ڕاجیاوازى لەنێوان زانایاندا هەیە سەبارەت بە عوزرى نەزانین وەكو بابەتە فیقهیەكانى تر، وە جارى وا هەیە ڕاجیاوازیەكە لەڕووى وشە ولەفزەكەوەیە لەپێناو حوكمدان بەسەر كەسێكى دیارى كراودا واتە هەموویان كۆكن لەسەر ئەوەى كە ئەم ووتەیە كوفرە یان ئەم كارە كوفرە یان نەكردنى ئەم كارە كوفرە، بەڵام ئایا حوكمى كوفر دەدرێت بەسەر ئەو كەسە دیارى كراوەدا لەبەر ئەوەى هیچ ڕێگریەك نییە و حوكمەكەش وا دەخوازێت بۆى؟  یاخود حوكمەكە نادرێت بەسەریدا لەبەر نەبوونى داخوازى بۆ حوكمەكە وە یان بوونى رێگریەكان، ئەوەش لەبەر ئەوەى نەزانین ونەبوونى زانیارى لەسەر ئەو شتانەى كە مرۆڤى پێ كافر دەبێت دەكرێت بە دوو جۆرەوە:       

جۆرى یەكەم: كەسێك كە بە غەیرى ئیسلام دیندارى دەكات یاخود هیچ دینێكى نییە و بەخەیاڵیدا نەهاتووە كە دینێك هەیە پێچەوانەى ئەوەیە كە ئەو لەسەریەتى، جا ئەم كەسەش حوكمى زاهیریان هەیە لە دونیادا، بەڵام لە دوارۆژدا وتەى پەسەند ئەوەیە كە تاقی دەكرێنەوە بە شێوازێك كە خوا خۆى ویستى لێ بێت وە خوا خۆى زانایە بە كاروكردەوەیان، بەڵام ئەوە دەزانین و گومانمان نییە كە خواى میهرەبان كەس ناخاتە ناو ئاگرەوە ئیلا بە هۆى تاوانەوە نەبێت، لەبەر ئەم ئایەتە:  ( وَلا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً) (الكهف: من الآية49) واتە: وە پەروەردگارت بە ئەندازەى كێشی مێرولەی بچوكێكیش ستەم لەكەس ناكات ، بەوەى كە پاداشتى چاكەكار كەم بكاتەوە یاخود سزاى تاوانبار زیاتر بكات لەو تاوانەى كە كردوویەتى .
وە كە دەڵێین ئەو كەسە حوكمى زاهیرى هەیە لەدونیادا كە ئەویش حوكمى كوفرە، لەبەر ئەوەى دیندارى تەنها بە ئیسلام دەكرێت ناكرێت حوكمى ئیسلامى پێ بدرێت، وە كە دەڵێین وتەى پەسەند و ڕاست ئەوەیە كە ئەو كەسە لە دوارۆژدا تاقی دەكرێتەوە، چونكە ئەسەرێكى زۆر هاتووە لەسەر ئەو بابەتە كە ابن القیم – رحمەالله- باسی كردووە لە كتێبـی (طريق الهجرتين) لەكاتى لێدوانیدا لەسەر مەزهەبی هەشتەم سەبارەت بە منداڵى هاوبەش پەیداكەران لە درێژەى قسەكردنیدا لەسەر چینى چواردەهەم.

جۆرى دووەم: كەسێك كە بە ئیسلام دیندارى دەكات و هاوكات لەسەر ئەو شتە كوفریە دەژێت و بەخەیاڵیدا نەهاتووە كە ئەو شتە پێچەوانەى ئیسلامە، و كەسیش وریا و ئاگادارى نەكردۆتەوە لەسەر ئەوە بۆیە ئەو كەسە زاهیرەن حوكمەكانى ئیسلامى بۆ هەیە لە دونیادا، بەڵام لە رۆژى دواییدا كاروبارى لاى خوایە – عزوجل- كە چى لێ دەكات. وە قورئان و فەرموودە و وتەى ئەهلى عیلم بەڵگەن لەسەر ئەمە.  
لە بەڵگەكانى قورئان: خواى گەورە دەفەرموێت: ( وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً)(الإسراء: من الآية15) واتە: وە خواى پەروەردگاریش سزاى هیچ كەسێك نادات تاوەكو بەڵگەى بەسەردا نەسەلمێنرێت ( إقامة الحجة ) بەناردنى پەیامبەران ــ سەلامى خوایان لەسەر بێت ــ و دابەزاندنى پەرتوكوكان .

 هەروەها ئایەتى: (وَمَا كَانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَى حَتَّى يَبْعَثَ فِي أُمِّهَا رَسُولاً يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا وَمَا كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرَى إِلاَّ وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ) (القصص:59)
 واتە: وە پەروەردگارى تۆ ـ ئەی پەیامبەرى خوا  ﷺ ـ هیچ شار و وڵاتێكى دەوروبەرى مەككەى لەسەردەمى تۆدا لەناو نەبردووە ، تا لە پایتەختەكەیدا ـ كە مەككەیە ـ پەیامبەرێكى نەناردبێت كە ئایەتەكانى ئێمەیان بەسەردا بخوێنێتەوە ، وە ئێمە هیچ شار و وڵاتێكمان لە ناو نەبردووە مەگەر كاتێك بووە كە دانیشتوانەكەى ستەمیان لە نەفسى خۆیان كردبێت بە بێباوەڕبوون بە خوا و سەرپێچى كردنى ، بەوەش ئەوانە شایستەى سزا و تۆڵە بوون .

