لە قورئاندا خوای گەروە باسی كردوون هەردووكیان ئافرەتی شيردەر لەگەڵ ئەوەی كە سكی هەبێت، حوكمی ئەو دوو ئافرەتە چییە؟ خوای گەورە لە قورئانە پیرۆزەكەیدا باسی كردووە: [وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ] (البقرة:184) لەسەرەتا خوای گەروە كە باسی كرد مانگی ڕەمەزان فەرزە لەسەرمان ڕۆژووگرتن لەسەرمان فەرزە ئەوجا خوای گەروە ئیختیارێكی بە خەڵك بەخشی خوای گەروە خەڵكی ئازاد كرد هەر كەسێ لەسەفەر بێت یان نەخۆش بێت ئەوە بۆی هەیە بەڕۆژوو نەبێت، ئەوە ڕووخسەتی هەیە، ئەی ئەو كەسانەی كە لەسەفەر نین نەخۆشیش نین لە ماڵەوە دانیشتون بە ئیسراحەت؟ لە سەرەتای ئیسلامدا بۆ ئەوەی تا خەڵك ڕابێت خوای گەروە سەرپشكی كردن‌و ئیختیاریدا پێیان،[وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ] (البقرة:184) ئەو كەسانەی دەتوانن بیگرن بۆیان هەیە نەیگرن‌و فیدیە بدەن، فیدیەكەش لەبری هەر ڕۆژێك خواردنی فەقیرێك بدەن، خواردنەكەش واتە دوو مشت، خوای گەورە دەفەرمووێت: :[ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ] (البقرة:184) .
واتە: هەر كەسێك ئەگەر بێت‌و زیاتر لە خواردنی فەقیرێك بدات لەبری هەر رۆژیك خواردنی دوو بدەی خوای گەروە فەرمووی باشترە، خۆ ئەگەر بەڕۆژوو بن ئەوە لەسەرەتای ئیسلام ئەوە ڕۆژوو گرتنەكە خێرترە، لەسەرەتادا بە ئیختیاری بوو لە دوایدا خوای گەروە دەفەرموویت: [شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ] (البقرة :185) .
هەر كەسێك لەو مانگادا لەسەفەردا نەبوو ئەوە پێویستە بەڕۆژوو بێت، ئایە ئەو ئایەتە ئایەتی پێشەوەی نەسخ كردەوە؟ سەلەمەی كوڕی ئەكوەع (رەزای خوای گەورەی لێ بێت) دەفەرمووێت: كۆمەڵێك لە سەحابە دەڵێن ئەو ئایەتی[فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ] (البقرة :185) ئەوە ئایەتی پێشووی كە تەخیرو هەڵبژاردن بوو نەسخی كردەوە، ئەو كەسەی كە موسافیرو نەخۆشە حوكمی ئەوان هەر وەكو خۆی مایەوە، بەڵام ئەو كەسەی كە نەخۆش نییەو موسافیریش نییە ئەوە خوای گەروە فەرمووی [فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ] (البقرة :185) سەلەمەی كوڕی ئەكوەع (ڕەزای خوای گەورەی لێ بێت) دەفەرمووێت: ئەم ئایەتە تەخیرەكەی پێشووی نسخ كردەوە، كەواتە ئەوە نەما حەز بكەی بەڕۆژوو بیت یان بەڕۆژوو نەبیت فیدیە بدەیت، دەبێت بەڕژوو بیت. ابن عباس وابن عمر (ڕەزای خوای گەورەیان لێ بێت) هەردووكیان دەفەرموون: نەخێر ئەو ئایەتی: [فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ] (البقرة :185) ئایەتی پێشووی نسخ نەكردۆتەوە، بەڵكو تایبەتی كردووە بەو كەسانەی [وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ] (البقرة:184) ابن عباس (ڕەزای خوای گەورە)ی لێ بێت دەفەرموێت: (ليست منسوخة هو الشيخ الكبير والمرأة الكبيرة) ئەوە هەر جێگیرە بۆ حەقی پیرەمێردێك یان پیرەژنێك (لا يَسْتَطِيعَانِ أَنْ يَصُومَا) نەتوانن بەڕۆژوو بن (فَيُطْعِمَانِ مَكَانَ كُل يَوْمٍ مِسْكِينًا) لەبری هەر ڕۆژێك خواردنی فەقیرێك دەدەن كە ئیمامی بوخاری ڕیوایەتی كردووە، كەواتە دەفەرمووێ تەخیرەكە بۆ پیرەكان ماوەتەوە ئەوە بوخاری ڕیوایەتی كردووە، لە شوێنێكی تردا هەر ابن عباس (ڕەزای خوای گەورەی لێ بێت) دەفەرمێت: (ﺇﺫَﺍ ﺧَﺎﻓَﺖ ﺍﻟْﺤَﺎﻣِﻞ عَلَى نَفْسِهَا والمرضعُ على ولدِها في رَمَضَانَ) ئەگەر ئافرەتی حاملە لە خۆی بترسێت كە بەڕۆژوو بێت مەشەقەتی تووش دەبێت‌و نارحەت دەبێت كە لە نارحەتی ترسا، یاخود ئافرەتی شیردەر لە