چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسی یه‌كه‌م: پێناسه‌ی ده‌ست نوێژ وحوكمه‌كه‌ی:
پرسی دوه‌م: به‌ڵگه له سه‌ر واجب بونی، هه‌روه‌ها له سه‌ر كێ واجبه، هه‌روه‌ها كه‌ی واجب ده‌بێت؟
پرسی سێیه‌م: له باره‌ی مه‌رجه‌كانی ده‌ست نوێژه‌وه:
پرسی چواره‌م: فه‌رزه‌كانی ده‌ست نوێژ -یانی ئه‌ندامه‌كانی-:
پرسی پێنجه‌م: سوننه‌ته‌كانی ده‌ست نوێژ:
پرسی شه‌شه‌م: له باره‌ی هه‌ڵ وه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی ده‌ست نوێژه‌وه:
پرسی حه‌وته‌م: ئه‌و شتانه‌ی واجبه ده‌ست نوێژی بۆ بگیرێت:
پرسی هه‌شته‌م: ئه‌و شتانه‌ی سوننه‌ته ده‌ست نوێژی بۆ بگیرێت:
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسی یه‌كه‌م: پێناسه‌ی ده‌ست نوێژ وحوكمه‌كه‌ی:
«الوُضُوء= ده‌ست نوێژ» له زمانه‌وانیدا له «الوَضَاءَة»ه‌وه هه‌ڵهێنجراوه كه جوانی وخاوێنیه.
له شه‌رعیشدا: بریتیه له به‌كارهێنانی ئاو له سه‌ر چوار ئه‌ندامه‌كه -كه ده‌م وچاو وهه‌ر دو ده‌ست وسه‌ر وهه‌ر دو پێ یه- به شێوه‌یه‌كی دیاریكراوی شه‌رعی وه‌كو عیباده‌ت بۆ خوا .
حوكمه‌كه‌شی: واجبه له سه‌ر ده‌ست نوێژ شكاو «مُحْدِث» ئه‌گه‌ر هه‌ستا بۆ نوێژ یا هه‌ستا بۆ ئه‌و شتانه‌ی حوكمی نوێژی هه‌یه وه‌ك ته‌واف كردن یان ده‌ست دان له قورئان.
پرسی دوه‌م: به‌ڵگه له سه‌ر واجب بونی، هه‌روه‌ها له سه‌ر كێ واجبه، هه‌روه‌ها كه‌ی واجب ده‌بێت؟
به‌ڵگه له سه‌ر واجب بونی: ئه‌م ئایه‌ته‌یه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ [المائدة:6] «ئه‌ی ئه‌وانه‌ی ئیمان دارن ئه‌گه‌ر ده‌ست نوێژتان نه‌بو وویستتان هه‌ستن بۆ نوێژ، ئه‌وا: ده‌م وچاو، وده‌سته‌كانتان بشۆن تا قوڕانیسك (ئه‌نیشكـ)ـه‌كانتان، وسه‌رتان بسڕن، وپێكانتان له‌گه‌ڵ قوله پێكانتاندا بشۆن، وئه‌گه‌ریش له‌ش گران بون ئه‌وا خۆتان بشۆن پێش نوێژ كردن، ئه‌گه‌ریش نه‌خۆش بون یا له سه‌ر سه‌فه‌رێك بون یا كه‌سێكتان له سه‌ر ئاوه‌وه هات یا جیماعتان كرد، وه ئاوتان ده‌ست نه‌كه‌وت ئه‌وه هه‌ر دو ده‌ستتان بده‌ن به ڕوی زه‌وی دا له خۆڵه پاكه‌كانی سه‌ری، مه‌سحی ده‌م وچاو وده‌سته‌كانتانی پێ بكه‌ن، په‌روه‌ردگاریش نایه‌وێت له پرسی پاك وخاوێنی دا هیچ بار گرانیتان له سه‌ر دابنێت، به‌ڵكو ڕێگه‌ی داون به ته‌یه‌موم تا فراوانی وڕه‌حمه‌ت بێت بۆتان، بۆیه كردویه‌تی به جێگره‌وه‌ی ئاو له پاك وخاوێنی دا، سا خوا ده‌یه‌وێت پاكتان بكاته‌وه وبه‌م كار ئاسانیه وشته‌كانی تریش ئه‌یه‌وێت نیعمه‌تی خۆیتان به سه‌ردا بڕێژێت به ته‌واوه‌تی، ئه‌مه‌ش مایه‌ی شوكرانه بژێری كردنی خوایه». هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «لَا يَقْبَلُ اللهُ صَلَاةً بِغَيْرِ طُهُورٍ، وَلَا صَدَقَةً مِنْ غُلُولٍ» «خوا سبحانه نوێژێك وه‌رناگرێت به بێ ده‌ست نوێژ، به‌خشینیش وه‌رناگرێت ئه‌گه‌ر هی دزێنی بێت له ده‌ست كه‌وتی جه‌نگ وشتی تر»(1). هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ ﷺ ـ : «لَا يَقْبَلُ اللهُ صَلَاةَ مَنْ أَحْدَثَ حَتَّى يَتَوَضَّأَ» «كه‌سێك ده‌ست نوێژی بشكێت خوا نوێژی لێ وه‌ر ناگرێت هه‌تا ده‌ست نوێژ نه‌گرێت»(2). هیچ زانایه‌كی موسڵمانیش ڕا جیاوازی له‌م باره‌وه باس نه‌كردوه.
