ڕكوع ببات ده‌ستی به‌رز ده‌كرده‌وه، هه‌روه‌ها هه‌ڵسایه‌ته‌وه له ڕكوع ده‌ستی به‌رز ده‌كرده‌وه، ده‌یوت: په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وای كردوه(39). هه‌روه‌ها ده‌ستی ڕاست خستنه سه‌ر چه‌پ ودانانی له سه‌ر سنگ به پێوه، وته‌ماشا كردنی شوێنی كڕنوش، وجیا كردنه‌وه‌ى هه‌ر دو پێ به پێوه، وئه‌ژنۆكانی به ده‌سته‌كانی بگرێت وپه‌نجه‌كانی بڵاو بكاته‌وه له كاتی ڕكوع دا، وپشتی درێژ بكاته‌وه تێیدا، وسه‌ریشی له ئاستی پشتی بێت.
سوننه‌ته گوفتاریه‌كانیش: وه‌ك نزای ده‌ست پێكردن، و«بسم الله» كردن، وپه‌نا گرتن، وتنی: ئامین، وخوێندنی زیاتر له فاتیحا، وته‌سبیحاتی ڕكوع وسوژده جاره‌كانی زیاتر بكرێت، ودوعا كردن له دوای ته‌حیات وپێش سه‌لام دانه‌وه.
پرسى حه‌وته‌م: پوچه‌ڵ كه‌ره‌وه‌كانی نوێژ:
چه‌ندین شت نوێژ پوچ ده‌كه‌نه‌وه، به گردی (إجمال) ئه‌مانه‌یه:
1. چی ده‌ست نوێژ پوچ بكاته‌وه نوێژیش پوچ ده‌كاته‌وه، چونكه ده‌ست نوێژ مه‌رجه بۆ دروستی نوێژ، جا ئه‌گه‌ر ده‌ست نوێژ پوچه‌ڵ بویه‌وه نوێژیش پوچه‌ڵ ده‌بێته‌وه.
2. پێكه‌نین به ده‌نگ: كه بریتیه له قاقا، به ئیجماع پوچی ده‌كاته‌وه، چونكه وه‌ك قسه وایه به‌ڵكو توند تریش، وله به‌ر ئه‌و سوكایه‌تی ویاری كردنه‌ی تێیدایه كه دژی مه‌به‌ستی نوێژه، به‌ڵام بزگه‌ی بێ قاقا به‌تاڵی ناكاته‌وه، وه‌ك ئیبن مونزیر وئه‌وان باسیان كردوه.
3. قسه كردن به ئه‌نقه‌ست مه‌گه‌ر بۆ به‌رژه‌وه‌ندی نوێژ: له زه‌یدی كوڕی ئه‌رقه‌مه‌وه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ(40): ئێمه له نوێژ دا قسه‌مان ده‌كرد، كابرا قسه‌ی له‌گه‌ڵ هاوڕێكه‌ى ده‌كرد كه له نوێژ دا له ته‌نیشتیه‌وه بو، تا ئه‌و ئایه‌ته دابه‌زی: ﴿وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ﴾ [البقرة:238]، ئه‌وه‌بو فه‌رمانمان پێ كرا به بێ ده‌نگ بون ونه‌هیمان لێ كرا له قسه كردن. ئه‌گه‌ریش قسه‌ى كرد به نه‌زانیه‌وه یا له بیری چو ئه‌وا نوێژه‌كه‌ى به‌تاڵ نابێته‌وه.
