هەڵوەشاندنەوەی شوبهەی پێنجەم و شەشەم و حەوتەم و هەشتەم
لە وەڵامدا ـ بە پشتیوانی خوا ـ دەڵێین:
لە وەڵامی شوبهەكانی ڕابردوو وەڵامی ئەم شوبهانەشمان دایەوە، بەڵام بۆ زیاتر ڕوون كردنەوەو بن بڕ كردنی شوبهەكانیان، زیاتر درێژە دەدەین بە ڕوون كردنەوەی حەق و پوچەڵ كردنەوەی باطل ـ إن شاء الله ـ بۆیە دەڵێین:
دیارە ئەو گۆڕپەرست وشەخس پەرستانە زۆر نەفامن، بۆیە شەیتان جۆرەها شوبهەی سەیرو پوچیان بۆ دەنێرێت و گاڵتە بە عەقڵ و هەستیان دەكات و دەیان خەڵەتێنێت و وایان لێ‌ دەكات وا هەست بكەن كە هیدایەت دراون و لەسەر حەقن و عیلمیان پێیەو خاوەن بەڵگەن، بەڵام لە ڕاستیدا هەوڵەكانیان پوچەڵەو بەڵگەكانیان شوبهەنەو ئاوەكەیان سەرابە، دیارە ئەم جاهیلانە نازانن: (إلـه) یەعنی چی !
وە عیبادەت چییه و جۆرەكانی چین !
زانایانی زمانەوانی (اللغويُّون): واتای (إلـه) یان بەم شێوەیە لێك داوەتەوە: بۆ نمونە لە (القاموس المحيط) دا هاتووە:
(ألَـهَ، إلهَةً، وأُلُوهَةً: عَبَدَ عبادَةً، ومنه لفظُ الجلالة (الله)... وأصله: إله بـمعنـى: مألوه، وكلُّ ما اتُخِذَ معبوداً إلهٌ عند مُتَّخِذِه، والتألُّه: التنسّك والتَعَبُّدُ).
واتە: (ألهَ) یەعنی پەرستی، (إلـه) یەعنی پەرستراو، وە هەر شتێك پەرستنی بۆ كرابێت ئەوە بە (إلـه) دانراوە لای ئەوەی پەرستنی بۆ كردووە. وە (تألُّه) بریتییە لە بەندایەتی كردن و عیبادەت كردن.
وە شێخ سلیمان بن سَحمان فەرموویەتی:
(الإلهُ معناهُ: الذي تألَهُهُ القلوب بالمحبَّةِ، والخضوع والخوف والرجاءِ وتوابع ذلك، من الرغبةِ والرهبَةِ، والتوكلِ والإستغاثة، والدعاءِ والذبحِ، والنذر والسجودِ، وجميع أنواع العبادة الباطنة والظاهرة، فهو إله بمعنى مألوه: أي معبود.
وأجمع أهل اللغةِ على أنَّ هذا معنى الإله... و جميع العلماء من المفسرين، و شُرّاحِ الحديث والفقه وغيرهم، يُفسِّرون ( الإله ) بأنَّه المعبود.
فإذا كان هذا هو معنى (الإله) في اللغة والشَرعِ، فهو المستحقٌ بالعبادة ـ المتقدم ذكرها ـ ويقصد لِأجل هذه الأمور:
فمن صرف من هذه العبادة المتقدم ذكرها ـ شيئاً لغير الله فقد اتخذهُ إلهاً، لأنَّه صرف خالص حقّ الله لغيره، وأشركه معه في عبادتهِ، ومن أشرك باللهِ أحداً في عبادتهِ كان مشركاً، سواء كان المدعو المستغاث به ملكاً أو نبيَّاً، أو وليَّاً، أو صنماً.
وإن اعتقد أن من يدعوه، ويستغيث به، ويرجوه، ويذبح لهُ، ويلجأُ إليه، ويُعَلِّقُ آمالَهُ به، لا يضُرَّ ولا ينفع، وأنَّه ليس إلهاً، ولا يستحق العبادة !!
ولا ينفعهُ اعتقاده أن الله إلهٌ واحدٌ، وهو يعبد معه غيره، ولا تنفعه معرفته أن الانبياء أنبياءٌ، والأولياءَ أولياءٌ وهو يُشركهم في عبادة الله !!!
