بەناوى خواى گەورە و میهرەبان
زۆر شت هەن پێویستە ڕۆژووان لێیان دوور بكەوێتەوە، چونكە ئەگەر ئەو شتانە لە ڕۆژانى ڕەمەزان دا ئەنجام بدات ڕۆژووەكەى بەتاڵ دەبێتەوە و تاوانەكانى زۆر دەبن، ئەو شتانە ئەمانەن:
1 ـ خواردن و خواردنەوە بە ئەنقەست: 
خواى پایە بەرز دەفەرمووێ: [ وَكُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ] (البقرة: 187)، لەم ئایەتەوە تێدەگەین كە ڕۆژوو گرتن خۆگرتنەوەیە لە خواردن و خواردنەوە، واتە: ئەگەر ڕۆژووان خواردن و خواردنەوە بخوات ڕۆژووەكەى بەتاڵ دەكاتەوە.
ئەمەش تایبەتە بە كەسێك ئەو كارە ئەنجام بدات بە ئەنقەست، چونكە ڕۆژووان ئەگەر لە كاتى لەبیر چوون یان بەهەڵە و ناڕازى پێی كرا، لەو كاتەدا هیچی لەسەر نىیە.
ئەمانەش بەڵگەن لەسەر ئەو ووتەیە:
پێغەمبەرى خوا ﷺ دەفەرمووێ: " إِذَا نَسِيَ فَأَكَلَ أو شَڕبَ فَلْيُتِمَّ صَوْمَهُ فَإِنَّمَا أَطْعَمَهُ اللهُ وَسَقَاهُ " (1)
واتە: ئەگەر ڕۆژووان لە بیرى چوو كە بە ڕۆژووە و خواردن و خواردنەوەى خوارد، با ڕۆژووەكەى تەواو بكات، ئەو كەسە خواى پەروەردگار خواردن و خواردنەوەى پێ داوە.
هەروەها پێغەمبەر ﷺ دەفەرمووێ:" إِنَّ اللهَ وَضَعَ عَنْ أُمَّتي الخَطَأَ وَالنِّسْيَانَ وَمَا استُكْڕهُوا عَلَيْهِ " (2)
واتە: خواى پەروەردگار قەڵەمى تاوانى لەسەر ئومەتەكەم هەڵگرتووە، ئەگەر هەڵە بكەن یان لە بیریان بچێتەوە یان كارێكیان بە زۆر پێ بكرێت بێ ڕەزامەندى خۆیان.
2 ـ خۆڕشانەوەى بە ئەنقەست: 
چونكە ئەو كەسەى ڕشانەوە زۆرى پێ هێنا و ڕشایەوە هیچی لەسەر نیە.
پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرموویەتى: " مَنْ ذَرَعَهُ الْقَيءُ فَلَيْسَ عَلَيْهِ قَضَاءٌ، وَمَنْ استَقَاءَ فَلْيَقْضِ "
واتە: هەر كەسێ ڕشانەوە زۆرى پێ هێنا و ڕشایەوە قەزاى ڕۆژووى لەسەر نىیە، بەڵام كەسێك بە ئەنقەست خۆى ڕشانەوە با قەزاى ڕۆژووەكەى بكاتەوە.
3 ـ بێ نوێژى و زەیستانى: 
ئەگەر ئافرەت بێ نوێژى و زەیستانى بەسەردا هات لە كاتى بە ڕۆژووبوندا ـ سەرەتاى ڕۆژ بێت یان كۆتاى ـ ڕۆژووەكەى دەشكێنێت و نابێ بەردەوام بێ، چونكە ڕۆژووى ئەو ڕۆژەى لەسەر ناكەوێت ئەگەر بە ڕۆژوویش بێ.
پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرموویەتى: " ألَيْسَ إِذَا حَاضَتْ لَمْ تُصَلِّ، وَتُفْطِرُ في رَمَضَان، فَهَذَا نُقْصَانُ دِيْنِهَا " (3)
واتە: ئایا ئافرەت كە كەوتە بێنوێژیەوە واز لە نوێژ و ڕۆژوویش ناهێنێت ؟ فەرموویان: بەڵێ، فەرمووى: ئەوەیە كەمى ئایینەكەى.
وە لە ڕیوایەتێكى تردا: چەندەها شەو دەمێنێتەوە نوێژ ناكات و ڕۆژووش ناگرێت لە ڕەمەزان دا ئەوەیە كەمى ئایینەكەى (4).
فەرمانى قەزا كردنەوەشی ـ واتە: ڕۆژووش لە فەرموودەیەك دا لە (معاذة‌) وە هاتووە كە دەفەرمووێ: " پرسیارم لە (عائیشە) كرد و ووتم: بۆ چی ئافرەت لە دواى بێ نوێژى دا قەزاى ڕۆژووەكەى دەكاتەوە و قەزاى نوێژەكانى ناكاتەوە ؟ فەرمووى: ئایا تۆ (حەرورى) (5) ت ؟!
ووتم: نەخێر من (حەورى) نیم، بەڵام تەنها پرسیار دەكەم، فەرمووى: لەسەر دەمى پێغەمبەردا ﷺ دەكەوتینە بێنوێژیەوە فەرمانمان پێ دەكرا قەزاى ڕۆژەكانمان بكەینەوە و فەرمانى قەزاكردنەوەى نوێژمان پێ نەدەكرا (6).
4 ـ دەرزى لێدانێك مەبەست پێی خواردن پێدان بێت (الحقن الغذائية): 
ئەمەش بریتى یە لە گەیاندنى هەندێ شتى خواردەمەنى بۆ گەدە بە مەبەستى خواردن پێدانى هەندێك لە نەخۆشەكان، ئەم جۆرەش ڕۆژووى ڕۆژووان بەتاڵ دەكاتەوە، چونكە ئەم خواردنە دەكرێتە ناو لەشەوە(7)، بەڵام ئەگەر دەرزیەكە نە دەگەیشتە گەدە بەڵام دەكرایە خوێنەوە، ئەمەشیان هەمان حوكمى هەیە چونكە جێگەى خواردن پێدان و خواردنەوە دەگرێتەوە، چونكە چەندین نەخۆش بە هۆى ئەم جۆرە دەرزیانەوە لە كاتى بێ ئاگایی و لە هۆش خۆ چووندا خواردنیان پێ دەدرێت، وەكو: (گلوكۆز) و (سلاین)، هەروەها ئەو كەسانەى كە تووشی تەنگە نەفەسی سنگ بوون، هەندێ شتیان دەدرێتێ، بەهەمان شێوە ڕۆژووەكەیان بەتاڵ دەكاتەوە.
5 ـ جووت بوون لەگەڵ خێزان دا:
ئیمامى (الشوكانی) لە كتێبی: (الدراى المضية ‌) دا: (2 / 22) فەرموویەتى: (جووت بوون لە گەڵ خێزان دار ڕۆژوو بەتاڵ دەكاتەوە ئەگەر كەسێك ئەنجامى بدات بە ئەنقەستەوە، بەڵام ئەگەر لە كاتى لە بیر چووندا ئەنجام بدرێت، هەندێك لە زانایان دەیخەنە ڕیزى ئەو كەسەى خواردن و خواردنەوەى خواردبێت لە كاتى لە بیر چوون دا).
هەروەها ئیمامى (ابن القیم) لە كتێبی: (زاد المعاد) دا: (2 / 60) فەرموویەتى: ((بەڵگەى قورئان لەسەر ئەوەیە كە جووت بوون لەگەڵ خێزان دا ڕۆژوو بەتاڵ دەكاتەوە، هەر وەكو چۆن خواردن و خواردنەوە ڕۆژوو بە تاڵ دەكەنەوە، خیلافیش لەوەدا نیە)).