4. تێ په‌ڕ بونی ئافره‌تی پێ گه‌یشتو یا گوێ درێژ یان سه‌گی ڕه‌ش به به‌رده‌می نوێژ خوێندا نه‌ك له‌و دیو شوێن سوژده‌كه‌ی: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ يُصَلِّي فَإِنَّهُ يَسْتُرُهُ إِذَا كَانَ بَيْنَ يَدَيْهِ مِثْلُ آخِرَةِ الرَّحْلِ، فَإِذَا لَمْ يَكُنْ بَيْنَ يَدَيْهِ مِثْلُ آخِرَةِ الرَّحْلِ فَإِنَّهُ يَقْطَعُ صَلَاتَهُ الْحِمَارُ وَالْمَرْأَةُ وَالْكَلْبُ الْأَسْوَدُ» «كه‌سێكتان هه‌ستا بۆ نوێژ ئه‌گه‌ر شتێكی وه‌ك ته‌ختی پشتی كۆپان له پێشیه‌وه بێت ئه‌وه ستری ده‌كات، ئه‌گه‌رنا شتێكی وه‌ك ئه‌وه‌ی له پێش نه‌بێت ئه‌وا گوێ درێژ وئافره‌ت وسه‌گی ڕه‌ش نوێژه‌كه‌ى ده‌بڕن»(41). وپشتی كۆپانیش ئه‌ندازه‌ى باڵێكه، كه‌واته ئه‌و ئه‌ندازه بۆ ستره له سه‌رت ده‌خات.
5. ده‌رخستنی عه‌وره‌ت به ئه‌نقه‌ست، له‌به‌ر مه‌رجه‌كانی پێشو.
6. پشت كردنه قیبله، چونكه ڕو كردنه ڕوگه مه‌رجه بۆ دروستێتی نوێژ.
7. پیسی پێوه بێت وپێشی بزانێت وله بیری بێت، یه‌ك سه‌ریش لای نه‌دات.
8. نه‌كردنی پایه‌یه‌ك له پایه‌كان یا مه‌رجێ له مه‌رجه‌كان به ئه‌نقه‌ست وبه بێ عوزر.
9. جوڵه‌ى زۆر كه له ڕه‌گه‌زی نوێژ نه‌بێت وزه‌رور نه‌بێت، وه‌ك خواردن وخواردنه‌وه‌ى ئه‌نقه‌ست.
10. خۆ دان به سه‌ر شتێك دا به بێ عوزر، چونكه به پێوه بون مه‌رجه بۆ دروستێتی نوێژ.
11. به ئه‌نقه‌ست پایه‌یه‌كی كرده‌یی زیاتر بكرێت، وه‌ك ڕكوع وكڕنوشی زیاتر، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى به ده‌ره له شێواز وهه‌یئه‌تی نوێژ، بۆیه به‌تاڵ ده‌بێته‌وه به ئیجماع.
12. به ئه‌نقه‌ست پێش خستنی هه‌ندێك پایه به سه‌ر هه‌ندێكی تر دا، چونكه به ڕیز كردن مه‌رجه وه‌ك پێشتر باس كرا.
13. به ئه‌نقه‌ست سه‌لام بداته‌وه پێش ته‌واو كردنی.
14. به ئه‌نقه‌ست به شێوه‌یه‌ك قورئان بخوینێت واتا بگۆڕێت وهه‌ڵی نه‌گرێت «إِحَالةُ المَعْنَى فِي القِرَاءَة»(42)، مه‌به‌ست فاتیحایه، چونكه پایه‌یه له نوێژ دا.
15. هه‌ڵ وه‌شاندنه‌وه‌ى نیه‌ت وسور بون له سه‌ر هه‌ڵ وه‌شاندنه‌وه‌ى وڕا ڕا بون تێی دا، چونكه به‌رده‌وامی نیه‌ت مه‌رجه.
پرسى هه‌شته‌م: ئه‌و شتانه‌ى كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه له نوێژ دا:
ئه‌م شتانه‌ی خواره‌وه كه‌ڕاهه‌تی(43) هه‌یه:
1. ته‌نها خوێندنی فاتیحا له هه‌ر دو ڕكاتی یه‌كه‌م ودوه‌م، چونكه پێچه‌وانه‌ى سوننه‌ت ودژی ئیشی په‌یامبه‌ره ـ ﷺ ـ له نوێژ دا.
