موعەللای كوڕی فەضل دەڵێت پێشینەكان (صەحابە و تابیعییەكان) لە شەش مانگی بەر لە هاتنی ڕەمەزان لە خوا دەپاڕانەوە كە خوای گەورە بیانگەیەنێتە مانگی ڕەمەزان، وە لەپاش هاتنی ڕەمەزانیش شەش مانگ دەپاڕانەوە لەخوا كە پەرستنی ئەو مانگەیان لی وەربگرێت.
وە هەروەها یحی بن ابی كثير دەڵێت: پاڕانەوەی یەكێ لە پێشینەكان بریتی بووە لە: ئەی خوایە بمگەیەنە بە مانگی ڕەمەزان و مانگی ڕەمەزانیش بگەیەنە بە من، وە ئەو مانگەم بۆ بەرە سەر بە قەبوڵ بوونی ئەو پەرستنەی كە كردوومە تێیدا.
گەیشتن بە مانگی ڕەمەزان و بە ڕۆژوو بوون تێیدا نیعمەتێكی زۆر گەورەیە بۆ ئەو كەسەی كە خوای گەورە یارمەتی بدات لەسەر ئەم پەرستنە.
وە بەڵگەی گەورەیی ئەم مانگەش ئەم فەرموودەیەیە كە باسی سێ كەسەكە دەكات كاتێك كە دوانیان شەهید دەبن، لە پاشان ئەوی تریان دەمرێت لەدوای ئەوان لەسەر جێگەكەی، وە لە خەودا دەبینرێ كە پێش دوو شەهیدەكە كەوتۆتەوە بۆ بەهەشت، لەم كاتەدا پێغەمبەر (ﷺ) فەرمووی: ((ئایا كەسی سێیەم ساڵێك نەمایەوە دوای دوو شەهیدەكە، وە لەم ساڵەدا نەگیشتە مانگی ڕەمەزان و بە ڕۆژوو نەبوو، وە ئەو هەموو نوێژ و كرنوشەی بۆ خوا نەبرد لەو ساڵەدا، كەواتە ماوەی نێوان ئەم دوو شەهیدە وەكو ماوەی نێوان ئاسمان و زەوییە)) [رواه البيهقي وصححه الالباني في صحيح الجامع (1/281) رقم (1316).]
هەر كەسێك بەزەیی بە خەڵكدا بێتەوە لەو مانگەدا، ئەوا خواش بەزەیی بەودا دێتەوە، وە هەركەسێك بێ بەش بێت لەخێری ئەم مانگە، ئەوە بێ بەش دەبێت لە خێر و پاداشتی خوا، وە هەركەسێك لەم مانگەدا هەوڵی توێشوی دوا ڕۆژ نەبێت ئەوا بەدبەختە.
هەروەك شاعیر دەڵێت:
أتي رمضان مزرعة العباد
لتطهير القلوب من الفساد
فأد حقوقه قولاَ وفعلا
و زادك فاتخذه للمعاد
فمن زرع الحبوب وما سقاها
تأوه نادماً يوم الحصاد
واتە مانگی ڕەمەزان ـ كە كێڵگەی بەندەكانە ـ هات بۆ پاك كردنەوەی دڵەكان لە خراپە، كەوابوو مافی ئەم مانگە بدە بە قسە و كردەوە، وتوێشوی خۆت ئامادە بكە بۆ ڕۆژی دوایی. وە هەركەسێك تۆوی دانەوێڵە بڕوێنێت و ئاوی نەدات، ئاخی پەشیمانی هەڵدەكێشێت لە ڕۆژی دروونەوەی بەرهەمدا.
ئەی ئەو كەسەی كە ماوەیەكی زۆرە خۆت وون كردووە لێمان، وا ڕۆژی ئاشت بوونەوە نزیك بۆوە، ئەی ئەو كەسەی كە بەردەوام لە زیان و زەرەردایە، وا ڕۆژی بازرگانی و قازانج كردن هات، وە هەركەسێك ئەگەر لەم مانگەدا قازانج نەكات، ئەدی لە چ كاتێكدا قازانج دەكات. وە هەركەسێك نزیك نەبێتەوە لە دۆستایەتی كردن لەو مانگەدا ئەوە بەردەوام هەر دوور دەبێت.