بەڵگەكەشی لە قورئانى پیرۆزدا ئەم ئایەتەیە: [ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ ] (سورة البقرة: 187)، لەم ئایەتەدا خواى پەروەردگار ڕێدەدات بە جووت بوون لەگەڵ خێزاندا.
ئەوەشمان بۆ دەر دەكەوێت كە ڕۆژوو گرتن خۆگرتنەوەیە لە جووت بوون لەگەڵ خێزاندا و خواردن و خواردنەوە، وە هەر كەسێك ڕۆژووەكەى بە تاڵ بكاتەوە بە جووت بوون لەگەڵ خێزاندا، پێویستە لەسەر ڕۆژووەكەى قەزا بكاتەوە و كەفارەتیش بدات، بەڵگەش لەسەر ئەمە فەرموودەى (أبو هریرە) یە رضي الله عنه كە لە پێغەمبەرەوە ﷺ دەگێڕێتەوە و دەفەرمووێت:" أَتَاهُ رَجُلٌ فَقََالَ: يَا رَسَوُلَ اللهِ هَلَكْتُ ؟ قَالَ: وَمَا أَهْلَكَكَ ؟ قَالَ: وَقَعْتُ عَلَي امْرَأَتي في رَمَضَانَ، قَالَ: هَلْ تَسْتَطِيعُ أَنْ تَعْتِقَ رَقَبَةً ؟ قَالَ: لا، قَالَ: هَلْ تَسْتَطِيعُ أَنْ تَصُومَ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ ؟ قَالَ: لا، قَالَ: فَهَلْ تَسْتَطِيعُ أَنْ تُطْعِمُ سَتِّينَ مِسْكِينَا ؟ قَالَ: لا قَالَ: اجْلِسْ، فَجَلَسَ، فَأُتِيَ النَّبيُّ ﷺ بِعَرَقٍ فِيهِ تَمْرٌ، قَالَ: تَصَدَّقْ بِهِ، قَالَ: مَا بَيْنَ لابَتَيْهَا أَحَدٌ أَفْقَرَ مِنَّا، قَالَ: فَضَحِكَ النَّبيُّ ﷺ حَتَى بَدَتْ أَنْيَابُهُ، قَالَ: خُذْهُ فَأَطْعِمْهُ أَهْلَكَ " (8)
واتە: پیاوێك هاتە خزمەتى پێغەمبەر ﷺ و پێی فەرموو: تیاچووم ئەى پێغەمبەرى خوا، ئەویش پێی فەرموو: چی لە ناوى بردیت ؟ فەرمووى: لەگەڵ خێزانەكەمدا جووت بووم لە مانگى ڕەمەزاندا، فەرمووى: ئایا دەتوانیت كۆیلەیەك ڕزگار بكەیت ؟ فەرمووى: نەخێر، فەرمووى: ئایا دەتوانیت دوو مانگ لە سەر یەك بە ڕۆژوو بیت ؟ فەرمووى: نەخێر، فەرمووى: ئایا دەتوانیت خواردنى شەست هەژار بدەیت ؟ فەرمووى: نەخیر، فەرمووى باشە دانیشە و چاوەڕێ بكە، ئەویش دانیشت، لەو كاتەدا سەبەتەیەك خورمایان هێنا بۆ پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمووى: ئەم خورمایە بەرەو بیكە بەخێر، فەرمووى: لە نێوان ئەم پەڕو ئەو پەڕى ئەم شارەدا كەسێكى تر نیە لە ئێمە هەژارتر بێت، (أبو هریرە) رضي الله عنه دەفەرمووێت: پێغەمبەرى خوا ﷺ پێكەنى تا دانەكانى دەركەوت و فەرمووى: بیبە، بە خواردنى خێزانەكەتى بدە.