2. دوباره خوێندنه‌وه‌ى فاتیحا: چونكه دیسانه‌وه پێچه‌وانه‌ى سوننه‌تی په‌یامبه‌ره ـ ﷺ ـ به‌ڵام ئه‌گه‌ر له به‌ر پێویستیه‌ك دوباره‌ى كرده‌وه؛ وه‌ك ئه‌وه‌ى خشوعی نه‌ما بێت ودڵی لای خوێندنه‌كه‌ى نه‌بو بێت، بیه‌وێت دوباره‌ى بكاته‌وه تا دڵی ئاماده بێت، ئه‌وه خراپ نیه به‌ڵام به مه‌رجێك سه‌ر نه‌كێشێت بۆ وه‌سواس.
3. ئاوڕ دانه‌وه‌ى كه‌م كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه به بێ پێویستی: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه پرسیاری لێ ده‌كرێت له باره‌ی ئاوڕ دانه‌وه له نوێژ دا فه‌رموی: «هُوَ اخْتِلَاسٌ، يَخْتَلِسُهُ الشَّيْطَانُ مِنْ صَلَاةِ الْعَبْدِ»(44) «دزی وگزیه‌كه شه‌یتان له نوێژ به‌نده‌ى ده‌دزێت».
به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئاوڕ دانه‌وه له به‌ر پێویستی بو، ئه‌و كات هیچی تێدا نیه، وه‌ك یه‌كێك به هۆی وه‌سواسه‌وه پێویستی به‌وه بێت له نوێژه‌كه‌ی دا سێ جار تف بكات به لای چه‌پی دا، جا ئه‌م ئاوڕ دانه‌وه‌یه له به‌ر پێویستیه‌كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمانی پێ كردوه، هه‌روه‌ها وه‌ك كه‌سێك له ون بونی منداڵه‌كه‌ى بترسێت وئاوڕ بداته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى ئاگای لێ بێت.
هه‌مو ئه‌مانه بۆ ئاوڕ دانه‌وه‌یه‌كی كه‌مه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به هه‌مو لاشه‌ی ئاوڕی دایه‌وه یا پشتی كرده قیبله، ئه‌وه نوێژه‌كه‌ى به‌تاڵه ئه‌گه‌ر به بێ عوزر بیكات، وه‌ك ترسێكی زۆر وهاو شێوه‌كانی.
4. داخستنی چاوه‌كان له نوێژ دا: چونكه ئه‌مه له ئیشی مه‌جوسه‌كان ده‌چێت له كاتی ئاگر په‌رستنیاندا. وتراویشه: له ئیشی جوله‌كه‌ش ده‌چێت(45)، ئێمه‌ش ڕێگریمان لێ كراوه له خۆ چواندن به بێ باوه‌ڕان، [به‌ڵام كه‌سێك پێویستی بێت كه‌ڕاهه‌تی نیه].
5. ڕاخستنی باڵه‌كان له سوژده دا: له به‌ر فه‌رموده‌ى: «اعْتَدِلُوا فِي السُّجُودِ، وَلَا يَبْسُطْ أَحَدُكُمْ ذِرَاعَيْهِ انْبِسَاطَ الْكَلْبِ» «له سوژده‌دا مام ناوه‌ند بن له نێوان خۆ كوڕ كردن وخۆ ڕاخستن، وكه‌ستان باڵه‌كانی ڕا نه‌خات وه‌ك ڕاخستنی سه‌گ»(46). جا ئه‌بێت نوێژ خوێن هه‌ر دو باڵی دور بخاته‌وه له یه‌كتر وله زه‌وی به‌رزیان بكاته‌وه وخۆی نه‌چوێنێ به ئاژه‌ڵ.
6. زۆر یاری كردن له نوێژ دا: له به‌ر ئه‌وه‌ى سه‌رقاڵ بونی دڵی تێدایه كه دژی خشوعه، خشوعیش داواكراوه له نوێژدا.