فإذا صرف المشركون لمن يعتقدون منه، شيئاً من هذه العبادة كانوا بذلك مشركين، فكذلك من يزعم أنَّه مسلم، ويتلفظ بالشهادتين، ويقرُّ بسائر الأركان إذا صرف من هذه العبادة شيئاً لغير الله كان مشركاً.
وە فەرموویەتی:
(فإن العبادة التي لا يستحقّها إلا الله مع الاقرار بتوحيد الربوبيّة هي أفعالُ العبد الصادرة منه، كالدعاء، والحُبِّ، والخوف، والرجاء، والخضوع، والخشوع، والإنابة، والتوكل، والمحبة والتعظيم، والإستغاثة، والإستعاذة والذبح، والنذر، وغير ذلك من أنواع العبادة التي اختصّ الله بها دون مَنْ سواه، وهو المستحق لها دون مَنْ عداه، فمن صَرف منها شيئاً لِغير الله كان مشركاً، سواء اعتقد التأثير فيمن يدعوه، ويستغيث به، أو أنه مستحق، أولم يعتقد ذلك، وإن فَرَّ من تسميةِ فعله ذلك شركاً، وتألُّها، وعبادة، فإنَّه من المعلوم عند كُل عاقلٍ أنّ حقائق الاشياء لا تتغيرّ بتغيُّر أسمائها، فلا تزول هذه المفاسد بتغيُّر أسمائها، كتسمية عبادة غير الله توسُّلاً، وتشفعاً، أو تبّركاً، وتعظيماً للصالحين وتوقراً، فإن الاعتبار بحقائق الأمور لا بالأسماءِ والاصطلاحات، والحكم يدور مع الحقيقة وجوداً وعدماً لا مع الاسماء).
(فمن تَأَلَّـهَ غير الله فقد اعتقد أنه مستحق للعبادة بتألُّهِهِ إياه بأنواع هذه العبادة، شاء أم أبى، ولا ينفَعُهُ إقراره أن المستحق للعبادة هو الله وحده، وهو يُشرك به غيره).
(إن المشركين عبدوا تلك الآلهة بالفعل الصادر منهم، كالدعاء، والحب، والخوف، والتعظيم، والرجاء، والاستغاثة، والإستعاذة، والذبح لهم، والنذر، والالتجاء إليهم، فصرفوا لهم هذه العبادة، ليشفعوا لهم عند الله، وليقربوهم الى الله زلفى،
[إنَّما كانوا يعتقدون حصول البركة منها بتعظيمها، ودعائها، والاعتماد عليها في حصول ما يرجونه منها، و يُومّلونه ببركتها و شفاعتها، وغير ذلك].
وهكذا حال مشركى هذه الأزمان، إنما عبدوهم بالفعل والاعتقاد فيهم، وتوسَّلوا بهم، وقصدوهم لِأجل التبرّك بهم، والاستشفاع بجاههم، لا لِأجل أنهم مستحقون للعبادة، ولا أنهم مستقلون بالخلق والإيجاد، والنفع والضر.
وأيضاً فإنَّ مجرد ارتكاب فعلٍ أو قول، أو اعتقادٍ لغير الله، مما يُعَدّ من العبادة، من الدعاء، والذبح، وما تقدَّم ذكره- مُوقِعٌ في الإشراكِ، سواء وجد معه اعتقادُ أُلوهيةِِ غير الله، أم لا)(١).
واتە: (إلـه) بریتییه لەوەی كە دڵەكان دەیپەرستن بە خۆش ویستنی و مل كەچ بوون بۆی و لێ‌ ترسانی و ڕەجای خێر بوون پێی... وە پشت پێ‌ بەستنی و داوای فریاكەوتن لێی و هاوار كردنی و سەربڕین بۆ كردنی و نەزر كردن و سوجدە بردن بۆی، وە هەروەها پەرستنی بە هەموو جۆرەكانی عیبادەتی ناوەكی و دەرەكی (دڵ و زمان و لاشە).
وە گشت زانایانی زمانەوانی و مانا لێك دەرەوانی قورئان (المفسِّرون) و شەرح كارانی حەدیس و زانایانی فیقهو غەیری ئەوانیش بەم شێوەیە مانای (إلـه)یان لێك داوەتەوە.
