الحمدُ لله ربِّ العالمين، والصلاةُ والسلامُ على مَنْ أرسله اللهُ رحمةً للعالمين، وعلى آله وصَحْبِهِ وإخوانِه إلى يوم الدِّين، أمّا بعد:

قسەی زانایان لەبابەتی جەرح وتەعدیل دا یاخود قسە کردنی هەندێکیان بەهەندێکی تر بابەتێکی ئیجتهادیە قابیلی ڕاست وهەڵەیە ،و کەسی موجتەهید پاداشت وەردەگرێت لەسەر ئیجتهادەکەی گەر هەڵەش کات پاداشتێک وەردەگرێت ، لەهەموو حاڵەتێکدا پاداشت وەردەگرێت ، وتاوان بار نی یە ، لەبەر ئەم فەرموودەیەیی پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عليه وآله وسَلَّم: «إذَا حَكَمَ الحَاكِمُ فَاجْتَهَدَ ثُمَّ أَصَابَ، فَلَهُ أَجْرَانِ، وَإذَا حَكَمَ فَاجْتَهَدَ، ثُمَّ أَخْطَأَ، فَلَهُ أَجْرٌ»(1)،
واتە : کاتێ حاکمێک حوکم دەدات و دەیپێکێ ئەوا دوو پاداشتی بۆ هەیە ،خۆ ئەگەر حوکمی داو نەیپێکا ئەوا یەک پاداشی بۆ هەیە .

وەدەبێ بەو شێوەیە تەعامول بکرێت کە لەپرسیارەکەدا ئاماژەی پێ دراوە ؛ چونکە ئەسڵ وایە زانایان عەدلن وبەئینسافن ، وهەندێ جار کەتەعن دەدەن لەکەسێک بەبێ مەبەسته وبەهەواو ئارەزوو نی یە ، بەڕاستی بابەتی هەواو ئارەزوو زۆر وردە ، و کەم کەس لێی ڕزگار دەبێت مەگەر کەسێک کەخودا پاراستبێتی .

ئیمامی زەهەبی دەفەرموێت :

«لسنا ندَّعِي في أئمَّةِ الجرح والتعديل العصمةَ من الغلط النادِرِ، ولا من الكلام بنَفَسٍ حادٍّ فيمن بينه وبينهم شحناء وإحنة، وقد عُلِمَ أنّ كثيرًا من كلامِ الأقران بعضِهم في بعض مُهْدَرٌ لا عبرةَ به، لا سيما إذا وَثَّقَ الرجلَ جماعةٌ يلوح على قولهم الإنصاف»(٢)،
واتە : ئێمە ئیدعای ئەوە ناکەین زانایان جەرح وتەعدیل پارێزاو بن لەهەڵەی بچوک وکەم ، وناڵێین قسەی ڕەق بەرانبەر ئەوانە ناکەن کەلەنێوانیاندا دژایەتی ودوو بەرەکی هەیە ، وزانراوە کەحیساب بۆ قسەی زۆربەی ئەوانەی کەهاو تەمەنن ولەیەک سەردەمدا ژیاون ناکرێت وئاوڕی لێ نادرێتەوە ، بەتایبەت گەر کۆمەڵێک ئەو کەسەیان بەجێی سقە زانیبێت کەهەست بکرێت وبزانرێت بەئینسافەوە ئەو هەڵوێستەیان نواندووە وبەسقەیان زانیوە .

وەهەروەها لەکتابێکی تردا دەڵێت :

«وكلام الأقران بعضِهم في بعضٍ لا يعبأ به لا سيما إذا لاح لك أنه لعداوة أو لمذهب أو لحسد وما ينجو منه إلاّ من عصمه الله، وما علمت أنّ عصرًا من الأعصار سَلِمَ أهلُهُ من ذلك سِوَى الأنبياءِ والصدِّيقين ولو شئتُ لسَرَدْتُ من ذلك كراريس»(٣).
واتە : قسەی زانایانی یەک سەردەم حسابی بۆ ناکرێت و ئاوڕی لێ نادرێتەوە بەتایبەت گەر بۆت دەرکەوت بەهۆی دژایەتی یاخود مەزهەب وحەسودیەوە بێت ، کەهیچ کەسێک لەم دەردانە ڕزگاری نابێت مەگەر خودا پاراستبێتی ، و من نەمزانیوە هیچ سەردەمێک جگە لەپێغەمبەران لەم دەردانە پارێزراو بوبێتن ، خۆ گەر بمەوێت چەندین نموونه دەخەمە ڕوو .