7. ده‌ست گرتن له سه‌ر كه‌مه‌ر وناو قه‌د: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره ـ رضي الله عنه ـ : «نُهِيَ أَنْ يُصَلِّيَ الرَّجُلُ مُخْتَصِرًا» «ڕێ گری كراوه موسڵمان ده‌ست له سه‌ر ناو قه‌د بگرێت»(47). ناو قه‌د وكه‌مه‌ر ئه‌وه‌یه ئه‌كه‌وێته سه‌روی سمت وڕانه‌وه. عائیشه‌ش رضي الله عنها هۆكاره‌كه‌ی به‌وه ده‌هێنێته‌وه كه جوله‌كه وا ده‌كه‌ن(48).
8. شۆڕ كردنه‌وه «السدل»، وداپۆشینی ده‌م له ناو نوێژدا: چونكه «أَنَّ رَسُولَ اللهِ ـ ﷺ ـ نَهَى عَنِ السَّدْلِ فِي الصَّلَاةِ، وَأَنْ يُغَطِّيَ الرَّجُلُ فَاهُ» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ نه‌هی كردوه له شۆڕكردنه‌وه له نوێژ دا، هه‌روه‌ها مرۆڤ ده‌می دابپۆشێت»(49)، «السدل» ئه‌وه‌یه جله‌كه‌ى بدات به سه‌ر شانی دا ودیوه‌كانی نه‌گێڕێته‌وه بۆ سه‌ر شانه‌كانی [واته: دیوی ڕاستی نه‌داته‌وه به‌سه‌ر شانی چه‌پ دا...] وتراویشه: شۆڕ كردنه‌وه‌ى جل وبه‌رگه تا ده‌گاته ئه‌رز، له سه‌ر ئه‌مه‌ش بێت به واتای «الإسبال= شۆڕ كردنه‌وه‌ى جل وبه‌رگ بۆ خوار قوله پێ» دێت.
9. موافه‌قه‌كردنی پێشه‌وا، چونكه دژی ئه‌و شوێن كه‌وتنه‌یه داوای لێ كراوه، هه‌روه‌ها ئه‌و پێش بڕكێ حه‌رامه‌ى لێ نه‌وه‌شاوه‌ته‌وه كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ده‌یفه‌رموێ: «أَمَا يَخْشَى أَحَدُكُمْ، أَوْ: لَا يَخْشَى أَحَدُكُمْ، إِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ قَبْلَ الْإِمَامِ، أَنْ يَجْعَلَ اللهُ رَأْسَهُ رَأْسَ حِمَارٍ، أَوْ يَجْعَلَ اللهُ صُورَتَهُ صُورَةَ حِمَارٍ» «ئایا كه‌س له ئێوه ناترسێت كه سه‌ری پێش پێشه‌وا به‌رز كرده‌وه خوا سه‌ری بكات به سه‌ری گوێ درێژ یا وێنه‌ى بكاته وێنه‌ى گوێ درێژ»(50)، كه‌واته كاره‌كه‌ى به مه‌كڕوهی ده‌مێنێته‌وه چونكه له نێوان حه‌ڵاڵ بون وحه‌رام بون دایه.
10. په‌نجه كردن به ناو یه‌ك دا: چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ نه‌هی كردوه كه‌سێك ده‌ست نوێژ بگرێت وبێت بۆ مزگه‌وت بۆ نوێژ وئه‌مه بكات(51)، جا له نوێژ بێت له پێشتره مه‌كڕوه بێت، به‌ڵام په‌نجه كردن به یه‌ك دا له دوای نوێژ كه‌ڕاهه‌تی تێدا نیه، با له مزگه‌وتیش بێت چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كردویه‌تی وه‌ك له چیرۆكی كابرای خاوه‌ن دو ده‌ست دا هاتوه(52).