جا كە مانای (إلـه) لە زمانی عەرەبیداو لە شەرعیشدا بریتی بێت لەوەی پەرستنی بۆ دەكرێت و لەبەر ئەم شتانەی پێشوو (خۆشویستن و بە گەورەدانان و داوا لێ‌ كردن ... ) ڕووی تێ‌ بكرێت. كەوابوو هەر كەسێك یەك جۆر لە جۆرەكانی عیبادەت بكات بۆ غەیری خوا، ئەوە كردوویەتی بە (إلـه) چونكە حەقی (الله)ی بەخشیوە بەو غەیری خوایەو كردوویەتی بە شەریكی (الله) لە پەرستندا. وە هەر كەسێكیش یەكێكی تر بكاتە شەریكی خوا لە پەرستندا ئەوە موشریكە جا، ئەو كەسەی هاواری دەكاتێ‌ و پەرستنی بۆ دەكات فریشتە بێت، یان پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ یان وەلی، یان بت، یان دار، یان بەرد، یان قەبر، یان جنۆكە، فەرقی نیە، ئەگەر ئیعتیقادیشی وابێت كە ئەوەی هاواری دەكاتێ‌ و داوای فریاكەوتنی لێ‌ دەكات و ڕەجای خێری لێ‌ دەكات و سەربڕینی بۆ دەكات و پەنای پێدەگرێت و ئاواتەكانی بەوەوە دەبەستێتەوە ـ زەرەرو سوود ناگەیەنێت و (إلـه)یش نیەو شایستەی عیبادەتیش نیە!
وە ئەگەر ئیعتیقادیشی وابوو تەنها (الله) (إلـه)ە، وە هیچ پەرستراوو ئیلاهی تریش نیە، ئەم ئیعتیقادە سوودی نیە لە كاتێكدا كە ئەو كەسە عیبادەت بكات بۆ غەیری (الله)، وە هەرچەندە واش بزانێت كە پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) تەنها پێغەمبەرن و پیاوچاكان تەنها (أولياء)ن، سوودی نیە، لە كاتێكدا كە ئەو بیانكات بە شەریكی خوا لە پەرستنداو، لەگەڵ خوا هاواریان بكاتێ‌ و بیان پەرستێت؛ چونكە چۆن موشریكەكان بەهۆی عیبادەت كردنی پەرستراوەكانیان بوون بە موشریك، بەهەمان شێوەش هەركەسێك لەوانەی كە موسڵمانن و شایەدی دەهێنن و دان دەنێن بە ڕوكنەكانی ئیسلام؛ ئەگەر بێت و ئەوانیش جۆرێك لە جۆرەكانی عیبادەت بكەن بۆ غەیری خوا ئەوە پێی دەبن بە موشریك لای خوا.
وە فەرمووی: ئەو عیبادەتەی كە كەس شایستەی نیە تەنها (الله) نەبێت لەگەڵ دان نان بە تەنها پەروەردگاریەتی (الله) بریتییه:
لەو كردەوەو گوفتارانەی كە لە عەبدەوە دەردەچن وەك هاوار كردن و خۆش ویستن و لێ‌ ترسان و ڕەجا كردن و مل كەچ بوون و زەلیل بوون و پشت پێ‌ بەستن و بە گەورە دانان و داوای فـریـاكـەوتـن و پەناگرتن، و سەربڕین و نەزرو غەیری ئەوانەش لە جۆرەكانی تری عیبادەتی دڵ و زمان و لاشەو ماڵ، كە تەنها خوا شایستەیانەو پێویستە بۆ ئەو بكرێن بە تەنها نەك بۆ كەسی تریش، جا هەر كەسێك هەر جۆرێك لەم جۆرانەی عیبادەت بكات بۆ غەیری خوا ئەوە موشریكە لەهەموو حاڵەتێكدا: باوەڕی وابێت كە ئەوەی هاواری كردۆتێ‌ و عیبادەتی بۆ كردوە كاریگەری و تەئسیری هەیە یان نا، شایستەی عیبادەتە یان شایستە نیە، هەروەكو یەكە، (هەرچەندە ڕابكات لەناونانی كارەكەی بە شیرك و، ڕابكات لە ناونانی پەرستن بۆ كراوەكەی بە (إلـه) و، پەرستنەكەی بە عیبادەت !!) ئەم ڕاكردنە دادی نادات؛ چونكە لە ناوەڕۆكدا كارەكەی عیبادەتەو بۆ غەیری خوای كردوەو كردوویەتی بە پەرستراو (إلـه)و شەریكی خوا هەرچەندە ئەم ناوانەشیان لێ‌ نەنێت، چونكە زانراوە لای هەموو عاقڵێك كە (ناوەڕۆكی شتەكان ناگۆڕێت بە گۆڕینی ناوەكانیان)، وەك گۆڕینی ناوی (عیبادەت كردنی غەیری خوا) بە ناوی (توسُّل) و(تشفُّع) و (تبرُّك) و بە گەورەدانانی پیاوچاكان و ڕێز لێنانیان.