شاعیر دەڵێت:
أناس أعرضوا عنا
بلا جرم ولا معنى
أساؤوا ظنهم فينا
فهلا أحسنوا الظنّا
فإن عادوا لنا عُدنا
وإن خانوا فما خُنا
فإن كانوا قد استغنوا
فإنا عنهم أغنا
واتە ئایا خەڵك پشتی لە ئێمە كردووە بەبێ تاوان و بێ مانا، ئایا گومانی خراپ بە ئێمە دەبەن، ئەوە بۆچی گومانی چاكمان پێ نابەن. ئەگەر ئەوان گەڕانەوە بۆمان ئێمەش دەگەڕێینەوە، وە ئەگەر خیانەتمان لەگەڵ بكەن ئەوا ئێمە خیانەت ناكەین وە ئەگەر خۆیان بێ پێویست بزانن لە ئێمە، ئەوا ئێمەش لەوان بێ پێویست ترین.
چەند جار بانگ دەر بانگ دەكات: (حي علی الفلاح) وەرە بۆ سەرفرازی بەڵام تۆ گاڵتەت پێ دێت؟! وە چەندین جار بانگ ئەكرێی بۆ كاری چاكە بەڵام تۆ بەردەوامی لەسەر خراپە؟!
إذا رمضان أتى مقبلاً
فأقبل فبالخير يستقبل
لعلك تخطئه قابلاً
وتأتى بعذر فلا يقبل
واتە: مانگی ڕەمەزان بەرەو ڕووت هات، دەی تۆش بەرەو ڕووی بڕۆ.
چەندین كەس هەبوو بە هیوای ئەوە بوو كە بەڕۆژو بێت لەم مانگەدا بەڵام هیواو و ئاواتەكەی خیانەتی لەگەڵ كردو پێش هاتنی ڕەمەزان چووە ناو تاریكایی قەبرەوە. وە چەندین كەس هەبووە ڕۆژێك پێشوازی لێ كرد و ئەم ڕۆژەی تەواو نەكرد، وە زۆر كەس هەبوو بەهیوای ئەوە بووە بەیانی بەڕۆژوو بێت بەڵام نەگەیشت پێی. ئێوە ئەگەر بتان زانیبا كاتی مردنتان چ كاتێكە، ئەوە ڕقتان لە هیواو ئاوات خواستن دەبووەوە.
عومەری كوڕی عبدالعزیز لە كۆتا وتاریدا فەرمووی:
((ئێوە هەروا بەگاڵتە دروست نەكراون وە وازتان لێ ناهێنرێت بە خۆڕایی و بێ سود، ئێوە كاتێكتان بۆ دیاری كراوە كە خوای گەورە تێیدا دادەبەزێ بۆ بڕیاردان لەنێوان بەندەكانی، وە بەڕاستی هیوا بڕاو و زەرەر مەندە هەركەسێك لە ڕەحمەتی خوای گەورە دەرچێت ـ كە هەموو شتێكی گرتۆتەوە ـ و بێ بەش بێت لە بەهەشت كە فراوانیەكەی فراوانی ئاسمانەكان و زەوی گرتۆتەوە.
ئایا نابینن ئێوە لە پاشماوەو میراتی خەڵكانی پێش خۆتان، وە ئەوانەی دێن لەدواتان ئەم میراتە دەگرن؟ هەر بەو شێوەیە تا دەگەن بە خوای گەورە. وە هەموو ڕۆژێك هەندێكتان دەگەڕێنەوە لای خوا و بڕیاری مردنی بۆ دراوە، تەمەنی كۆتایی هات، ئێوەش ماڵئاواییان لێ دەكەن، لەناو چاڵی زەویدا بەجێی دەهێڵن كە سەرین و ڕایەخی تێدا نیە، ئەو مردووە لە كردەوە پچڕاو جیا بۆوە لە خۆشەویستان و، نیشتەجێی ناو گڵ بووە، وە بەرەو ڕووی لێ پرسینەوە بۆوە. پەیوەندی نەما بەوەی كە بەڕێی كرد بەڵام هەژارە بۆ ژیانی لەمەو دوای، لەبەر ئەوە ئەی بەندەكانی خوا لە خوا بترسن پێش دابەزینی مردن و كاتی هاتنی، وە من ئەو قسانەتان پێ دەڵێم وە نازانم خەڵك چەند تاوانبارە ئەوەندەی كە دەزانم من خۆم چەندە زۆر تاوانبارم. بەڵام من داوای لێبوردن لە خوا دەكەم و دەگەڕێمەوە لای ئەو)).