به‌مه‌ش شه‌رعیه‌تی ده‌ست نوێژ سه‌لما به قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگی.
له سه‌ر كێ واجبه؟ له سه‌ر موسڵمانی پێگه‌یشتوی ژیر، ئه‌گه‌ر ویستی نوێژ یا هاو حوكمه‌كانی نوێژ بكات پێویست ئه‌بێت.
ئه‌ى كه‌ی واجبه؟ ئه‌گه‌ر كاتی نوێژ هات یا مرۆڤ ویستی ئه‌و كاره بكات كه ده‌ست نوێژی بۆ به مه‌رج گیراوه، با په‌یوه‌ستیش نه‌بێت به كاتێكه‌وه، وه‌ك ته‌واف كردن وده‌ست دان له قورئان.
پرسی سێیه‌م: له باره‌ی مه‌رجه‌كانی ده‌ست نوێژه‌وه:
ئه‌مانه‌ى خواره‌وه مه‌رجن بۆ دروستێتی ده‌ست نوێژ:
1- ئیسلامه‌تی، وژیری، وجیا كردنه‌وه (التَّمْيِيز): جا نا موسڵمان وشێت بیكات دروست نیه، ومنداڵی خوار ته‌مه‌نی جیا كردنه‌وه‌ش حیسابی بۆ ناكرێت(3).
2- نیه‌ت: له به‌ر فه‌رموده‌ی: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، [وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى]» «كار وكرده‌وه‌كان به نیه‌ته، وبۆ هه‌ر به‌نده‌یه‌ك هه‌یه له پاداشت وسزا به گوێره‌ى نیه‌تی»(4)، ودروستیش نیه به ده‌م بهێنرێت؛ چونكه له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ نه چه‌سپاوه.
3- ئاوی پاك: وه‌ك پێشتر له «ئاوه‌كان»دا باس كرا، جا ئاوی پیس دروست نیه ده‌ست نوێژی پێ بگیرێت.
4- لابردنی ئه‌و شتانه‌ی ڕێگرن له گه‌یشتنی ئاو به پێست، وه‌كو مۆم وهه‌ویر وهاو شێوه‌كانیان: وه‌ك بان ناخون (بۆیه‌ی نینۆك)ی نێو ئافره‌تانی ئه‌مڕۆ.
5- تارات گرتن، ئه‌گه‌ر هۆكاره‌كانی هه‌بون.
6- به دوای یه‌كتردا بكرێت.
7- به ڕیز به‌ندی. دواجاریش باسی هه‌ر دوكیان دێت.
8- شۆردنی ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی كه واجبه بشۆردرێت.
پرسی چواره‌م: فه‌رزه‌كانی ده‌ست نوێژ -یانی ئه‌ندامه‌كانی-:
بریتیه له شه‌ش دانه:
1. شۆردنی هه‌مو ده‌م وچاو، له به‌ر ئایه‌تی: ﴿إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ﴾ [المائدة: 6] «ئه‌گه‌ر ویستتان هه‌ستن بۆ نوێژ وده‌ست نوێژتان نه‌بو ئه‌وه ده‌م وچاوتان بشۆن»، ئاو دان به ده‌م ولوتیشدا (المَضْمَضَة والاِسْتِنْشَاق) به‌شێكه له شۆردنی ده‌م وچاو، چونكه ده‌م ولوت به‌شێكه لێی.