چونكە عیبرەت بە ناوەڕۆكی شتەكانە نەك بە ناوەكانیان، وە حوكم لەگەڵ ناوەڕۆك و حەقیقەتدا دەسوڕێت بە بوون و نەبوون نەك لەگەڵ ناودا.
جا هەركەسێك عیبادەت بكات بۆ غەیری خوا ئەوە لە ڕاستیدا ئیعتیقادی وابووە كە شایستەی عیبادەتە بە هۆی پەرستن بۆكردنی بەم جۆرە پەرستنانەوە، وە سوودی پێناگەیەنێت كە بەدەم دەڵێت تەنها خوا شایستەی عیبادەتە؛ چونكە لە ڕاستیدا شەریكی بۆ خوا داناوە.
وە قورئان و سوننەت بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە هەركەسێك ئیعتیقادی بە یەكێك بێت و خۆشی بوێت و بەگەورەی دابنێت و ڕەجای خێری لێ‌ بكات یان هاواری بكاتێ‌ و داوای فریاكەوتنی لێ‌ بكات یان نەزری بۆ بكات و سەربڕینی بۆ بكات، ئەوە كردوویەتی بە (إلـه) پەرستراو و بەشایستەی پەرستنی داناوەو، لە واقیعدا پەرستنی بۆ كردوە، ئەگەر خۆیشی هەست بەمە نەكات و ناوی (إلـه) و پەرستن بۆ كردنیشی لێ‌ نەنێت و، بە شیركیشی نەزانێت: وە ئێستاش فەرموو لەگەڵ ئەم بەڵگەیە:
* عَنْ أَبِي وَاقِدٍ اللَّيْثِيِّ رضي الله عنه قَالَ: ((خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِلَى حُنَيْنٍ وَنَحْنُ حُدَثَاءُ عَهْدٍ بِكُفْرٍ، ولِلْمُشْرِكِينَ سِدْرَةٌ يَعْكُفُونَ عِنْدَهَا، ويَنُوطُونَ بِهَا أَسْلِحَتَهُمْ يُقَالُ لَهَا: ذَاتُ أَنْوَاطٍ، قَالَ: فَمَرَرْنَا بِسِّدْرَةِ، فَقُلْنَا: يَا رَسُولَ اللَّهِ اجْعَلْ لَنَا ذَاتَ أَنْوَاطٍ كَمَا لَهُمْ ذَاتُ أَنْوَاطٍ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : اللَّهُ أَكْبَرُ، إِنَّهَا السُّنَنُ، قُلْتُمْ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ كَمَا قَالَتْ بنو إِسْرَائِيلَ لِمُوسَى: {اجْعَل لَّنَا إِلَٰهًا كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ ۚ قَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (١٣٨)} [الأعراف]، لَتَرْكَبُنَّ سَنَنَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ)) (٢).
مانایەكەی: أبو واقد ڕەزای خوای لێ‌ بێت فەرمووی: لەگەڵ پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ دەرچووین بەرەو (حنین)، وە ئێمەش تازە وازمان هێنابوو لە كوفر، زۆر دەمێك نەبوو ئیمانمان هێنابوو (واتە تەواو ڕیشاڵی جاهیلیەت لە بیرو بۆچوونماندا دەرنەهاتبوو).
وە موشریكەكان درەختێكیان هەبوو چەكەكانیان پێ‌ هەڵدەواسی، وە لەژێری و دەوری دادەنیشتن و ئیعتیقادیان وابوو كە درەختێكی پیرۆزەو بەرەكەتو سەركەوتنیان لێ‌ وەدەست دەكەوێت، وە بە درەختەكەیان دەووترا (ذات أنواط) واتە: درەختە خاوەن لقە چەك پێ‌ هەڵواسراوەكە، أبو واقد فەرمووی: وە ئێمەش بەلای درەختێكی تردا ڕۆیشتین و وتمان: ئەی پێغەمبەری خوا: تۆش درەختێكی پیرۆز بۆ ئێمە دیاری بكە تاوەكو چەكەكانمانی پێ‌ هەڵواسین و پیرۆزی و بەرەكەت بڕژێت بەسەرماندا بەهۆی درەختەكەوە، هەروەك چۆن موشریكەكان درەختێكیان بۆخۆیان دیاری كردوەو ئیعتیقادیان پێیەتی كە پیرۆزەو بەرەكەتی پێوەیە !!
پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لە وەڵامی داواكاریەكەیاندا ـ بەتووڕەیی و سەر سوڕمانەوە فەرمووی: الله أكبر، ئەوەی ئێوە دەیڵێن ڕێبازو ڕێچكەی كافرو موشریكەكانە، وە سوێند بەوەی نەفسی منی بە دەستە قسەیەكتان كرد وەك قسەی جولەكەكان، كە دوای ئەوەی لە بەحرەكە ڕزگاریان بوو و پەڕینـەوە، بەلای قەومێكـدا هاتــن كە بتیان بـــــۆ خۆیان دانابوو و پابەندی بتەكانیان بوون، بە موسا پێغەمبەریان (عليه السلام) وت: {اجْعَل لَّنَا إِلَٰهًا كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ} وە تۆش ئەی موسا پەرستراوێك (إلـه)ێك بۆ ئێمە دابنێ‌ هەروەكو چۆن ئەو قەومە بت پەرستە پەرستراو (ئاليهه) یان هەیە !! موساش پێی فەرموون ئێوە قەومێكی نەفام و جاهیلن ئەگینا چۆن داوای ئەوەم لێ‌ دەكەن پەرستنی غەیری خواتان نیشان بدەم، لەكاتێكدا تەنها (الله) پەرستراوی حەق و پەروەردگاری هەموو بوونەوەرەو ئەویش ئێوەی ڕزگار كرد لە فیرعەون، وە ئێوەی پەڕاندەوە لە بەحرەكەو ئەوانیشی خنكاند !! كەوابوو چۆن داوا دەكەن غەیری (الله) بپەرستن كە خاوەنی ئەو هەموو نیعمەتە گەورەیەیە لەسەر ئێوە بە تایبەتی ؟!
ئینجا پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ دوای ئەوەی كە تەشبیهی داواكاری هاوەڵانی خۆی كرد بە داوای هاوەڵانی موسا، فەرمووی:
ئێـوە ـ ئەی ئومـمەتی من ـ شوێن ڕێبازی كافرو موشریكەكـانی پێشوو دەكەون!

كەواتە لەم حەدیسە صەحیحەدا چەند دەرسێك وەردەگرین:
١- هەر كەسێك ئیعتیقادی بە غەیری خوا ببێت؛ بە درەختێك یان بەردێك یان قەبرێك یان پیاوچاكێكی زیندوو یان مردوو، وە پێ‌ی وابوو بە شتێك لەمانە بەرەكەت و پیرۆزی لێ‌ وەدەست دەكەوێت، یاخود لای درەختەكە یان لای قەبرەكە بمێنێتەوە (عكوف) بەو نیازەی كە دوعا لای ئەو قبوڵەو شوێنێكی بەبەرەكەتەو ئیعتیقادی بكاتە سەرو هاواری بكاتێ‌ و ڕەجای خێرو بەرەكەت دەستكەوتنی لێوە بكات ئەوا:
( أ) ـ ئەو درەختە، وە ئەو قەبرەی كردوە بە (إلـه).
(ب) ـ بە شایستەی پەرستنی داناوە لە ئیعیقادی خۆیدا.
(ج) ـ پەرستنی بۆ كردوە.
(د) ـ كردوویەتی بە شەریك و وێنە (نِِدّ)ی خوا لە پەرستن بۆ كردن و ئیعتیقاد پێ‌ بووندا، ئەگەر خۆیشی هەست بەوە نەكات و بە شیركی دانەنێت و نەشزانێت كە ئیعتیقادو كارەكەی ئەمە دەگەیەنێت؛ چونكە ئەو هاوەڵانەی پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كە تازە وازیان لە كوفر هێنابوو و تەواو شارەزا نەبوون لە ئیسلام وایان نەدەزانی كە ئەم داواكاریە وەك داواكاری هاوەڵانی موسایەو داوای (إلـه) دانانە لەگەڵ خوا!! وە لەگەڵ ئەوەشدا كە خـۆیـان وایـان حـیـساب نــەدەكــرد، بەڵام داواكــەیــان ئــەوەی دەگــەیــانــد، پـێغـەمـبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم داوایەكەی ئەوانی چواند بە داوای (بنو إسرائيل) وە داوای بەنو ئیسڕائیل بریتی بوو لە دانانی بتێك بە (إلـه) بۆ پەرستنی لەگەڵ خوا، هەرچەندە كە ئەوانیش نەفام و جاهیل بوون بۆیە موسا فەرمووی: {إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ}.
