ـ بابەتی شتە پیسەكان (النَّجاسات) :
شتە پیسەكان (النَّجاسات) كۆی (النَّجاسة) یە ، كە بریتییە لە هەموو ئەو شتانەی كەوا خەڵكانی ئارزوو تەندروست قیزی لـێ‌دەكەنەوە و خۆپارێزی لـێ‌دەكەن و جلەكانیانی لـێ‌دەشۆرن ئەگەر بەریان بكەوێت وەكو پیسی و میزی مرۆڤــ(1)* .
وە بنەوا (أصل) لە شتەكاندا حەڵاڵێتی و پاكێتییه ، بۆیە هەر كەسێك بڕیاری پیسێتی شتێكی دا ئەوا پێویستە لەسەری بەڵگە بێنێت جا ئەگەر پشت ڕاستی كردەوە ئەوا وایە ، وە ئەگەر بێ‌دەسەڵات بوو لە هێنانەوەی بەڵگەدا یان شتێكی هێنا كەوا ناكارێتە بەڵگە ئەوا پێویستە لەسەر ئێمە ڕابوەستین لەسەر ئەوەی كەوا بنەوا (الأصل) و بێ‌بەری بوون (البراءة)* دەیخوازێت(2) ، چونكە بڕیار دان بە پیسێتی بڕیارێكی ئەرك خستنە ئەستۆیە (حكم تكليفي) بەڵای پێ‌ گشتگیر دەبێت ، بۆیە حەڵاڵ نییە بڕیاری وا بدرێت ئیللا دوای پشت ڕاستكردنەوەی بەڵگە نەبێت(3).
وە لەو شتانەی كەوا بەڵگە هاتووە لەسەر پیسێتیان :

1 ، 2 ـ میزی ئادەمیزاد و پیسییەكەی :
پیسییەكە ئەوا لەبەر فەرموودەكەی (أبو هریرە رضی اللە عنە) كەوا پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرموویەتی :
((إِذا وَطِئَ أحدُكُمْ بِنَعلِهِ الأَذَى فإِنَّ التُّرابَ له طَهُورٌ))(4).
واتە : ئەگەر یەكێك لە ئێوە بە پێڵاوەكانی پێ‌ی نا بەسەر ئەزێتدەرێكدا ئەوا خۆڵ پاك كەرەوەیە بۆی .
وە ئەزێتدەر (الأَذَى) بریتییە لە : هەموو ئەو شتانەی كەوا ئەزێت و ئازارت دەدات لە پیسی و شتی قیزەون و بەرد و دڕك و جگە لەمانەش (5).
بەڵام مەبەست پێ‌ی لەم فەرمەەدەیەدا ... پیسییه وەكو ئاشكرایە .
وە میزەكە ئەوا لەبەر فەرموودەكەی (أنس رضی الله عنە) :
((أَنَّ أَعْرَابِيَّاً بَالَ فِي الْمَسْجِدِ ، فَقَامَ إِلَيْهِ بَعْضُ الْقَوْمِ ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ : "دَعُوهُ وَلا تُزْرِمُوهُ(6)" ، قال : فَلَمَّا فَرَغَ دَعَا بِدَلْوٍ مِنْ مَاءٍ فَصَبَّهُ عَلَيْهِ))(7).
واتە : پیاوێكی دەشتەكی لە نێو مزگەوتدا میزی كرد ، بۆیە هەندێك لە خەڵكەكە بۆی هەستان ، پێغەمبەری خوایش (ﷺ) فەرمووی : وازی لـێ‌بێنن و میزەكەی پێ‌مەبڕن ، (أنس) وتی : جا كاتێك لـێ‌بووەیەوە داوای سەتڵێك ئاوی كرد و كردی بەسەریدا .

