بسم الله الرحمن الرحیم
سوپاس و ستایش بۆ خواى گەورە ، وە درودو سڵاو لە سەر گیانى پێغەمبەرى خوا ، وە لەسەر خێزان و كەس وكارى ئیماندارو هاوەڵان و شوێن كەوتوانى تا رۆژى دوایى.

 یەكەم: پێناسەی عیددە  
 عیددە لەڕووی شەرعیەوە: ناوێكە بۆ ئەو ماوەیەی كە ئافرەت تێیدا چاوەڕوانی دەكات و دەوەستێت لەوەی هاوسەرگیری بكات لەدوای مردنی مێردەكەی یان جیابوونەوەی لێی, ئیتر بە منداڵبوون بێت یان پاكبوونەوە لە حەیز یاخود مانگ.

 دووەم: واجبێتی عیددە لەسەر ئافرەت 
 ئافرەت لەسەری واجبە كە عیددە بگرێت دوای جیابوونەوەی لە مێردەكەی ئیتر ئەو جیابوونەوەیە بە مردنی مێردبێت یان تەڵاقدانی یاخود هۆكاری تر.
 خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿ وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ ﴾ [البقرة: 228].

واتە : ئافره‌تانی ته‌ڵاق دراو سێ (قورء) واته‌: سێ حه‌یز چاوه‌ڕێ ئه‌كه‌ن ئه‌وه‌ عیدده‌كه‌یانه‌ ئافره‌تێك كه‌ ته‌ڵاق بدرێ عیدده‌كه‌ی سێ حه‌یزه‌  .
هەروەها دەفەرموێت  : ﴿ وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا ﴾ [الطلاق: 4].

واتە : وه‌ ئه‌و ئافره‌تانه‌ی كه‌ بێ ئومێد بوونه‌ له‌ كه‌وتنه‌ سووڕی مانگانه‌ له‌به‌ر گه‌وره‌یى ته‌مه‌نیان، وه‌ ئه‌وانه‌یشی كه‌ هێشتا كه‌م ته‌مه‌نن و نه‌كه‌وتوونه‌ته‌ سووڕی مانگانه‌وه‌، وه‌ ئێوه‌ گومانتان هه‌بوو له‌ عیدده‌كه‌یان و نه‌تانزانی عیدده‌یان چه‌نده‌ ئه‌وه‌ عیدده‌ی ئه‌وانه‌ سێ مانگه‌ ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئافره‌ت ته‌ڵاقدرا یان مێرده‌كه‌ی مردو دووگیان بوون ئه‌و كاته‌ عیدده‌یان بریتییه‌ له‌ دانانی حه‌مله‌كه‌یان، هه‌ر كاتێك حه‌مله‌كه‌یان دانا ئه‌وه‌ عیدده‌كه‌یان كۆتایی هاتووه‌ ئه‌گه‌ر ته‌نها رۆژێكیش بێت ، وه‌ هه‌ر كه‌سێك ته‌قوای خوای گه‌وره‌ بكات و خۆی له‌ تاوان بپارێزێ ئه‌وا خوای گه‌وره‌ كاروباری له‌ دونیاو قیامه‌تدا بۆ ئاسان ئه‌كات.

هەروەها دەفەرموێت  : ﴿ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴾ [البقرة: 234].