 هەروەها ئایەتى:  (رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ )(النساء: من الآية165) واتە: كۆمەڵێك لە پەیامبەرانم ناردوون بۆ بەدیهێنراوەكانم ـ كە موژدەدەر بن بە پاداشت و ترسێنەر بن بە سزام ـ ، بۆ ئەوەى لەپاش ناردنى ئەو پەیامبەرانە هیچ بەڵگە و بیانویەك بەدەست مرۆڤەوە نەمێنێت بكرێت بە بیانوو.

 هەروەها ئایەتى:  (وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ)(إبراهيم: من الآية4) واتە: وە ئێمە پێش تۆ ـ ئەی پەیامبەری خوا  ﷺ ـ هیچ پەیامبەرێكمان نەناردووە ئیللا بە زمانى گەلەكەى خۆى بووە و بە زمانى ئەوان قسەى كردووە ، بۆ ئەوەى ئاینى خوایان بۆ ڕوون بكاتەوە ، جا خوای پەروەردگار هەركەسێك كە خۆى ویستی لەسەر بێت لە ڕێنموونى وێڵی دەكات و هیدایەتی نادات ، وە ڕێنموونى هەر كەسێكیش دەكات بۆ هەق كە خۆى ویستی لەسەر بێت .

 هەروەها ئایەتى:  (وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ)(التوبة: من الآية115) واتە: وە هەرگیز خوای پەروەردگار هیچ گەل و نەتەوەیەك گومڕا ناكات پاش ئەوەی كە ڕێنمووی و هیدایەتی خۆی پێكەرم كردن و سەركەوتووی كردن بۆ ئەو كارە تاكو ئەوەیان بۆ ڕوون نەكاتەوە كە دەبێت خۆیان بەهۆیەوە لێی بپارێزن ، وە ئەوەش كە پێویستیانە لە بنەواكانی بیروباوەڕ و جۆرەكانی پەرستش لە ئاییندا.

هەروەها ئایەتى: (وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ) (الأنعام:155) (أَنْ تَقُولُوا إِنَّمَا أُنْزِلَ الْكِتَابُ عَلَى طَائِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنَا وَإِنْ كُنَّا عَنْ دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِلِينَ) (156) (أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّا أَهْدَى مِنْهُمْ فَقَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ ) (الأنعام الآيات: 156، 157)
واتە: وە ئەم قورئانەش پەرتوك و كتێبێكە دامانبەزاندووە بۆ موحەممەد  ﷺ ، كە خێر وچاكەى زۆرە بۆیە شوێنى بكەون لەوەى كەفەرمانتان پێدەكات و لەوەشى كە یاساغیتان لێدەكات ، و لەخواى پەروەردگار بترسن لەوەى پێچەوانەى فەرمانێكى بكەن ، بەئومێدى ئەوەى ڕەحمتان پێبكات وڕزگارتان بێت لەسزاى ئەو ، و پاداشت و نیعمەتەكانى بەدەست بهێنن(155) وە ئەم قورئانەمان دابەزاندوە بۆ ئەوەى ـ ئەى بێباوەڕانى عەرەب ـ نەڵێن :
 لە ئاسمانەوە تەنها كتێب بۆ جولەكە و گاورەكان دابەزێنراوە ، و ئێمە سەرقاڵ و بێ ئاگاین لەخوێندنەوەى كتێبەكانى ئەوان ، وە ئێمە هیچ زانست وزانیاریەكمان لە بارەیانەوە نیە(156) وە بۆ ئەوەى ـ ئەى هاوەڵبڕیاردەران ـ نەڵێن : ئەگەر ئێمەش لە ئاسمانەوە كتێبێكمان بۆ دابەزێنرایە ، هەروەكو چۆن بۆ جولەكە و گاورەكان دابەزێنرا ، ئەوا لە ئەوان زیاتر دیندارتر و بەردەوامتر دەبووین لەسەر ڕێگاى هەق و ڕەوایى ، ئەوەتا بێگومان كتێبێكمان بەزمانى خۆتان ـ كە زمانى پاراو و ڕوونى عەرەبیە ـ بۆناردوون ، كە ئەوەش بەڵگەیەكى ڕوون وئاشكرایە لەلایەن پەروەردگارتانەوە كە ڕێنموونیتان دەكات بۆ رێگەى هەق و ڕاستى ، و ڕەحمەتێكیشە بۆ ئەم ئوممەتە(157).
جگە لەوانەش چەندین ئایەتى تر بەڵگەن لەسەر ئەوەى كە كەس بەڵگەى لەسەر نییە مەگەر لەپاش زانین وبۆ ڕوون كردنەوە نەبێت.  