3 ، 4 ـ مەزی و وەدی :
(مەذی) : ئاوێكی سپی تەنكی (روونی) لینجە ، لە كاتی ورووژانی ئارەزوودا* دێتە دەرەوە بە بێ‌ چێژ بینین و فیچقە كردن ، وە خاوبوونەوەی بە دوادا نییە ، وە جاری وا هەیە هەست بە هاتنە دەرەوەی ناكرێت ، وە ئەمە لە پیاو و ژنیشدا هەیە(8).
ئەمەش پیسە ، لەبەر ئەمە پێغەمبەر (ﷺ) فەرمانی كردووە بە شۆردنی (ئەندامی پیاو) لـێ‌ی .
عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ قَالَ : ((كُنْتُ رَجُلًا مَذَّاءً ، وَكُنْتُ أَسْتَحْيِي أَنْ أَسْأَلَ النَّبِيَّ (ﷺ) لِمَكَانِ ابْنَتِـهِ ، فَأَمَرْتُ الْـمِقْدَادَ بْنَ الأَسْوَدِ فَسَأَلَـهُ ، فَقَالَ : يَغْسِلُ ذَكَرَهُ وَيَتَوَضَّأُ))(9).
واتە : (علی رضي الله عنه) فەرموویەتی : من پیاوێكی (مەزی) زۆر بووم ، وە من شەرمم دەكرد لەوەی كە پرسیار بكەم لە پێغەمبەر (ﷺ) لەبەر جێ‌ی كچەكەی ، بۆیە فەرمانم كرد بە (الـمِقْدَاد بْنَ الأسود) پرسیارم بۆ بكات ئەویش پرسیاری لـێ‌ی كرد ، پێغەمبەریش (ﷺ) فەرمووی : (زەكەری) دەشۆرێت و دەستنوێژ دەگرێت .
وە (وەدی) : ئاوێكی سپی خەستی ـ لینجە ـ دوای میز كردن دێتە دەرەوە(10).
ئەمەش پیسە .
عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ : ((الـمَنِيُّ والْوَدِيُّ والـمَذِيُّ : أَمَّا الـمَنِيُّ فَهُوَ الذي مِنْهُ الْغُسْلُ ، وأَمَّا الْوَدِيُّ والـمَذِيُّ ، فَقَالَ : أَغْسِلْ ذَكَرَكَ أَوْ مَذَاكِيْرَكَ ، وَتَوَضَّأْ وُضُوءَكَ لِلصَّلاةِ))(11).
واتە : (مەنی) و (وەدی) و (مەزی) : (مەنی) ئەوەیە كەوا بە هاتنە دەرەوەی خۆشۆردن پێویست دەبێت ، بەڵام سەبارەت بە (وەدی) و (مەژی) ئەوا فەرموویەتی : (زەكەرت) بشۆرە و دەستنوێژ بگرە وەكو چۆن دەستنوێژ دەگریت بۆ نوێژ .

5 ـ پاشەڕۆی (میز و پشقل و تەرسەقولی) ئەو گیاندارانەی كەوا گۆشتیان ناخورێت :
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ : ((أَرَادَ النَّبِيُّ (ﷺ) أَنْ يَتَبَرَّزَ ، فَقَالَ : ائْتِنِي بِثَلَاثَةِ أَحْجَارٍ ، فَوَجَدْتُ لَهُ حَجَرَيْنِ وَرَوْثَةَ حِمَارٍ ، فَاَمْسَكَ الْحَجَرَيْنِ وَطَرَحَ الرَّوْثَةَ ، وَقَالَ : هِيَ رِجْسٌ))(12).
واتە : پێغەمبەر (ﷺ) ویستی بچێتە سەرئاو ، بۆیە فەرمووی : سێ‌ بەردم بۆ بێنە ، منیش دوو بەردم بۆی دۆزیەوە و تەرسەقولی كەرێك ، ئەویش دوو بەردەكەی وەرگرت و تەرسەقولەكەی فڕێ‌دا و فەرمووی : ئەمە پیسە .

6 ـ خوێنی بێ‌نوێژی (دَمُ الحیض) : عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ أَبِي بَكْرٍ قَالَتْ : ((جَاءَتِ امْرَأَةٌ إِلَى النَّـبِيِّ (ﷺ) فَقَالَتْ : إِحْدَانَا يُصِيْبُ ثَوْبَهَا مِنْ دَّمِ الْحَيْضِ كَيْفَ تَصْنَعُ ؟ فَقَالَ : " تَحُتُّهُ ثُمَّ تَقْرُصُهُ(13) بِالْمَاءِ وَتَنْضَحُهُ ثُمَّ تُصَلي فِيهِ))(14).
واتە : ئافرەتێك هات بۆ لای پێغەمبەر (ﷺ) و وتی : یەكێك لە ئێمە جلەكانی خوێنی بێ‌نوێژی بەردەكەوێت چی بكات ؟ پێغەمبەریش (ﷺ) فەرمووی : دەیپرێنێت و بەسەر پەنجەكانی لەگـەڵ ئاودا دەیدات بەیەكدا و دەیشۆرێت ئەنـجا نوێژی تێدا دەكات .

7 ـ لیكی سەگ :
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) : ((طُهُورُ إنَاءِ أَحَدِكُمْ إذَا وَلَغَ فِيهِ الْكَلْبُ أَنْ يَغْسِلَهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ أُولَاهُنَّ بِالتُّرَابِ))(15).
واتە : پاك بوونەوەی قاپی یەكێك لە ئێوە ئەگەر سەگ بە كەناری زمانی تێیدا خواردیەوە* بەوە دەبێت كەوا حەوت جار بیشۆرێت یەكەمین جاریان بە خۆڵاو بێت .