واتە : وه‌ ئه‌گه‌ر هاتوو پیاوێك له‌ ئێوه‌ مرد وه‌ خێزانی به‌جێهێشت ئه‌وه‌ عیدده‌كه‌یان چوار مانگ و ده‌ ڕۆژه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی چوار مانگ ئه‌وه‌ دروست بوونی مناڵ و كۆرپه‌یه‌ وه‌ ده‌ ڕۆژیش ئیحتیاته‌ ،وه‌ ئه‌گه‌ر ئافره‌ت كاتی خۆی و عیدده‌كه‌ی ته‌واو بوو ئه‌و كاته‌ دروسته‌ خۆی بڕازێنێته‌وه‌ وه‌ خۆی ئاماده‌ بكات بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ شوو بكات به‌ڵام به‌چاكه‌ شتێك نه‌كات كه‌ پێچه‌وانه‌ی شه‌رع بێت یان پێچه‌وانه‌ی داب و نه‌ریتی جوان بێت ، وه‌ خوای گه‌وره‌ زۆر زانایه‌ به‌ كرده‌وه‌كانی ئێوه‌.
لە بوخاری و موسلیمدا فەرموودەیەك هاتووە لە ئوم حەبیبەوە رەزای خوای لێ بێت كە دەڵێت: پێغەمبەری خوا ﷺ فەرموویەتی: «لَا يَحِلُّ لِامْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللهِ وَاليَوْمِ الآخِرِ أَنْ تُحِدَّ عَلَى مَيِّتٍ فَوْقَ ثَلَاثِ لَيَالٍ، إِلَّا عَلَى زَوْجٍ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا» متفق عليه: رواه البخاري (1280)، ومسلم (1486). واتە: حەڵاڵ نی یە هیچ ژنێك باوەڕی بە خواو ڕۆژیدوایی هەبێ‌، زیاتر لەسێ‌ ڕۆژ ماتەمینی بگرێت بۆ مردوو، مەگەر بۆ مێردی كە چوار مانگ و دە ڕۆژە.

 سێ یەم: جۆرەكانی عیددە
 عیددە هەشت جۆری هەیە:
 یەكەم: عیددەی ئافرەتی دووگیان بە دانانی سكەكەی واتە بەلەدایك بوونی منداڵەكەی كاتی عیددە و چاوەڕوانیەكەی تەواو دەبێت و كۆتایی پێ دێت, لەبەر ئەوەی خوای گەورە فەرموویەتی: ﴿ وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ ﴾ [الطلاق: 4].

واتە : به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئافره‌ت ته‌ڵاقدرا یان مێرده‌كه‌ی مردو دووگیان بوون ئه‌و كاته‌ عیدده‌یان بریتییه‌ له‌ دانانی حه‌مله‌كه‌یان، هه‌ر كاتێك حه‌مله‌كه‌یان دانا ئه‌وه‌ عیدده‌كه‌یان كۆتایی هاتووه‌ ئه‌گه‌ر ته‌نها رۆژێكیش بێت

 دووەم: ئافرەتی مێرد مردوو، ئەگەر دووگیان نەبوو وە پێش ئەوەی مێردەكەی چووبێتە لای ئەوا ماوەی عیددەكەی چوار مانگ و دە ڕۆژە. لەبەر ئەوەی خوای گەورە فەرموویەتی: ﴿ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴾ [البقرة: 234].

 سێ یەم: ئافرەتی تەڵاق دراو ماوەی عیددەكەی سێ حەیزە, لەبەر ئایەتی: ﴿ وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ ﴾ [البقرة: 228].

 چوارەم: عیددەی ئەو ئافرەتەی كە تەڵاقدراوە و ناكەوێتە حەیزەوە لەبەر پیری یان زۆربچووكی و منداڵی ئەوا ئەگەر لەیەكەم مانگەوە تەڵاق درا ئەوا عیددەكەی بریتیە لە سێ مانگ, لەبەر ئایەتی: ﴿ وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا ﴾ [الطلاق: 4].

 پێنجەم: ئەو ئافرەتەی كە لە حەیز دەبڕێتەوە پێش ئەوەی بگاتە تەمەنی پیری و لەحەیزبڕانەوە و هۆكاری ئەوەشی نەزانی ئەوا عیددەكەی بریتیە لە ساڵێك كە گوزارشتە لە نۆ مانگ, بۆ ئەوەی تەواو دڵنیابێت لەوەی كە دووگیان نییە و دوای ئەوە سێ مانگ چاوەڕوانی دەكات كە عیددەی ئافرەتی پیر وبەساڵاچووە كە لەحەیزبڕاوەتەوە. 
پێشەوا شافعی دەڵێت: ئەمە بڕیار و حوكمی عومەرە ڕەزاى خواى لێ بێ لەنێو هاوەڵانی موهاجرین و ئەنصار و ئەوەی بیزانین هیچ كامیان نكۆڵی لێ نەكرد بۆیە دەبێت بە یەكدەنگی هاوەڵان  ].انظر: «الكافي» (5/ 15-16)، و«شرح المنتهى» (5/ 597).