11. گرتنه‌وه‌ى قژ وجل وبه‌رگ «الكَفّ»: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه: «فه‌رمان كرا به په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه له سه‌ر حه‌وت ئه‌ندام سوژده ببات، هه‌روه‌ها جل وبه‌رگ وقژی نه‌گرێته‌وه»(53). «الكَفّ»یش به واتای كۆ كردنه‌وه دێت، یانی: با كۆی نه‌كاته‌وه ونه‌ینات به یه‌ك، ئه‌كرێ به واتای گرتنه‌وه‌ش بێت، یانی: با نه‌یگرێته‌وه وشۆڕی بكاته‌وه له كاتی كڕنوش دا، هه‌مو ئه‌مانه‌ش گاڵته جاڕیه ودژی خشوعه له نوێژ دا.
12. نوێژ كردن به ئاماده بونی خواردن، یا به ته‌نگه تاوی: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ : «لَا صَلَاةَ بِحَضْرَةِ الطَّعَامِ وَلَا وَهُوَ يُدَافِعُهُ الْأَخْبَثَانِ» «نوێژ نیه به ئاماده بونی خواردن، هه‌روه‌ها له كاتی ته‌نگه تاوی دا»(54). كه‌ڕاهه‌تی نوێژ كردنیش به ئاماده بونی خواردن به‌و مه‌رجه‌یه ئاره‌زوی بكات، وبتوانێت بیخوات، وئاماده بێت له به‌رده‌می دا، جا ئه‌گه‌ر ئاماده بو به‌ڵام به ڕۆژو بو یا تێر بو ئاره‌زوی نه‌ده‌كرد یا نه‌یده‌توانی لێی بخوات له‌به‌ر ئه‌وه‌ى زۆر گه‌وره‌یه، له هه‌مو ئه‌مانه‌دا كه‌ڕاهه‌تی نیه -ئاماده‌ش بو- نوێژ بكات.
سه‌باره‌ت به هه‌ر دو پیسه‌كه: بریتیه له میز وپیسی. نه‌هیش كراوه له هه‌مو ئه‌مانه چونكه دڵی نوێژ خوێن سه‌رقاڵ ده‌كه‌ن ومێشكی په‌رته‌وازه ده‌كه‌ن وئه‌مه‌ش دژی خشوعه له نوێژ دا. له‌وانه‌شه زیانی پێ بگات به گرتنه‌وه‌ى میز وپیسی وگل دانه‌وه‌یان.
13. سه‌ر به‌رز كردنه‌وه بۆ ئاسمان: له به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «لَيَنْتَهِيَنَّ أَقْوَامٌ يَرْفَعُونَ أَبْصَارَهُمْ إِلَى السَّمَاءِ فِي الصَّلَاةِ، أَوْ لَتُخْطَفَنَّ أَبْصَارُهُمْ» «خه‌ڵكانێك یا واز ده‌هێنن له سه‌ر به‌رز كردنه‌وه بۆ ئاسمان له نوێژ دا یا خوا له پڕ دا چاویان ده‌باته‌وه»(55).
پرسى نۆیه‌م: حوكمی نوێژ نه‌كه‌ر:
هه‌ر كه‌س واز له نوێژ بهێنێت وه‌كو نكوڵی له واجب بونی، ئه‌وه بێ باوه‌ڕ وهه‌ڵ گه‌ڕاوه‌یه، چونكه خوا وپه‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وكۆ ده‌نگی موسڵمانانی به درۆ خستۆته‌وه.