8 ـ مردارۆبوو :
مردارۆبوو : ئەوەیە كە خۆی ژیانی لەدەست دابێت و هەناسەی لووتی نەمابێت بە بێ‌ سەربڕینی شەرعی ، لەبەر فەرموودەكەی پێغەمبەر (ﷺ) : ((إِذَا دُبِغَ الإِهَابُ فَقَدْ طَهُرَ))(16).
واتە : ئەگەر پێستەی مردارۆبوو خۆشەكرا ئەوا پاك بووەتەوە .

بەڵام ئەمانەی خوارەوەی لـێ‌دەردەكرێن و پیس نین :

1 ـ ماسی و كوللەی مردارۆبوو : لەبەر فەرموودەكەی (ابن عمر) كە فەرموویەتی : پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرموویەتی : ((أُحِلَّتْ لَنَا مَيْتَتَانِ وَدَمَانِ : أَمَّا الْمَيْتَتَانِ : فَالْحُوتُ وَالْجَرَادُ ، وَأَمَّا الدَّمَانِ : فَالْكَبِدُ وَالطِّحَالُ))(17).
واتە : دوو مردارۆبوو و دوو خوێنمان بۆ حەڵاڵ كراوە : دوو مردارۆبووەكە : ماسی و كوللەن ، دوو خوێنەكەش : جگەر و سپڵن .

2 ـ مردارۆبووی ئەو شتانەی كە خوێنیان نییە ڕێ بكات ، وەكو مێش و مێروولە و هەنگ و هاوشێوەی ئەمانە : عَنْ أَبِي هُرَيْـرَةَ أَنَّ رَسُولُ اللَّهِ (ﷺ) قَالَ : ((إِذَا وَقَـعَ الذُّبَابُ فِي إِنَاءِ أَحَدِكُمْ فَلْيَغْمِسْهُ كُلَّهُ ثُمَّ لِيَطْرَحْهُ ، فَإِنَّ فِي إِحْدَى جَنَاحَيْهِ دَاءً وَفِي الْآخَرِ شِفَاءً))(18).
واتە : ئەگەر مێش كەوتە نێو قاپی یەكێكتانەوە ئەوا با هەمووی بكات بەقوتا و ئەنجا دەری بێنێتە دەرەوە ، چونكە بەڕاستی لە نێو یەكێك لە دوو باڵەكەیدا نەخۆشی تێدایە و ئەوی تریان شیفای تێدایە .

3 ـ ئێسك و شاخ و نینۆك و توك و پەڕی مردارۆبوو :
هەموو ئەمانە پاكن ، بە ڕاوەستان لەسەر بنەوا كە پاكێتییه (الأصل هو الطهارة) ، وە لەبەر ئەوەی كە ئیمامی (البخاری) بە (مُعلَّق)ی دەیگێڕێتەوە و فەرموویەتی :
(وَقَالَ الزُّهْرِيُّ فِي عِظَامِ الْمَوْتَى ـ نَحْوَ الْفِيلِ وَغَيْرِهِ ـ : "أَدْرَكْتُ نَاسًا مِنْ سَلَفِ الْعُلَمَاءِ يَمْتَشِطُونَ بِهَا ، وَيَدَّهِنُونَ فِيهَا ، لاَ يَرَوْنَ بِهِ بَأْسًا" ، وَقَالَ حَمَّادٌ : "لاَ بَأْسَ بِرِيشِ الْمَيْتَةِ")(19).
واتە : (الزُّهْرِي) سەبارەت بە ئێسقانی مردارۆبوو ـ وەكو هی فیل و جگە لەویش ـ فەرموویەتی : گەیشتووم بە كەسانێك لە پێشینەی زانایان سەر و ریشیان پێ‌ شانە كردووە و رۆنیان تێیدا داناوە و هیچیان تێیدا نەبینیوە .وة (حَمَّاد)يش فەرموویەتی : پەڕی مردارۆبوو هیچی تێدا نییە .