بەڵگەش لە سوننەت:  
لە سەحیحى موسلیمدا (1/134) هاتووە لە ئەبی هورەیرەوە رضي الله عنه لە پێغەمبەرى خواوە  ﷺ كە فەرموویەتى: ((والذي نفس محمد بيده لا يسمع بي أحد من هذه الأمة –يعني أمة الدعوة- يهودي ولا نصراني ثم يموت ولم يؤمن بالذي أرسلت به إلا كان من أصحاب النار)).
 واتە: سوێند بەو زاتەى كە گیانى محمدى بەدەستە هیچ یەكێك نییە كە هەواڵى ناردنى منى بیستبێت لەم ئوممەتە جولەكە بێت یان گاور وپاشان بمرێت و باوەڕ بەو پەیامە نەهێنێت كە منى پێ نێردراوم ئیلا دەخرێتە ئاگرەوەو هاوەڵى ئاگرە.
 سەبارەت بە قسەى ئەهلى عیلمیش: ئەوا لە كتێبـی " المغنی" دا هاتووە 8/131 كە دەڵێت: (( ئەو كەسەى كە واجبەكان نازانێت وەكو ئەوەى كە تازە بووەتە موسڵمان وهاتۆتە ناو ئیسلامەوە، و ئەوەشى لە وڵات و شوێنى نائیسلامى گەورە بووە، یان ئەو كەسەى كە دوورەدەستە لەشارنشینان و ئەهلى عیلم ئەوا حوكم بە كافربوونى نادرێت)).

وە شێخى ئیسلام ابن تیمیە لە كتێبـی الفتاوى 3/229 دا لە كۆكردنەوەى ابن قاسم دەڵێـت:
(( من هەمیشە – ئەوەى لەگەڵمدا دانیشتوە ئەوە دەزانێت لێمەوە – توندترینى ئەو كەسانەم لەبارەى كافرنەكردن و فاسق نەكردن و تاوانبارنەكردنى كەسێكى دیارى كراو هەتا ئەو كاتەى كە بەڵگەى بەسەردا دەچەسپێت وبۆى ڕوون دەكرێتەوە بەشێوەیەك كە ئیتر دژو پێچەوانەى بووەسێتەوە ئەوا كافر یان فاسق یان تاوانبار دادەنرێت، وە من ئەوە دەڵێم كە خواى گەورە لە هەڵەى ئەم ئوممەتە خۆش بووە واتە هەڵەى بابەتە هەواڵیە گوفتاریەكان وبابەتە زانستیەكانیش، وە بەردەوام سەلەف ڕاجیاواز وناكۆك بوون دەربارەى زۆربەى ئەم بابەتانە، وە هیچیان وتەى ئەوەیان نییە كە یەكێك بەدیارى كراوى كافر وفاسق وتاوانبار دابنێن – هەتا ئەو شوێنەى دەڵێت- وە من ئەوەم ڕوون كردبوەوە كە ئەوەى هاتووە لە سەلەف وزانایانەوە سەبارەت بە ڕەهایەتى لە بە كافردانانى كەسێك كە شتێكى كوفرى بڵێت ئەوا ئەوە حەقە بەڵام دەبێت جیاوازى بكرێت لە نێوان بەڕەهایی بەكافردانان و دیارى كردنى كەسێك بەتایبەت – هەتا ئەو شوێنەى دەڵێت- وە بەكافردانان پێى دەوترێت وەعید هەرچەندە شتێكى وتبێت كە فەرموودەى پێغەمبەرى خوا  ﷺ بەدرۆ بخاتەوە، بەڵام ئەشێ ئەو كەسە تازە بووبێتە موسڵمان یان لە شوێنێكى دوورەدەست ژیا بووبێت، بۆیە نمونەى ئەم جۆرە كەسە بەكافر دانانرێت لەبەر ئینكارى كردنى شتێك لە ئیسلام هەتا بەڵگەى بەسەردا نەچەسپێت، بۆیە دەكرێت ئەو كەسە ئەو دەقانەى نەبیستێت یان بیستبێتى  بەڵام جێگیر نییە لەلاى، یان شتێكى ترى لایە كە دژو پێچەوانەى ئەوەیە كە بیستویەتى و لێكدانەوەیەكى تر هەڵدەگرێت هەرچەندە هەڵەش بێت)).