 ئەگەر پێش تەواوبونی ساڵەكە كەوتە حەیزەوە ئەگەر بۆ ساتێكی كەمیش بێت ئەوا لەسەریەتی بە حەیز عیددە بگرێت. 
 بەڵام ئەگەر هۆكاری لەحەیزبڕانەوەكەی زانی وەكو لەبەر نەخۆشی یان شیردان ئەوا بەردەوام دەبێت لە عیددەكەی هەتا دەكەوێتە حەیزەوە ئەوجا عیددە دەگرێت ئەگەر زۆریشی پێ بچێت.
 پێشەوا بەیعەقی بە سەنەدێكی صەحیح لە عەلقەمەی كوڕی قەیسەوە ڕەزاى خواى لێ بێ دەگێڕێتەوە كە خێزانەكەی بە تەڵاقێك یان دووان تەڵاق داوە, پاشان كەوتۆتە یەك حەیزەوە یان دووان, دوای ئەوەی ئیتر بۆ ماوەی حەڤدە یان هەژدە مانگ لەحەیزبڕاوەتەوە, و دواتریش مرد، ئەمیش هات بۆ لای ابن مەسعود ڕەزاى خواى لێ بێ و لێی پرسی ئەویش وتی: خوای گەورە میراتەكەی لێت حەبس كرد. بۆیە ئەویش میراتی لێگرت.
صحيح: رواه البيهقي في «الكبرى» (7/ 419)، وعبد الرزاق (6/ 342)، وابن أبي شيبة (5/ 210)، وصححه ابن الملقن في «البدر المنير» (8/ 224)، والنووي في «إرشاد الفقيه» (2/ 229).

 شەشەم: ئەو ئافرەتەی كە مێردەكەی سەفەر دەكات و هەواڵی نامێنێت، و نازانرێت كە زیندووە یان مردووە, ئەوا عیددەكەی دادوەر دیاری دەكات. 

 حەوتەم: عیددەی ئەو ئافرەتەی كە خولع دەكات لەمێردەكەی بریتیە لە تەواوبونی یەك حەیز,
 پێشەوا تیرمیزی بە سەنەدێكی صەحیح دەگێڕێتەوە كە روبەییعی كچی موعەویزی كوڕی عەفراء  رەزای خوای لێ بێت خولعی كرد لەسەردەمی پێغەمبەری خوادا ﷺ و ئەمیش فەرمانی پێكرد یان فەرمانی پێكرا كە یەك حەیز عیددە بگرێت.
صحيح: رواه الترمذي (1185)، وابن ماجه (2058)، وصححه الألباني.
 پێشەوا ئەبو داود بە سەنەدێكی صەحیح دەگێڕێتەوە لە ابن عەباسەوە ڕەزاى خواى لێ بێ كە خێزانی سابتی كوڕی قەیس ڕەزاى خواى لێ بێ خولعی لێكرد و پێغەمبەری خوایش عیددەكەی بە یەك حەیز بۆ دیاری كرد.
صحيح: رواه أبو داود (2231)، والترمذي (1185)، والنسائي (3497)، وصححه الألباني.

  هەشتەم: ئافرەتی زیناكار ماوەی عیددەكەی یەك حەیزە ئەوەش بۆ پاكبونەوەی منداڵدان, و پارێزگاری كردن لە تێكەڵبوونی مەنی و تێكچوونی نەژاد و ڕەچەڵەك .
 انظر: «الكافي» (5/ 19).

 چوارەم: حیكمەت لە شەرعاندنی عیددە
 یەكەم: پاكبوونەوەی منداڵدانی ئافرەت لە دووگیانی, ئەوەش بۆ ئەوەی پیاوی تر جیماعی لەگەڵدا نەكات هەتا بەتەواوەتی لەیەكەم جیادەبێتەوە و پەیوەندی پێوە نامێنێت، بەوەش نەسەب و خزمایەتی تێك ناچێت و تێكەڵ نابێت.