به‌ڵام كه‌سێك نه‌یكات له به‌ر كه‌مته‌رخه‌می وته‌مبه‌ڵی: له‌مه‌ش دا ئه‌وه‌ی ڕاسته هه‌ر بێ باوه‌ڕه ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام ویه‌ك جاره‌كی نه‌یكات، له به‌ر فه‌رمایشتی خوا ـ ﷺ ـ : ﴿فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ﴾ [التوبة:11] «ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌یان كرد ونوێژیان ئه‌نجام دا وزه‌كاتیان به‌خشیه‌وه ئه‌وه براتانن له دین دا». ئه‌مه به‌ڵگه‌یه له سه‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌گه‌ر مه‌رجی نوێژ كردنیان به جێ نه‌هێنا ئه‌وا موسڵمان نین وله دین دا برامان نین، وله به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «الْعَهْدَ الَّذِي بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمُ الصَّلَاةُ، فَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ كَفَرَ» «ئه‌و په‌یمانه‌ى له نێوان ئێمه وئه‌وان دا هه‌یه نوێژه، جا هه‌ر كه‌س وازی لێ بهێنێت كوفری كردوه»(56). هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «إِنَّ بَيْنَ الرَّجُلِ وَبَيْنَ الشِّرْكِ وَالْكُفْرِ تَرْكَ الصَّلَاةِ» «نێوانی مرۆڤ له‌گه‌ڵ شیرك وكوفر واز هێنانه له نوێژ»(57).
===============
(1) أخرجه مسلم (11).
(2) أخرجه مسلم (12).
(3) أخرجه أحمد (3/201)، وأبو داود (494)، والترمذي (407) وقال: «حسن»، وصححه الحاكم في المستدرك (1/201)، وصححه الألباني؛ «الإرواء» (247).
(4) ئه‌وه‌یه: دروستی نوێژه‌كه‌ى له سه‌ر وه‌ستاوه [واته: ئه‌گه‌ر نه‌بێت نوێژه‌كه به‌تاڵه].
(5) گه‌وره وگچكه.
(6) أخرجه مسلم (224).
(7) أخرجه أحمد (3/330)، والنسائي (1/91)، والترمذي (150) وهو صحيح «الإرواء» (250).
(8) أخرجه البخاري (361)، ومسلم (3010).
(9) [يشير إلى حديث الذي أخرجه البخاري (359)، ومسلم (516)].
(10) أخرجه الترمذي (397)، وصححه الألباني في «الإرواء» (273).
(11) [ته‌خریجیه‌كه‌یان لێره‌دا زۆربه‌ى ژماره‌كانی هه‌ڵه‌یه، ئه‌گه‌رچی دوباره‌شه فه‌رموده‌كه]
(12) أخرجه الدارقطني (1/97) (453)، وصححه الألباني «الإرواء» (280).
(13) أخرجه البخاري (220).
(14) أخرجه البخاري (6251)، ومسلم (397).
(15) أخرجه البخاري (6251)، ومسلم (397).
(16) أخرجه مسلم (735).
(17) أخرجه البخاري (793)، ومسلم (397).
(18) أخرجه أبو داود (61)، وابن ماجه (275)، والترمذي (3)، وقال الألباني: «حسن صحيح» «صحيح ابن ماجه» (224).
(19) أخرجه البخاري (756)، ومسلم (394).
(20) أخرجه البخاري (793)، ومسلم (397).
(21) أخرجه البخاري (809)، ومسلم (490، 230). واللفظ لمسلم.
(22) أخرجه النسائي (2/240)، وصححه الألباني «الإرواء» (319).
(23) أخرجه البخاري (631).
(24) ئه‌مه‌ش لای حه‌نبه‌لیه‌كان وایه. شوێنه‌كه‌شى: بریتیه له نێوان چون بۆ ڕوكنێك ولێ بونه‌وه‌ى، كه‌واته نه پێش ڕوكنه‌كه ده‌كرێت ونه دوای ڕوكنه‌كه ده‌كرێت. وه‌رگێڕ.
(25) رواه النسائي (2/205)، والترمذي (253)، وقال: حسن صحيح، وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (208).
(26) واته: «خوا بیستی وه‌لآمی ئه‌وه‌ی دایه‌وه كه ستایش وحه‌مدی كرد».
(27) أخرجه مسلم (1/293) (28).
(28) واته: «ئه‌ى په‌روه‌ردگارمان! ستایش هه‌ر شایشته‌ى تۆیه».
(29) أخرجه مسلم (404)، وأحمد (4/399).