مامۆستا عدنان بارام
==========================
(1) أخرجه البخاري: (4 / 135) رقم: (1933)، ومسلم رقم: (1155).
(2)أخرجه الطحاوي في (شرح معاني الآثار): (2 / 56)، والحاكم: (2 / 198)، و ابن حزم في (الإحكام): (5 / 149)، والدارقطني: (4 / 171) من طريقين عن الأوزاعي عن عطاء بن أبي رباح، عن عبيد بن عمير، عن ابن عباس، وسنده صحيح.
(3)أخرجه أبو داود: (2/310)، والترمذي: (3/79)، وابن ماجه: (1/536)، وأحمد: (2/ 498) من طريق هشام بن حسان، عن محمد بن سيرين عن أبي هريرة، وسنده صحيح كما قال شيخ الإسلام في (حقيقة الصيام) ص: (14).
(4)أخرجه مسلم رقم: (79) و (80) عن ابن عمر و عن أبي هريرة.
(5) الحروى: نیسبەتە بۆ لاى (حروراء) شارێكە نزیكەى دوو (میل) دوورە لە شارى (الكوفە) وە، بەو كەسەیش بیر و باوەڕى (خەوارج) ى هەبێت ئەوترێت: (حەرورى) چونكە یەكەم كۆمەڵى (خەوارج) لەم جێگایەوە سەرى هەڵداوە دژ بە ـ خەلیفەى پێغەمبەرى خوا ﷺ ـ (علی) رضي الله عنه، بۆیە نیسبەت دەدرێنە پاڵ ئەم شارە. ئەمە ووتەى ئیمامى (الحافظ بن حجر) ە لە كتێبی: (فتح الباری) دا: (4 / 424). وە بڕوانە: (اللباب): (1 / 359) ى (ابن كثير).
ئەو (حەروریانە): وا پێویست دەكەن لەسەر ئافرەت ئەگەر پاك بووەوە لە بێنوێژى قەزاى ئەو نوێژانەى بكاتەوە كە لە كاتى بێ نوێژیەكەیدا لە دەستى چوون بۆیە (عائیشە) ـ ڕەزاى خواى لێبێت ـ لەوە ترسا كە (معاذة‌) پرسیارەكەى لە (خەوارج)ەوە وەرگرتبێت، ئەو كۆمەڵەى هەموو كاتێ بە بۆچوونەكانیان ڕەخنەیان لە فەرموودەكانى پێغەمبەر ﷺ دەگرت، یان بە پێوانەكانیان (الأقيسة‌)، نمونەشیان لەم ڕۆژگارەمان دا زۆرە !!! وە بڕوانە بەشی: (التوثيق عن الله ورسوله) لە كتێبی: (دراسات منهجية في العقيدة السلفية) دانانى: سلیم الهلالی.
(6)أخرجه البخاري: (4 / 429) رقم (321)، ومسلم رقم: (335).
(7)انظر (حقيقة الصيام) ص: (55) لشيخ الإسلام ابن تيمية.
(8)ثبت الحديث بألفاظ مختلفة عن البخاري: (11/516) رقم: (6709) و (1936)، ومسلم رقم: (1111)، والترمذي رقم: (724)، والبغوي: (6/288)، وأبي داود رقم: (2390)، والدارمي: (2/11)، وابن ماجه رقم: (1671)، وابن أبي شيبة: (2/183 ـ 184)، وابن خزيمة: (3 /216)، وابن الجارود رقم: (139)، والشافعي رقم: (299)، ومالك: (1 / 297)، وعبدالرزاق: (4 / 196). وأرسله بعضهم، ووصله جلهم، وصحت عند بعضهم زيادة: " اقضي يوما مكانه " وقد صححها الحافظ ابن حجر في (الفتح): (11/516)، وهو كما قال، والعرق: زنبيل منسوج من بسائج الخوص. واتە: زەمبیلێكى چنراو لە شوڵی دار.