وە شێخى ئیسلام محمدى كوڕى عبدالوهاب لە كتێبـی الدرر السنیە 1/56 دا دەڵێت: (( سەبارەت بە كافردانان ئەوا من كەسێك بە كافر دادەنێم كە دینى پێغەمبەر بناسێت وپاش ناسینى جنێو وقسەى نەشیاوى پێ بڵێت و رێگرى بكات لە خەڵكى لێى و دژایەتى ئەوانەش بكات كە كارى ئیسلامەتى ئەنجام دەدەن ئەوا ئەو كەسەیە كە من كافرى دەكەم وبەكافر دەیزانم)).
 (( بەڵام درۆ و بوهتانە كە دەڵێن گوایە ئێمە بەشێوەى گشتى ئەوانە بەكافر دەزانین و پێمان وایە واجبە لەسەریان كە كۆچ بكەن بۆ لامان ئەوانەى كە لەتوانایاندایە لەپێناو دەرخستنى دینەكەى، هەموو ئەمانە لەو درۆ و بوهتانانەن كە بەهۆیەوە رێگرى لە خەڵك دەكەن بۆ هاتنە ناو دینى خوا و پێغەمبەرەكەی، ئێمە لە كاتێكدا ئەو كەسە بە كافر نازانین ئەو بتە دەپەرستێت كەلە سەر گۆڕى عبدالقادر و أحمد البدوی و هاوشێوەكانیان دانراوە لەبەر نەزانینیان و نەبوونى كەسێك كە ئاگاداریان بكاتەوە، جا ئیتر چۆن كەسێك كافر دەكەین كە هاوبەشی بۆ خوا بڕیار نەداوە كە كۆچمان بۆلا نەكات! بۆیە نەكافرە و نەشەڕی دژ دەكرێت)).  
جا ئەگەر ئەمە پوختەى داواكارى دەقەكانى قورئان و سوننەت وقسەى ئەهلى عیلم بێت ئەوا ئەوە كرۆكى حیكمەت و بەزەیی خوایە، بەوەى كە كەس سزا نادات هەتا عوزرى نەهێڵێت، وە عەقڵ و ژیرى بەوە دانامەزرێ لەسەر خۆى بەزانینى ئەوەى پێویستە بۆ خوا بكرێت لە مافەكان، جا ئەگەر وابووایە ئەوا ناردنى پێغەمبەران بەڵگە نەدەبوو.  
جا ئەو كەسەى كە دراوەتە پاڵ ئیسلام و بە موسڵمان هەژماردەكرێت ناوى ئیسلامى لەسەر دەمێنێتەوە هەتا بەڵگەیەكى شەرعى بێ پێچ وپەنا لەسەرى جێگیرنەبێت، وە دروستیش نییە بەئاسانى و سووك سەیرى ئەو بابەتە بكرێت وكەسێك بەكافر دابنرێت چونكە لەو كارەدا دوو شتى نادروستى گەورە هەن:
یەكەمیان: درۆكردن بەناوى خواوە لە حوكمدا و هەروەها لەسەر حوكم دراویش لەو وەصفەى كە دراوەتە پاڵى.
یەكەمیان ئەوە ڕوونە بەوەى كە حوكمى كوفر دەدرێت بەسەر كەسێكدا كە خوا بەكافرى دانەناوە وەكو ئەوە وەهایە كە شتێك حەرام بكات كە خوا حەرامى نەكردبێت، چونكە حوكمى بەكافر دانان وبەكافردانەنان تەنها بۆلاى خوا دەگەرێتەوە وەكو حوكمى حەرام كردنى شتێك یان نەكردنى.
بەڵام دووەمیان ئەوە وەصف كردنى موسڵمانێكە بە وەصفێكى پێچەوانە، دەڵێـت: ئەو كافرە، لەگەڵ ئەوەى كە ئەو بەریئو پاك و بێتاوانە لەو حوكمە، وە شایستەى ئەوەیە كە حوكمى كوفرەكە بۆ خۆى بگەڕێتەوە لەبەر ئەوەى سابت بووە لە صحیحى موسلیمدا لە عبدالله ى كوڕى عومەرەوە رضي الله عنه كە پێغەمبەرى خوا  ﷺ دەفەرموێت: ((إذا كفر الرجل أخاه فقد باء بها أحدهما))^(١) أخرجه البخاري، كتاب الأدب، باب من كفر أخاه من غير تأويل (6104)، وأخرجه مسلم، كتابا الإيمان، باب بيان حال من قال لأخيه المسلم يا كافر (60)
 واتە: ئەگەر پیاوێك براكەى كافر بكات ئەوا بۆ یەكێكیان دەگەڕێتەوە.

لە ڕیوایەتێكى تردا : "إن كان كما قال وإلا رجعت عليه". واتە: یان ئەوەتا كەسەكە كافرە لەحوكمى خوادا یاخود دەگەڕێتەوە بۆ سەر خۆى.
 وله من حديث أبي ذر –رضي الله عنه- أن النبي ﷺ، قال: ((ومن دعا رجلاً بالكفر، أو قال عدو الله وليس كذلك إلا حار عليه)) أخرجه مسلم، كتاب الإيمان، باب بيان حال إيمان من رغب عن أبيه (61) واتە: هەركەسێك یەكێكى تر بە كوفر ناوزەد بكات، یان بڵێت دوژمنى خوا و لەحوكمى خوایشدا وەهایش نەبێت ئەوا دەگەڕێتەوە بۆ سەر خۆى.