مناڵەكەی ترسا كە بەڕۆژوو بێت شیری تێدا نەمێنێت بیداتە منداڵەكەی ئەوە زەرەر لە مناڵەكەی بدات فەرمووی: (يُفْطِرَان وَيُطْعِمَان لِكُلِّ يَوْمٍ مِسْكِينًا) ئەوە ئافرەتی شیر دەریش‌و ئافرەتی حامیلەش هەردووكیان رۆژووەكەیان دەشكێنن وە لەبری هەموو ڕۆژێك كە شكاندوویانە ئەوە خواردنی فەقیرێك دەدەن وە ئەو ڕۆژوەش ناگرنەوە، ئەوە ئیبنو جەریری گبری ڕیوایەتی كردووە وە شیخ ئەلبانی لە (إروا‌ء الغلیل)دا ئەو فەرموودە بە صحیح دادەنێت دەفەرمووێت: (صحیح علی شرط مسلم)، كەواتە لێرەدا تەماشا دەكەین ئەو ئایەتی: (وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَه) بە جێگیری مایەوە بۆ چوار كەس بۆ پیرەمێردێك كە نەتوانێ بەڕۆژوو بێت، بۆ پیرەژنێك كە نەتوانێت بەڕۆژوو بێت، یعنی مەشەقەتی تێدا ببینێت چونكە لە شێویەكی تردا بە (وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَه) هاتووە یعنی ئەو كەسانەی كە ڕۆژوو لەسەریان قورسە وەكو پیرەمێردو پیرەژن وەكو ئافرەتی حاملەو ئافرەتی شیردەر ئەو چوارە ئەو ئایەتە لە حەقی ئەواندا مایەوە، بەڵام لە حەقی كێ نەسخ بۆتەوە كە ئیختیاری لەبەر دەستا نەماوە كە لەو چوارە نەبێت ئیختیار نەما وەكو جاران كە هەركەسێ عوزریشی نەبێت دەیتوانی بەڕۆژوو نەبێت بەڵام دوای ئەوەی ئایەتی: [فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ] (البقرة :185) دابەزی ئیختیار بۆ ئەوانە نەماو پێویستە لەسەریان هەموو بەڕۆژوو بن، بەڵام ئەو چوارە بۆیان هەیە هەر بەڕۆژوو نەبن، لە ڕیوایەتێكی تردا ئیبن عباس (ڕەزای خوای گەورەی لێ بێت) ئافرەتێكی دی كە دووگیان بوو یان شیردەر بوو پێی فەرموو: (أنت بمنزلە الذی لا یُطیقه، علیك أن تطعمی مكانَ كل یوم مسكینا، ولا قَظا‌ء علیك) تۆ لەو كەسانەی كە ناتوانن تۆ تەنها ئەوەت لەسەرە لەبری هەموو ڕۆژێك خواردنی فەقیرێك بدەی وە قەزاشت لەسەر نییە، وە لەڕیوایەتێكی تردا دەفەرمووێ: (أن هذه إذا خافت علی نفسها) ئەگەر ئافرەتی دووگیان لەنەفسی خۆی ترسا، یان شیردەر لە منداڵەكەی ترسا، وە هەروەها لە ئیبن عمر هاتووە (الحامل والمرضع تفطر ولا تقضي) وە شیخ الالبانی ئەوەی تصحیح كردووەو چەند ڕیوایەتێكی تریشە، بەڵام لێرەدا زانایان خیلافیان هەیە لەسەر ئەوە هەندێكیان بۆ نموونە لەمەزهەبی ئیمامی شافیعی‌و ئیمامی مالیك‌و ئیمامی احمد دەفەرموون: (الحامل والمرضع) ئەوانە دەبێت بیشیگێڕنەوەو فیدیەش بدەن، وە مەزهەبی ئەبو حنیفە، وە ثوری دەفەرمووێ‌: تەنها گێڕانەوەی لەسەرە بەبێ فیدیە، بهڵام مەزهەبی ئیبن عەباس‌و ئیبن عمر (ڕەزای خوایان لەسەر بێت) دەفەرموون بەس فیدیەیە بەبێ گێڕانەوە بەپێچەوانەی مەزهەبی دووەم، وەبێ گومان ئەم مەزهەبەش ڕاجیح‌و تەواوە، وەمەزهەبی ئیبن حەزمیش دەفەرمووێ: نەگێڕانەوەی لەسەرە نە فیدیەی لەسەرە، ئەمەیان مەرجوحەو تەواو نییە، بەڵكو مەزهەبی ڕاجیح‌و تەواو ئەوەی سێیەمیانە كە ئیبن عمر‌و ئیبن عباس تەفسیریان كردووەو باسی هۆكاری دابەزینی ئایەتەكەیش دەكەن، ئەوەش ئاسانكاری خوای گەورەیە بۆ ئەو دوو ئافرەتە: دووگیان یان شیردەر بێت، وە هەر كەسێكیش قیاسی بكات بۆ سەر موسافیر دەڵێین قیاسەكە هەڵەیە چونكە موسافیر لەساڵێكدا جارێك یان دوو جار سەفەری بكەوێتە ڕەمەزان ئاسانە بیگێڕێتەوە، بەڵام ئافرەت هەموو ساڵێك یان لە حەملی هەیە یان شیردانی هەیە بڵێین وەڵا دەبیت بیگێڕێتەوە قورسە لەسەری، كەواتە قیاس بە پێچەوانە كرایەوە ئەوەش ئاسانكاریەكە بۆ ئافرەتان ئەوەش بەزەیی خوای گەورەیە بۆیان.

دکتۆر عبداللطیف أحمد