لەپاشان لایەكی عەبایەكەی بەرز كردەوەو دەستی كرد بە گریان و هاواری كرد و هەنسكی دا. لەپاشان لەسەر مینبەرەكە دابەزی و نەگەڕایەوە سەر مینبەرەكە هەتا مرد. ڕەحمەتی خوای لێ بێت.
وە شاعیر دەڵێت:
يا ذا الذي ماكفاه الذنب في رجب
حتى عصى ربه في شهر شعبان
لقد أظلك شهر الصوم بعدهما
تُصيِّره أيضاً شهر عصيان
واتل القرآن وسبح فيه مجتهدا
فإنه شهر تسبيح و قرآن
واحمل على جسد ترجو النجاة له
فسوف تضرم أجساد بنيران
كم كنت تعرف ممن صام في سلف
من بين أهل وجيران وإخوان
أفناهم الموت واستبقاك بعدهم
حيا فما أقرب القاصي من الدانى
ومعجب بثياب العيد يقطعها
فأصبحت في غد أثواب أكفان
حتى متى يُعمِّر الانسان مسكنه
مصير مسكنه قبر لإنسان
واتە ئەی ئەو كەسەی كە وازی نەهێنا لە تاوان كردن لە مانگی ڕجەب دا، وا سەرپێچی پەروەردگاری كرد لە مانگی شەعبانیش دا. وە بەڕاستی وا مانگی ڕۆژووش لەدوای ئەو دوو مانگانە باڵی كێشا بەسەرتا، كەواتە ئەم مانگەش مەكە بە مانگی سەرپێچی كردن. هەوڵ بدە زیكر و قورئانی تێدا بخوێنە، چونكە ئەوە مانگی زیكر و قورئان خوێندنە، خۆت هیلاك بكە و یارمەتی لاشەیەك بدە كە دەتەوێ ڕزگاری بكەی، چونكە لەمەودوا زۆرێك لە لاشەكان بە ئاگر دەسوتێنرێن.
تۆ چەندین كەست دەبینی كە بەڕۆژو بوون لەپێش تۆ لە خزم و دراوسێ و براكانت. كەچی مردن ئەوانی لەناو برد و لەدوای ئەوان تۆی بەزیندوویی بەجێ هێشت. ئای ئەو مردنەی بەدوری دەزانی چەند نزیكە !
هی وا بووە دڵی خۆش بوو بەجلەكانی جەژنی، بەڵام بۆ بەیانی لێی بوون بە كفنی ناو گۆر!.
تا كەی مرۆڤ جێگای نیشتەجێ كاتیەكەی خۆی ئاوەدان دەكاتەوە، كە بێگومان ئەو شوێنەی رۆژێك لە رۆژان دەبێت بە گۆڕی كەسێك !.
(إنّما سُميت الدُنيا لأنها دَنَت، و إنّما سُميَّ لأنَهُ يميل) / الامام سفيان الثوري (رحمه الله). [انظر: (الحلية) لابي نعيم الاصبهاني (7/10)، و(المجالسة) للدينوري برقم (68) وقال محققه: سنده حسن.]
واتە: دونیا بۆیە ئەو ناوەی لێ نراوە چونكە ئادەمیزاد كەم نرخ و سوك دەكات وە (مال/ واتە: پارە) بۆیە ئەو ناوەی لێنراوە چونكە ئادەمیزاد لار دەكاتەوە و لە خشتەی دەبات.