جا ئەوەش حەرامى دووەمە لەو بابەتەدا مەبەستم گەڕانەوەى وەصفى كوفرە بۆ سەرخۆى ئەگەر هاتوو براكەى لەوە پاك وبەریبوو، و ئەوەش حەرامێكى گەورەیە كە دوور نییە تێى بكەوێت، چونكە زۆرجار ئەوەى پەلە دەكات لە حوكمى بەكافردانانى موسڵمانێكدا ئەوە لەڕاستیدا سەرسامە بە كردەوەى خۆى و بەكەمیش سەیرى كردەوەى كەسى تر دەكات وبەو هۆیەوە دوو هۆكار كۆدەكاتەوە كە سەرسام بوونە بە كردەوەى خۆى كە سەردەكێشێت بۆ پوچەڵ بوونەوەو بەتاڵ بونەوەى كاروكردەوە، و هەروەها خۆبەگەورەزانینێك كە شایەنى سزا وتۆڵەى خوایە لە ئاگردا وەكو ئەو فەرموودەیە هاتووە كە پێشەوا ئەحمەد وأبوداود گێڕاویانەتەوە لە ئەبی هورەیرەوە رضي الله عنه دەڵێت: پێغەمبەرى خوا  ﷺ فەرمووى:
((قال الله عز وجل الكبرياء ردائي، والعظمة إزاري، فمن نازعني واحداً منهما قذفته في النار))^(٢) واتە: خواى گەورە فەرموویەتى: كیبریائ و عەزەمەت جلوبەرگى خوار وسەرى منە وئەوەى ململانێم لەگەڵدا بكات لەسەر یەكێكیان ئەوا فڕێى دەدەمە نێو ئاگرەوە.

جا واجب ئەوەیە كەلە پێش حوكم دانى كەسێك بە كافر بوون سەیرى دوو شت بكات:
یەكەم: بەڵگەى قورئان وسوننەت بەوەى كە ئەو شتەى ئەو كەسە پێى هەڵساوە مرۆڤى پێ كافر دەبێت، ئەوەش بۆ ئەوەى بە ناوى خواوە درۆ نەكات.  
دووەم: جێگیربوونى حوكمەكە بەسەر كەسێكى دیارى كراودا بەوەى هەموو مەرجەكانى كافربوونى تێدا بەرجەستەیە و هیچ رێگریەكیش لەوبارەیەوە نییە.
وە یەكێك لە مەرجە هەرە گرنگەكان ئەوەیە كە زانابێت بەو سەرپێچی وتاوانەى كە وا دەكات پێى كافر بێت، لەبەر ئایەتى: (وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيراً) (النساء:115)
 واتە: وە هەركەسێك پاش ئەوەى كە هەقى بۆ ئاشكرابوو پێچەوانەى پەیامبەرى خوا  ﷺ بكات ، وڕێگەیەك جگە لە ڕێگەى باوەڕداران و ئەو هەقەى كە لەسەریبوون بگرێتەبەر ، وازى لێئەهێنین لەگەڵ ئەوەى كە بۆى دەچێت ، و سەركەوتووى ناكەین بۆ چاكەكارى ، ودەیخەینە ئاگرى دۆزەخەوە بۆ ئەوەى گەرمیەكەى بچێژێت وئەمەش خراپترین دەرئەنجام و ئاكامە .

 جا لەئایەتەكەدا مەرجى سزادان بەئاگر ئەوەیە كە كەسەكە دژایەتى پێغەمبەرى خوا بكات لەپاش ئەوەى كە هودا وحەقی بۆ ڕوون بۆتەوە.

بەڵام ئایا مەرجە كەسەكە كە تاوانەكە دەكات زانا بێت بەوەى چی لەسەر ئەو تاوانەى دروست دەبێت و چ حوكمێكى هەیە لە كوفر و جگە لە كوفریش، یان هەر ئەوەندە بەسە كە زانابێت بەتاوانەكە و ئەگەرچی نەزانیش بێت بەو حوكمەى لێ دەبێتەوە؟
وەڵام: ئەوەى ڕوونە دووەمیانە، واتە تەنها بزانێت كە ئەوە تاوانە ئەوا هێندە بەسە بۆ حوكمەكە، چونكە پێغەمبەرى خوا  ﷺ كەفارەتى واجب كرد لەسەر ئەو كەسەى كە لەرۆژى رەمەزاندا جیماعى كرد هەرچەندە كەسەكە زانا نەبوو بەو كەفارەیە، وە هەروەها كەسێكى زیناكارى ژن یان پیاو كە زانا بێت بەحەرامێتى زینا رەجم دەكرێت هەرچەندە نەزانیش بێت بەو كاروكاردانەوەیەى كەلە زیناكەى دەكەوێتەوە، وە پێدەچێت ئەگەر زانابێت زیناكە نەكات.