وە ابنُ عبد البر دەڵێت :

«إنّ من صحّت عدالتُهُ، وثبتت في العلم أمانتُهُ، وبانت ثقتُهُ وعنايته بالعلم لم يُلتفتْ إلى قول أحدٍ إلاّ أن يأتي في جرحه بِبَيِّنَةٍ عادلةٍ يصحُّ بها جرحه على طريق الشهادات والعمل فيها من المشاهدات والمعاينة»(٤).
واتە : هەرکەسێک سابت بوو کە عادلە ، و ئەمینە لەزانستدا ، ودەرکەوت کەکەسێکی جێی سقەیە وگرنگی بەزانست دەدا
ئەوا ئاوڕ لەقسەی هیچ کەسێک نادرێتەوە ، مەگەر بەڵگەیەکی ڕوون ودادپەروەرانە لەبەردەستدا بێت بۆ ئەو جەرحە وە شاهیدی هەبێت ، وەلەم بابەتانەدا کار بەشتی بینراو وبەرچاو دەکرێت .

هەر بۆیه ، نابێ بەڕەهایی وموتڵەقی وا لەم قاعدەیە «الجَرْحُ مُقَدَّمٌ عَلَى التَّعْدِيلِ» تێبگەین ، بەشێوەیەک ئەم قاعیدەیی تر : «كَلاَمُ الأَقْرَانِ فِي بَعْضٍ يُطْوَى وَلاَ يُرْوَى»؛ ڕەت بکرێتەوە ونادیدە بگیردرێت ، چونکە بۆ چوونی ڕاست ئەوەیە هەرکات بەڵگەیەکی ڕوون ودادپەروەرانە نەبوو لەسەر جەرحی کەسێک ئەوا کەسی قسە پێ کراو بەعادلی دەمێنێتەوە بەتایبەت گەر ئەو کەسانە زۆر بوون کەمەدحی دەکەن ، وئەو کەسانە کەم بوون کەجەرحی دەکەن .

وە التاج السبكي دەڵێت :

«الحذر كلّ الحذر أن تفهم قاعدتهم: «الجرح مُقدَّم على التعديل» على إطلاقها، بل الصواب أنّ من ثبتت إمامته وعدالته وكثر مادحوه وندر جارحوه، وكانت هناك قرينة دالة على سبب جرحه من تعصُّب مذهبيٍّ أو غيرِه لم يلتفت إلى جرحه»(٥)،
واتە : زۆر ئاگاداری ئەوە بن بەڕەهایی وموتڵەقی لەو قاعیدەیە«الجرح مُقدَّم على التعديل» حاڵی مەبن و وانەزانن بەڕەهایی ڕاستە ، نا بەڵکو بۆچوونی دروست ئەوەیە :
هەرکەسێک سابت بوو کە کەسێکی عادلە وپێشەوایە وئەو کەسانەی کەمەدحیان دەکردن زۆر تر بوون لەچاو ئەوانەی جەرحی دەکەن ، وبەڵگە وقەرینەیەک هەبوو کەهۆکاری جەرح کردنی تەعوسوبی مەزهەبی یاخود هەر هۆکارێکی ترە ئەوا هیچ حسابێک بۆ ئەو جەرحە ناکرێت .

پاشان -رحمه الله- ئەمەشی بۆ زیاد کردووە ودەڵێت :

«عرفناك أنّ الجارح لا يقبل منه الجرح، وإن فسّره في حقّ من غلبت طاعته على معاصيه، ومادحوه على ذامّيه، ومُزَكُّوه على جارحيه، إذا كانت هناك منافسة دنيوية، كما يكون بين النظراء أو غير ذلك، وحينئذٍ فلا يلتفت لكلام الثوريِّ وغيرِه في أبي حنيفة، وابن أبي ذئب وغيرِه في مالكٍ، وابنِ معينٍ في الشافعي، والنسائيِّ في أحمدَ بنِ صالحٍ ونحوِه، ولو أطلقنا تقديم الجرحِ لَمَا سَلِمَ لنا أحدٌ من الأئمّة، إذ ما من إمامٍ إلاّ وقد طَعَنَ فيه الطاعنون، وهَلَكَ فيه الهالكون»( ٦).
واتە : بەتۆمان ڕاگەیاندو وڕوونمان کردەوە کەجەرحی کەسێک قەبوڵ ناکرێت ، هەرچەند ڕوونی کردبێتەوە وتەفسیری کردبێت لەبارەی کەسێکەوە چاکەکانی زۆر تر بن لەخراپەکانی ، و ئەو کەسانەی بەچاکە باسی دەکەن زۆر تر بن لەوانەی بەخراپە باسی دەکەن ، ئەوانەی تەزکیەی دەکەن زۆر تر بن لەوانەی جەرحی دەکەن ، هەروەک چۆن لەنێوان دوو کەسدا ڕوو دەدات کە مونازەڕە وموناقەشە دەکەن ، ئا لەم حاڵەتەدا ئاوڕ بەلای قسەی سەوری و غەیری ئەویشدا نادرێتەوە کەقسەیان بەئەبو حەنیفە کردووە ، وەهەروەها حساب بۆ قسەی ابن أبي ذئب وجگە لەویش ناکرێت کاتێ قسە بەمالیک دەڵێن ، وەهەروەها حساب بۆ قسەی ابن معین ناکرێت لەبارەی شافعیەوە ، وئاوڕ لەقسەی نەسائی نادرێتەوە لەبارەی ئەحمەدی کوڕی ساڵەح وهاوشێوەکانیەوە ، خۆ ئەگەر بەڕەهایی جەرح پێش تەعدیل بخەین ئەوا کەسێک لەپێشەوایان بەسەلامەتی دەرناچێت ، چونکە هیچ پێشەوایەک نی یە ئیلا کۆمەڵێ کەس هەن تەعنیان لێ داون ، وکۆمەڵێ کەس بەو هۆیەوە بەهیلاکدا چوون .