 دووەم: درێژكردنەوەی كاتی گێڕانەوەی ئافرەتی تەڵاقدراو بۆ مێردەكەی، چونكە پێدەچێت پەشیمان بێتەوە و بیەوێت خێزانەكەی بگێڕێتەوە بەو هۆیەوە دەتوانێت بیدۆزێتەوە.

 سێ یەم: بەگەورەدانانی مەترسی ئەم گرێبەستە و بەرزكردنەوەی پلەوپایە و دەرخستنی ڕێز و شكۆی . انظر: «إعلام الموقعين» (2/ 50-51).

 پێنجەم: واجبێیتی ماتەمینی گێڕان ( إحداد )ی ئافرەتی مێرد مردوو. 
واجبە ئافرەتی مێردمردوو چوار مانگ و دە ڕۆژ ماتەمینی بگرێت جگە لە دووگیان نەبێت كە بە دانانی سكەكەی كاتەكەی تەواو دەبێت. 
 إحداد: بریتیە لە دووركەوتنەوە لە هۆكارەكانی جیماعی ئافرەت و ئەو ڕێگایانەی كە سەیردەكرێت لەجوانی و خۆڕازاندنەوە وبۆنخۆشی و خەنەكردن و سووراودان و چاوڕەشتن و جلی جوان و سەرنجڕاكێش لەبەركردن وزێڕپۆشی. و بەڵگەی إحدادیش بۆ ئەو ئافرەتە ئەم ئایەتەیە كە خوای گەورە فەرموویەتی:﴿ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴾ [البقرة: 234].
 هەردوو پێشەوا بوخاری و موسلیم دەگێڕنەوە لە ئوم سەلەمەوە رەزای خوای لێ بێت كە دەڵێت: ئافرەتێك هات بۆ لای پێغەمبەری خوا ﷺ ووتی: ئەی پێغەمبەری خوا (ﷺ)، مێردی كچەكەم وەفاتی كردووە، كچەكەم تووشی چاو ئێشە بووە، ئایا دروستە چاوی بە كل بۆ بڕێژین؟ پێغەمبەر (ﷺ) فەرمووی: ((نەخێر)). ئەمەی دووجار یان سێ‌جار دووبارە كردەوە. لەهەموو جارێكیشدا دەیفەرموو: ((نەخێر))، ماوەكەی چوار مانگ و دە ڕۆژە. خۆ جاران یەكێ‌ لەئێوە لەسەردەمی نەفامیدا دوای تەواو بونی ساڵێك پشقلەكەی فڕێ‌ دەدا)). (حمید) دەڵێ: بە (زینب)م وت: مەبەستی چی بوو دوای تەواو بونی ساڵێك پشقلەكەی فڕێ‌ دەدا؟ (زینب) وتی: لەسەردەمی نەفامیدا ئەگەر ژن مێردەكەی بمردایە دەچووە زنجێكی پیس و پۆخڵی بچووكەوە، خراپترین جلی لەبەردەكرد. نەبۆنی خۆش و نەهیچی تری بەجێ‌ نەئەهێنا تا ساڵێك. ئینجا گیاندارێكیان دەهێنا گوێدرێژ یان مەڕ یان باڵندەیەك. داوێن و گیانی خۆی پێدا هەڵدەسوو، كەمجار ئەو شتەی ئەو خۆی پێ‌دەسڕی نەدەمرد(1)، ئینجا لە زنجەكەی دەهاتە دەرەوە، پشقلێكی دەدرایە دەست و ئەویش فڕێ‌ی دەدا، ئیتر ئەوكاتە ئاوی بە خۆیدا دەكرد و بۆنی خۆشی لەخۆی دەدا.
 پرسیار لە مالك كرا كە چی لێ دەكات؟ ئەویش وتی: دەیهێنێت بە پێستیدا.
 متفق عليه: رواه البخاري (5337)، ومسلم (1489).
 دورست نییە بۆ ئافرەتی مێردمردوو كە هیچ شتێكی خۆڕازاندنەوە بەخۆیدا بكات و بەكاربهێنێت لەكاتی عیددەیدا وەكو بۆیە و زێڕ و گەوهەر  وچاوڕەشتن.
 بوخاری و موسلیم فەرموودەیەك دەگێڕنەوە لە ئوم عەتیەوە رەزای خوای لێ بێت كە دەڵێت: هیچ ژنێك بۆ مردوو زیاتر لەسێ‌ ڕۆژ ماتەمینی نابێ‌ بكات، مەگەر بۆ مێردی كە بۆ ماوەی چوار مانگ و دە ڕۆژە، لەوكاتانەدا جگە لەپەڕۆی خۆ بەستنەكەی نابێ‌ جلی ڕەنگاوڕەنگی لەبەردابێت، چاوناڕێژێت و بۆن لەخۆی نادات، مەگەر پاش پاكبوونەوە، كە ئەتوانێت كەمێك بۆنی (قسط) و (أضفار) [كە دوو جۆر بۆنی ئەو سەردەمە بوون] لەخۆی بدات.[ متفق علیه].