یەكێك لەو رێگریانە لە كافردانان ئەوەیە كەسەكە ناچاربكرێت و زۆرى لێ بكرێت لەسەر ئەوشتە، وەكو دەفەرموێت: (مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالأِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ) (النحل:106)
واتە: ئەو كەسەی كە وتەی بێباوەڕی وكوفر دەڵێت و لە ئاینەكەی پاشگەزدەبێتەوە پاش باوەڕهێنانى ئەوە جگە لە درۆهەڵبەستن بۆ خواى پەروەردگار هیچی تر ناكات ، ئەوانە توڕەبوونی خوای پەروەردگاریان بۆ هەیە ، جگە لەو كەسانە نەبێت كە بەزۆرلێكردنیان ووتەی بێباوەڕیان پێدەهێنرێتە سەر زار ، و ئەوانیش لەترسی لەناچووندا بەزمان دەیڵێن ، بەڵام لەولاشەوە دڵی جێگیر و دامەزراوە لەسەر باوەڕ ، ئەو كەسانە هیچ لۆمەیەكیان لەسەر نیە ، بەڵام ئەگەر كەسێك وتەی بێباوەڕی وكوفر بڵێت و دڵی پێی ئارام بێت ، ئەوا توڕەییەكی گەورەی خوای پەروەردگاریان بۆ هەیە ، لەگەڵ سزایەكی زۆر گەورە.
یەكێكى تر لە رێگریەكان ئەوەیە كە بیر ومەبەستى دەبەسترێت بەشێوەیەك كە نازانێت چی دەڵێت لەبەر زۆر دڵخۆشی یان دڵتەنگى و توڕەیی یان ترس و هاوشێوەكانى، وەكو دەفەرموێت: ( وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً)(الأحزاب: من الآية5)
واتە: وە گوناهبارنابن لەوەى كە بەهەڵە ئەنجامتانداون و بە ئەنقەست نەبووە ، بەڵكو تەنها خواى پەروەردگار لێتاندەگرێت ئەگەر ئەوە بە ئەنقەست ئەنجامبدەن . وە خواى پەروەردگاریش لێبوردەیە بۆ ئەو كەسانەى هەڵەیانكردووە ، و بەڕەحم و بەبەزەییە بۆ ئەو كەسەى كە تەوبەى لە گوناهەكانى كردووە .

 لە صحیحى موسلمدا بە ژمارە 2104 هاتووە لە ئەنەسی كوڕى مالكەوە رضي الله عنه كە پێغەمبەرى خوا  ﷺ دەفەرموێت: ((لله أشد فرحاً بتوبة عبده حين يتوب إليه من أحدكم كان على راحلته بأرض فلاة، فانفلتت منه وعليها طعامه وشرابه، فأيس منها، فأتى شجرة فاضطجع في ظلها قد أيس من راحلته، فبينما هو كذلك إذا بها قائمة عنده، فأخذ بخطامها، قال من شدة الفرح اللهم أنت عبدي، وأنا ربك، أخطأ من شدة الفرح))^(٣).
واتە: خواى گەورە لەیەكێكتان خۆشحاڵترە سەبارەت بە تۆبەى بەندەكەى كاتێك تۆبە دەكات لەوەى كە كەسێك لەسەر ووڵاخەكەى دەبێت لە زەویەكى بیابان وچۆڵدا و لەدەستى دەردەچێت و دەڕوات لەكاتێكدا خواردن وخواردنەوەكەى بەسەر پشتیەوەیەتى، ئەمیش نائومێد دەبێت لێى، و دەچێت بۆ ژێر دارێك و ڕادەكشێت لەژێر سێبەرەكەیدا بە نائومێدى گەڕانەوەى ئاژەڵەكەیەوە، جا ئەو لەو حاڵەتەدا دەبێت دەبینێت وا ئاژەڵەكەى لەلایدا وەستاوە ئەمیش ڕەشمەكەى دەگرێت و لە خۆشیدا دەڵێت: خوایە گیان تۆ بەندەى منى و منیش پەروەردگارى تۆم، لە خۆشیدا هەڵەى كرد.

وە یەكێكى تر لە رێگریەكان ئەوەیە كە كەسەكە لێكدانەوەى هەبێت بۆ ئەو شتە بەشێوەیەك كە پێى وایە ئەو لەسەر حەقە، چونكە ئەم كەسە بە ئەنقەست تاوانى و سەرپێچى نەكردووە و دەچێتە ژێر ئەم ئایەتەوە كە دەفەرموێت: ( وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ)(الأحزاب: من الآية5) واتە: وە گوناهبارنابن لەوەى كە بەهەڵە ئەنجامتانداون و بە ئەنقەست نەبووە ، بەڵكو تەنها خواى پەروەردگار لێتاندەگرێت ئەگەر ئەوە بە ئەنقەست ئەنجامبدەن . وە خواى پەروەردگاریش لێبوردەیە بۆ ئەو كەسانەى هەڵەیانكردووە. جا ئەو كەسە ئەو لێكدانەوەیەى بریتیە لە ئەوپەڕى هەوڵ و تێكۆشانى، بۆیە خواى گەورەش دەفەرموێت: (لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا)(البقرة: من الآية286) واتە: ئایینى خواى پەروەردگار ئاسانە وگرانى تێدا نیە ، خواش داواى شتێك لەبەندەكانى ناكات كە لەتوانایاندا نەبێت.