(30) واته: «پاكی وبێ كورتی بۆ په‌روردگاری گه‌وره ومه‌زنم».
(31) واته: «پاكی وبێ كورتی بۆ په‌روردگاری به‌رز وبڵندم». هه‌مو واتا كردنه‌كانی پێشو هی وه‌رگێڕن.
(32) رواه الخمسة: أبو داود (874)، والترمذي (262) وقال: «حسن صحيح»، والنسائي (1/172)، وابن ماجه (897)، وصححه الألباني في «صحيح النسائي» (1097).
(33) والله أعلم، وا ده‌رده‌كه‌وێت هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك به صه‌حیحی نه‌هاتبێت له سه‌ر سێ جار. وه‌رگێڕ.
(34) واته: «په‌روه‌ردگاره‌كه‌م لێم خۆش ببه».
(35) رواه النسائي (1/172)، وابن ماجه (897)، وصححه الألباني في «الإرواء» (335).
(36) [أخرجه البخاري (831)، ومسلم (402) وغيرهما].
(37) أخرجه أحمد (1/437)، والنسائي (1/174)، وصححه الألباني في «الإرواء» (336).
(38) أخرجه أبو داود (856)، وحسنه الألباني في «الإرواء» (337).
(39) أخرجه مسلم (391).
(40) أخرجه البخاري (1200)، ومسلم (539).
(41) أخرجه مسلم (510).
(42) [أي: يلحن لحنًا في القراءة يحيل المعنى ويصرفه إلى غيره. انظر: «الحاوي الكبير» (2/323-324)].
(43) كه‌ڕاهه‌ت له زاراوه‌ى فه‌قیهه‌كاندا: بریتیه له ڕێ گری كردن له شت به بێ په‌یوه‌ست كردنی به واز هێنان. وحوكمی مه‌كروهیش ئه‌وه‌یه: پاداشتی واز لێ هێنه‌ره‌كه‌ى ده‌درێته‌وه كه گوێڕایه‌ڵی ده‌كات، به‌ڵام سزای واز لێ هێنه‌ره‌كه‌ى نادرێت، ودروسته بكرێ له كاتی پێویستی بێ ئه‌وه‌ی زه‌روریش بێت.
(44) أخرجه البخاري (751).
(45) الله أعلم ئیشی ئه‌وانه یان نا؟! به‌س بێت كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ نوێژی به چاو كراوه‌یی كردوه. وه‌رگێڕ
(46) أخرجه البخاري (822).
(47) أخرجه البخاري (1220).
(48) روى ذلك عنها مسروق، أخرجه البخاري في صحيحه (3458).
(49) أخرجه أبو داود(643)، والترمذي(379)، وحسنه الألباني في «صحيح سنن الترمذي» (312).
(50) أخرجه البخاري (691)، ومسلم (427).
(51) أخرجه الحاكم (1/206) وصححه، وافقه الذهبي، وافقهما الألباني «الإرواء» (2/102).
(52) [أخرجه البخاري (482)، ومسلم (573)].
(53) أخرجه البخاري (815)، ومسلم (490).
(54) أخرجه مسلم (560).
(55) أخرجه مسلم (429).
(56) أخرجه الترمذي (2126)، والنسائي (1/231)، وأحمد (5/346)، والحاكم (1/6، 7). قال الترمذي: «حسن صحيح غريب»، وصححه الحاكم وافقه الذهبي، وهو في «صحيح الترمذي 2113».
(57) أخرجه مسلم (82).
ده‌روازه‌ى دوه‌م : بانگ وقامهت (الأذان والإقامة)ده‌روازه‌ى سێیه‌م : له باره‌ى كاته‌كانى نوێژهوهدهروازهى نۆیه‌م : نوێژى عوزردارهكاندهروازهى دهیهم : له باره‌ى نوێژی ههینیهوهدهروازهى پانزهههم : له باره‌ى نوێژی مردو وحوكمهكانیهوه