[مەبەست ئەوەیە كە لاشەی ئەو ئافرەتە ئەوەندە پیس ئەبوو، كە زۆر جار ئەو گیاندارەی دەكوشت كە لێی نزیك دەكرایەوە].

 مەبەست لەم فەرموودەیەش بریتیە لە دەربڕینی نادروستێتی بەكارهێنانی هەر جۆرە هۆكارێكی خۆڕازاندنەوە لەلایەن ئافرەتی مێردمردووەوە مەگەر دوای پاكبونەوەی لە حەیز نەبێت كە بەپەڕۆیەكی بۆندار شوێنی خوێنەكە پاك دەكاتەوە. 
 بوخاری و موسلیم فەرموودەیەك دەگێڕنەوە لە ئوم حەبیبەوە رەزای خوای لێ بێت كە دەڵێت: بیستم پێغەمبەری خوا ﷺ فەرمووی: «لَا  يَحِلُّ لِامْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَاليَوْمِ الآخِرِ، تُحِدُّ عَلَى مَيِّتٍ فَوْقَ ثَلاَثٍ إِلَّا عَلَى زَوْجٍ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا» واتە: حەڵاڵ نی یە بۆ هیچ ئافرەتێك كە باوەڕی بەخواو ڕۆژی دوایی هەبێ‌، زیاتر لە سێ‌ ڕۆژ ماتەمینی بگرێ‌ بۆ مردووەكەی، مەگەر بۆ  مێرد كە چوار مانگ و دە ڕۆژە. [27].

 هەروەها دروست نییە بۆ ئافرەتی مێردمردوو كەلەوماڵەی مێردەكەی تێیدا مردووە لەكاتی عیددەدا دەربچێت. وەكو ئەبو داود بە سەنەدێكی صەحیح دەگێڕێتەوە لە فورەیعەی كچی مالكەوە رەزای خوای لێ بیت كە پێغەمبەری خوا  كاتێك ئەم ئافرەتە مێردەكەی كوژراوە پێی فەرمووە: «امْكُثِي فِي بَيْتِكِ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ»، فَاعْتَدَّتْ فِيهِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا .واتە: لە ماڵەكەی خۆتدا بمێنەرەوە هەتا ماوە و كاتەكەی خۆت تەواو دەبێت. ئەویش لەو ماڵەدا مایەوە هەتا چوار مانگ و دە ڕۆژ.

ئەگەریش بیانوی هەبوو لەوەی لەماڵی مێردەكەیدا بمێنێتەوە وەكو ئەوەی ترسا بەتەنها ئەوا دروستە بۆی بچێت بۆ ماڵێكی تر. 
 وە دروستیشە بۆی دەربچێت بۆ پێداویستیەكی بەڕۆژ, وەكو ئەوەی ئەگەر باوكی نەخۆش كەوت و بچێـت بۆ سەردانی و بگەڕێتەوە یان دڵتەنگ بێت و بچێت بۆ سەردانی دراوسێكەی و بگەڕێتەوە. بەڵام دروست نییە بۆی دەربچێت بۆ گەشت و خۆشی و عومرە و هاوشێوەكانی.