لە كتێبـی " المغنی" دا 8/131 هاتووە كە دەڵێت: " ئەگەر كەسێك كوشتنى بێتاوانان و بردنی ماڵیانى حەڵاڵ كرد بەبێ هیچ پاساو و لێكدانەوەیەك ئەوا پێى كافر دەبێت، بەڵام ئەگەر بە تەئویل و لێكدانەوە بوو وەكو خەوارج ئەوا پێشتر باسمان كرد كە زۆربەى شەرع زانان بەكافریان دانەناون هەرچەندە خوێن و ماڵى موسڵمانانیان حەڵاڵ كردبوو، بەو كارەش خۆیان پێ لە خوا نزیك دەكردەوە، هەتا ئەو شوێنەى كە دەڵێت: ئەوەش زانراوە لە بۆچونى خەوارجەوە كە زۆرێك لە هاوەڵان و دواى ئەوانیشیان بە كافر وبێباوەڕ داناوە و خوێن و ماڵیانیان بە حەڵاڵ داناوە، وە كوشتنیشیان بە نزیك بوونەوە لە خوا هەژماركردووە، لەگەڵ ئەوەشدا زانایان خەوارجیان بە كافر دانەناوە لەبەر ئەوەى تەئویلیان هەبوو، بەهەمان شێوە هەركەسێكیش شتێكى حەرام حەڵاڵ بكات بە تەئولێك هەمان حوكمى هەیە".   

لە فەتواكانى شێخى ئیسلام ابن تیمیەدا 13/30 لە كۆكردنەوەى ابن القاسم هاتووە كە دەڵێت:
" سەرهەڵدانى بیدعەى خەوارج لەڕاستیدا بە هۆى خراپ تێگەیشتنیانەوە بوو لە قورئان، وە نیەتیان دژایەتى و ڕكابەرى قورئان نەبوو، بەڵام بەشێوەیەك لێى تێگەیشتن ئەوەنەبوو كە خودى قورئان داواى دەكات، بۆیە وا گومانیان برد كە واجبە تاوانباران بە كافر وبێباوەڕ دابنێن".
لەلاپەڕە 210 ى هەمان سەرچاوەدا دەڵێـت: " خەوارج پێچەوانەى ئەو سوننەتەیان كرد كە خودى قورئان فەرمان بە شوێن كەوتنى دەكات، وە ئەو باوەڕدارانەیان بە كافر لەقەڵەم دا كە خودى قورئان فەرمان بە دۆستایەتى و پشتیوانیان دەكات، بۆیە شوێنى ئەو ئایەتانە كەوتن لە قورئاندا كە مانا و واتاكانیان زۆر ڕوون و ڕاشكاو نین و هەستان بەلێكدانەوەیان لەسەر شێوازێكى دوور لە حەق و ڕاستیەوە ئەوەش بەبێ زانست و زانیاریەك كە لایان هەبێت بە مانا دروستەكەى، وبەبێ قووڵبونەوە لە عیلم و شوێنكەوتنى سوننەت و گەڕانەوە بۆ ڕاوبۆچونى ئەو كۆمەڵە موسڵمانانەى كە بەباشی و دروستى لە قورئان تێدەگەن".   

لە هەمان سەرچاوەى پێشوودا لە 28/518 دا دەڵێت: " زانایان یەكدەنگ و كۆكن لەسەر زەمكردنى خەوارج و بەگومڕادانانیان، بەڵام سەبارەت بە كافر دانانیان ئەوا ڕاجیاوازن بۆ دوو دەستەى جیاواز لە یەكتر". بەڵام لە 7/217 دا دەڵێت: " لە نێو هاوەڵاندا هیچ یەكێكیان نەبوو كە خەوارج بە كافر دابنێـن نە عەلى كوڕى ئەبی تالیب و نە جگە لەویش، بەڵكو حوكمیان لەسەریان دا وەكو ئەوەى كە ئەوان كۆمەڵە موسڵمانێكى ستەمكارى و دەستدرێژكارن، وەكو لێیانەوە دەق هاتووە لەسەر ئەوە كە ئێرە جێگاى باس كردنى نییە".