وەرگیراوە لە کتێبی : (كورتەیەك لە فیقهی سوننەت و قورئانی ئازیز ) لە وەرگێڕانى بەڕێز : مامۆستا محمد عبدالرحمن

پەراوێزەکان

(1) الروضة الندية : (1 / 12) .
* تێبینی : ئەم پێناسەیە بۆ (پیسی / النَّجاسة) دروست و تەواو نییە ، چونكە شتانێك هەن ئەو سیفەتانەیان تێدایە و لەگـەڵ ئەوەشدا لە رووی شەرعـەوە پیس نین وەكو بەڵغەم و چڵم و مەنی و پشقـل و تەپاڵە و ... هتد لەو شتانەی كەوا خەڵـكانی ئارزوو تەندروستیش قیـزی لـێ‌دەكەنەوە و خۆپارێزی لـێ‌دەكەن و جلەكانـیـانی لـێ‌دەشـۆرن ئەگەر بەریان بكەوێت كە چی لەگـەڵ ئەوەشدا لە رووی شـەرعەوە پاكن و پیـس نین .
(شیخ الإسلام ابن تیمیة) فەرموویەتی : (إِنَّ الثَّوْبَ قَدْ يُغْسَلُ مِنْ الْمُخَاطِ وَالْبُصَاقِ وَالنُّخَامَةِ اسْتِقْذَارًا لَا تَنْجِيسَاً) [مجموع الفتاوى : (5 / 44)] .
واتە : بەڕاستی جلوبەرگ هەندێك جار دەشۆردرێت لە چڵم و بەڵغەم و كڵم لەبەر قیزلێكردنەوە لێیان نەك لەبەر پیسێتیان .
بۆیە ڕاست ترین پێناسە بۆ (پیسی / النَّجاسة) ئەوەیە كەوا بوترێت : (النَّجاسة : هي ما حكمَ الشارعُ بنجاستهِ) .
واتە : پیسی ئەوەیە كەوا دانەری شەرع (خوا و پێغەمبەرەكەی ﷺ) بڕیاری پیسێتی بەسەریدا دابێت .
یان بوترێت : (لا يُحكم بِنجاسة شيءٍ إلاَّ بدليل شرعي) [انظر : مجموع الفتاوى شيخ الإسلام ابن تيمية : (4 / 373) و (4 / 390)] .
واتە : بڕیار نادرێت بە پیسێتی هیچ شتێك ئیللا بە بەڵگەیەكی شەرعی نەبێت . (وەرگێڕ)
* مەبەست بە وشەی (بێ‌بەری بوون یان ئەستۆ پاكی/ البرا‌ءة) ئەوەیە كەوا لە بنەوادا هەموو شتەكان پاكن و بێ‌بەرین لە توهمەتبار كردنیان بە پیسێتی ، بۆیە هەر كەسێك شتێكی توهمەتبار كرد بەوەی كەوا پیسە ئەوا دەبێت ئەو توهمەتبار كردنە پشت ڕاستبكاتەوە بە بەڵگە ، ئەگینا توهمەتەكەی ڕەت دەكرێتەوە. (وەرگێڕ)
(2) السيل الـجرار : (1/ 31) .
(3) الروضة الندية : (1/ 15) .
(4) صحيح [ص.د 834] د (2 / 47 / 381) .
(5) عون الـمعبود : (2 / 44) .
(6) وَلا تُزْرِمُوهُ : لا تقطعوا بوله . واتە : میزەكەی پێ‌مەبڕن .
(7) متفق عليه : [م (1 / 236 / 284)] واللفظ له ، خ (10 / 449 / 6025) .
* بە بیر كردنەوە لە جووت بوون و ماچ كردن و دەست بازی لە گەڵ ئافرەتدا دێتە دەرەوە .
(8) شرح مسلم للنووي : (3 / 213) .
(9) متفق عليه : [م (1/247 / 303) واللفظ له ، خ (1/230 / 132) مُختصراً .
(10) فقه السنة : (1 / 24) . تێبینی : وشەی ـ لینجە ـ من (وەرگێڕ) بۆیم زیاد كردووە .
(11) صحيح : [ص . د (190) ، هق (1 / 115) ] .
(12) صحيح : [ص . جه 253] خز (1 / 39 / 70) ، وهو عند غيره بدون لفظ (حمار) ، رواه خ (1 / 256 / 156) ، ن (1 / 39) ، ت (1 / 13 / 17)، جه ( 1 / 114 / 314) 
(13) تَقْرُصُهُ : القرصُ : الأخذُ بأطراف الأصابع . واتە : گرتن بەسەر پەنجەكان .
(14) متفق عليه : [م (1 / 240 / 291)] واللفظ له ، خ (1 / 410 / 307) .
(15) صحيح : [ص . ج 3933] ، م (1/234/279ـ91) ..
* واتە : زمانی هێنا پێیدا و لێسایەوە و بە لیكەكەی پیسی كرد .
(16) صحيح : [ص . ج 511] ، م (1/277/366) ، د (11/181/4105) .
(17) صحيح : [ص . ج 210] ، أ (1 / 255 / 96) ، هق (1 / 254) .
(18) صحيح : [ص . ج 837] ، خ (10 / 250 / 57 / 82) ، جه (2 / 1159 / 3505) .
(19) صحيح البخاري مع فتح الباري : (1 / 342) .