بەڵام گەر بەڵگەیەکی دادپەروەرانە هەبوو لەسەر هەڵەکەی یاخود قسەکانی پێچەوانەی کتاب وسوننە بوون ئەوا بەپێی قەواعیدەکانی زانایان قسەکانی ڕەت دەکرێتەوە ، وتەبدیع ناکرێت یاخود حوکمی بەسەردا بدرێت بەدەر کردنی لەبازنەی ئەهلی سوننە تەنها بەهۆی هەندێ هەڵە لەبواری علیمی و عەمەلیدا ، خۆ ئەگەر کەسەکە سوور بوو لەسەر هەڵەکانی یاخود تاوانەکەی لەسەر ساغ بووەوە ئەو کات جەرحی موفەسەر پێش تەعدیل دەخرێت بەهۆی ئەوەی کەزانستی زیاتری تێدایە .

بەڵام گەر مەبەستەکەی نەزانرا ئەوا تەماشای سیرەی ئەو موجتەهیدە دەکرێت گەر چاک بوو ئەوا قسەکانی بەچاکە لێک دەدرێتەوە ، لەبەر ئەم ئایەتە پیرۆزە : ﴿وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ﴾ [الأعراف: ٥٨]،
واتە : وڵاتی پاک گوڵ وبەرو بومەکانی بەویستی خوا دەردەچێت .

بەڵام گەر سیرەی ئەو کەسە خراپ بوو ئەوا قسەکانی حەمل دەکرێت سەر خراپە ، لەبەر ئەم ئایەتە پیرۆزە: ﴿وَالَّذِي خَبُثَ لاَ يَخْرُجُ إِلاَّ نَكِدًا﴾ [الأعراف: ٥٨].
واتە : ئەو کەسەی کەخراپە شتی خراپ نەبێ هیچ شتێکی چاکی لێوە دەرناچێت .

وەئەگەر مەبەستی قسەکەرەکە زانرا بەڵام ئەو کەسە شارەزا نەبووە بەحوکمی شەرع ، ئەوا پێویستە قسەی پێ نەکرێت ودروست نی یە قسەی لەبارەوە بکرێت مەگەر بەزانستەوە نەبێت ، بێگومان زانستیش ئەوەیە کەپشت بەستوو بێت بەبەڵگە ، و بەڵگەکان پشتیوانی لێ بکەن .

والعلمُ عند اللهِ تعالى، وآخرُ دعوانا أنِ الحمدُ للهِ ربِّ العالمين، وصَلَّى اللهُ على نبيِّنا محمَّدٍ وعلى آله وصحبه وإخوانِه إلى يوم الدِّين، وسَلَّم تسليمًا.

 العلامة محمد علي فركوس
____________
(۱) أخرجه البخاري في «الاعتصام بالكتاب والسنة» باب أجر الحاكم إذا اجتهد فأصاب أو أخطأ (٦٩١٦)، ومسلم في «الأقضية» باب بيان أجر الحاكم إذا اجتهد فأصاب أو أخطأ: (٤٤٨٧)، وأبو داود في «الأقضية» باب في القاضي يخطئ (٣٥٧٤)، وابن ماجه في «الأحكام» يجتهد فيصيب الحق (٢٣١٤)، وأحمد: (١٧٣٦٠)، من حديث عمرو بن العاص رضي الله عنه.

(2) «سير أعلام النبلاء» للذهبي: (٧/ ٤٠-٤١).

(3) «ميزان الاعتدال» للذهبي: (١/ ١١١).

(4) «جامع بيان العلم وفضله»: (٢/ ١٥٢).

(5) «طبقات الشافعية» للسبكي: (١/ ١٨٨).

(6) المصدر السابق: (١/ ١٩٠).