وە هەروەها لە 28/518 دا دەڵێت: " ئەمەى كە باس كرا دەقی لەسەر هاتووە لە زانایانەوە وەكو پێشەوا ئەحمەد و جگە لەویشەوە".
 وە لە 3/282 دا دەڵێت: " ئەو خەوارجە دەرچووانەى كە پێغەمبەرى خوا  ﷺ فەرمانى بە كوشتاریان كردووە، پێشەوا عەلى كوڕى ئەبی تالیب كە یەكێكە لە جێنشینە راشیدەكان كوشتارى كردن و هاوكات ژمارەیەكى زۆر لە زانایانى هاوەڵان هاوڕا و هاوكارى بوون لەوەدا و هەروەها شوێنكەوتوان و دواى ئەوانیش، وە عەلى كوڕى ئەبی تالیب و سەعدى كوڕى ئەبی وەققاص و جگە لەوانیش لە هاوەڵان خەوارجیان بە كافر دانەنا، بەڵكو بە موسڵمانیان دانا لەگەڵ ئەوەى كوشتاریان كرا، وە پێشەوا عەلى كوشتارى نەكردن هەتا ئەوان دەستپێشخەریان كردو خوێنى حەرامیان ڕشت بەبێ تاوان و دایان بەسەر ماڵى موسڵماناندا، بۆیە ئەمیش كوشتارى كردن بۆ بەرپەرچدانەوەى ستەم و دەستدرێژیەكەیان نەوەك لەبەر ئەوەى ئەوان كافرن.
هەربۆیە ئافرەتیان نەكرا بە جاریە و ماڵیان نەكرا بە غەنیمە، جا لە كاتێكدا ئەوانەى كە بە دەقى شەرعى و یەكدەنگى زانایان گومڕا و سەرلێشێواون، بەكافر دانانرێن لەگەڵ ئەوەى بەفەرمانى خوا و پێغەمبەرەكەى كوشتاریش دەكرێن، جا ئیتر چۆن دەستە و گروپەكانى تر كافر دەكرێن كە لە هەندێك لە بابەتە شەرعیەكاندا لێیان تێكچووە و ڕوون نییە بەلایانەوە بەبەراورد لەگەڵ لەخۆیان شارەزاتر؟! بۆیە دروست  وحەڵاڵ نییە بۆ هیچ یەكێك لەم دەستەو گروپانە كە ئەوى تر كافر بكات و خوێن و ماڵى بە حەڵاڵ دابنێت، ئەگەرچی بیدعەیەكى زەقیشی تێدا بێت، ئەگەرچى ئەوەى كافریشی دەكات خۆى بیدعەچی بێت دیسان، وە جارى وا هەیە بیدعەى ئەوان خراپتر و گومڕاترە، وە زۆرجاریش ئەوان هەموویان نەفام و نەزانن سەبارەت بە حەقیقەت و ڕاستى ئەوەى كە لەسەرى ڕاجیاواز و ناكۆكن". هەتا ئەو شوێنەى كە دەڵێت: " ئەگەر موسڵمان تەئویلی هەبێت بۆ كوشتار و كافركردن ئەوا كافر نابێت بەوە".
 هەروەها دەڵێت: " وە زانایان ڕاجیاوازن لە تێگەیشتن لە دەقی قورئان وسوننەت سەبارەت بە كەسێك كە ئیسلامى پێ نەگەیشتووە، بۆیە دەبن بەسێ كۆمەڵەوە لە مەزهەبی ئەحمەد و جگە لەویش. بەڵام ئەوەى صەحیح و پەسەندە ئەوەیە كە قورئان ئاماژەى بۆ دەكات و دەفەرموێت:  ( وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً) (الإسراء: من الآية15) واتە: وە خواى پەروەردگاریش سزاى هیچ كەسێك نادات تاوەكو بەڵگەى بەسەردا نەسەلمێنرێت ( إقامة الحجة ) بەناردنى پەیامبەران ــ سەلامى خوایان لەسەر بێت ــ و دابەزاندنى پەرتوكوكان .
 هەروەها دەفەرموێت: (رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) (النساء: من الآية165) واتە: كۆمەڵێك لە پەیامبەرانم ناردوون بۆ بەدیهێنراوەكانم ـ كە موژدەدەر بن بە پاداشت و ترسێنەر بن بە سزام ـ ، بۆ ئەوەى لەپاش ناردنى ئەو پەیامبەرانە هیچ بەڵگە و بیانویەك بەدەست مرۆڤەوە نەمێنێت بكرێت بە بیانوو.
 وفي الصحيحين عن النبي ﷺ: ((ما أحد أحب إليه العذر من الله، من أجل ذلك أرسل الرسل مبشرين منذرين)) .واتە: هیچ یەكێك نییە كە عوزر و بیانووى بەلاوە خۆش بێت لە خوا زیاتر، هەرلەبەر ئەوەیە كە پێغەمبەرانى ناردووە وەكو مژدەدەر و ترسێنەر.
پوختەى قسەش ئەوەیە كە نەزان و نەفام عوزرى هەیە لەوەى دەیڵێت یان دەیكات لەكاتێكدا كوفریشە، وەكو چۆن عوزرى هەیە لەوەى دەیڵێت یان دەیكات سەبارەت بە شتێك كە فسق و لە رێ دەرچوونیشە، ئەوەش بەبەڵگەى قورئان و سوننەت واعتبار و وتەى ئەهلى عیلم.
سەرچاوە : کتێبی فتاوى أرکان الإسلام: زاناى پایەبەرز : محمد بن صالح العثیمین - رحمه الله –

(١) أخرجه مسلم، كتاب الإيمان، باب بيان حال من قال لأخيه يا كافر (60).
(٢) أخرجه أبو داود، كتاب اللباس، باب ما جاء في الكبر (4090)، وابن ماجه، كتاب الزهد، باب البراءة من الكبر والتواضع (4174).
(٣) أخرجه مسلم، كتاب التوبة، باب في الحض على التوبة والفرح  بها (2747) .