كەواتە مرۆڤ ئیعتیقادی بەهەر شتێك بێت وەك پیاوچاكان و گۆڕەكانیان و دارو بەردو شاڵ پەڕۆی سەر قەبران و... وە بە گەورەیان دابنێت و ڕەجای خێری پێ‌ ببن و داوایان لێ‌ بكات ئەوە بە (إلـه)ی داناوەو كردویەتی بە وێنە (نِدّ) و شەریك بۆ خواو پەرستنی بۆ كردوەو بە شایستەی پەرستن بۆ كردنی داناوە، ئەگەر خۆیشی وانەڵێت و وا حیساب نەكات و واش نەزانێت !
كەواتە ئەو شتەی مرۆڤـ ئیعتیقادی پێیەتی جگە لە خوا، وە ئیعتیمادی كردۆتە سەرو هاواری دەكاتێ‌، ئەوە كردوویەتی بە (إلـه)، ئەگەر ناوی ئیلاهیشی لێ‌ نەنێت و بەناوی (ذات أنواط) ناوی بنێت، یان بە قەبر یان بە شێخ یان بە پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ... چونكە جۆری ئیعتیقادو ئیعتیمادەكە حیسابە نەك ناو، وە چونكە پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ سوێندی خوارد لەسەر ئەوەی كە داوای هاوەڵانی هاوشێوەی داوای هاوەڵانی موسایە لەناوەڕۆكدا هەرچەندە لەناویشدا جیاواز بوون !!
وە هەرچەندە هاوەڵان داوای ئەوەیان نەكرد درەختەكە بپەرستن، بەڵكو داوایەكەیان بۆ ئەوە بوو بەرەكەتیان دەست كەوێت لێی، بەڵام دیارە ئەوەش هەر نادروستەو سەر دەكێشێ‌ بۆ شیرك.
وە شێخ عبدالرحمن بن حسن لە شەرحی ئەم حەدیسەدا فەرموویەتی:
(أخبر ـ أي النبيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ـ أنّ التبرُّك بالآشجار يجعلُها آلهةً وإن لم يُسمُّوها آلهة. ولِذلك شبَّه قولهم هذا بقولِ بني إسرائيل لموسى: {اجْعَل لَّنَا إِلَٰهًا كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ} فظهر بهذا الحديث أن التعليق على الاشجار والأحجار وغيرها لِطلب البركة بها شركٌ في العبادة كشركِ عبادة الأصنام)(٣).
واتە: پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لەم فەرموودەیەدا خەبەری داوە كە تەبەڕِوك كردن (واتە ئیعتیقادی بەرەكەت بوون) بە درەخت و بەرد، كردنیانە بە پەرستراو (ئالیهە) ئەگەر ناویش نەنرێن ئالیهە. بۆیە پیغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قسەی هاوەڵەكانی خۆی چواند بە قسەی هاوەڵانی موسا كە داوای (إلـه) دانانیان لێی كرد.
كەواتە بەم حەدیسە دەركەوت كە دڵ بەستنەوە بە درەخت و بەردو غەیری ئەوانەش بۆ بەرەكەت دەست كەوتن لێیان، شەریك دانانە لەعیبادەتدا وەك شەریك دانان بە بت پەرستی!
تێبینی: ئەم هاوەڵانە داوای ئەم شتە هەڵەیان كرد لە پێغەمبەر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كە تازە دوای فەتحی مەككە موسڵمان ببوون و تەواو لە ئیسلام شارەزا نەبوون. وە بەم داوایەش نەبوون بە موشریك چونكە بە كردەوە نەیان كرد، بەڵكو تەنها داواكردن بوو، وە لە نەزانینیشەوە بوو، وە دواییش پەشیمان بوونەوە لەم داوایەو بیروباوەڕە .

(١) (( الضياء الشارق في رد شبهات الماذق المارق)) الشيخ سليمان بن سحمان.
(٢) رواه أحمد والطبرانـي في الـمعجم الكبير واللفظ له والترمذي وقال ( حسن صحيح ) .
(٣) ( قرَّة عيون الموحدين ص ٦٦ ) .

لە کتێبی : خواپەرستى نەک شەخس پەرستى وەرگیراوە لە نوسینى : د.عبداللطیف أحمد