2. شۆردنی هه‌ر دو ده‌ست له‌گه‌ڵ قوڕانیسك (ئه‌نیشك)، له به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾ [المائدة:6] «ده‌سته‌كانیشتان بشۆن له‌گه‌ڵ ئه‌نیشكه‌كان».
3. سڕینی هه‌مو سه‌ر له‌گه‌ڵ گوێكاندا: له به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ﴾ [المائدة:6] «وسه‌رتان بسڕن»، وله به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «الأُذُنَانِ مِن الرَّأْسِ» «هه‌ر دو گوێ به‌شێكه له سه‌ر»(5). بۆیه سڕینی هه‌ندێكی سه‌ر ونه‌سڕینی هه‌ندیكی تری له سه‌ری ناخات (لا يُجزيء)(6).
4. شۆردنی هه‌ردو پێ هه‌تا قاپه ڕه‌قه (قوله پێ یا گوێزنگ): له به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ﴾ [المائدة: 6] «وپێكانتان بشۆن له‌گه‌ڵ هه‌ر دو قوله پێ دا».
5. ڕیز به‌ندی: چونكه په‌روه‌ردگار به ڕیز باسی كرد، وپه‌یامبه‌ریش ـ ﷺ ـ به‌و ڕیز به‌ندیه ده‌ست نوێژی گرتوه كه په‌روه‌ردگار باسی كردوه: ده‌م وچاو، ئینجا هه‌ر دو ده‌ست، ئینجا سه‌ر، ئینجا هه‌ر دو پێ، له فه‌رموده‌كه‌ی عه‌بدوڵای كوڕی زه‌ید(7)، وله فه‌رموده‌ی تریشدا ئه‌مه هاتوه له چۆنێتی ده‌ست نوێژ گرتنی په‌یامبه‌ر دا ـ ﷺ ـ .
6. به دوای یه‌ك دا بكرێت: یانی: شۆردنی هه‌ر ئه‌ندامێك ڕاسته‌وخۆ دوای ئه‌ندامه‌كه‌ی تر بێت به بێ دواخستن، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ده‌ست نوێژی ئاوها ئه‌گرت، هه‌روه‌ها له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی خالدی كوڕی مه‌عدان: «أَنَّ النَّبِيَّ ـ ﷺ ـ رَأَى رَجُلًا يُصَلِّي، وَفِي ظَهْرِ قَدَمِهِ لُمْعَةٌ قَدْرُ الدِّرْهَمِ لَمْ يُصِبْهَا الْمَاءُ، فَأَمَرَهُ النَّبِيُّ ـ ﷺ ـ أَنْ يُعِيدَ الْوُضُوءَ وَالصَّلَاةَ» «كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كابرایه‌كی بینی نوێژی ده‌كرد، وله پشتی پێكانیشیه‌وه ئه‌وه‌نده‌ی درهه‌مێك ئاوی به‌ر نه‌كه‌وتبو، فه‌رمانی پێ كرد ده‌ست نوێژه‌كه‌ی دوباره بكاته‌وه»(8). جا ئه‌گه‌ر به دوای یه‌كدا كردن به بێ دواخستن مه‌رج نه‌بوایه ئه‌وه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمانی ده‌كرد ته‌نها ئه‌وه بشوات كه نه‌یشۆردوه، وفه‌رمانی پێ نه‌ده‌كرد ده‌ست نوێژه‌كه‌ی دوباره بكاته‌وه.
پرسی پێنجه‌م: سوننه‌ته‌كانی ده‌ست نوێژ:
شتانێك هه‌یه سوننه‌ته له كاتی ده‌ست نوێژدا بكرێت وپاداشت ده‌درێته‌وه له سه‌ری، هه‌ر كه‌سێكیش نه‌یكات -نه‌ك وه‌كو نه‌ویستن- ئه‌وه تاوانی ناگات، وئه‌م كارانه‌ش پێیان ده‌وترێت: سوننه‌ته‌كانی ده‌ست نوێژ، كه ئه‌مانه‌یه:
1. «بسم الله» كردن له سه‌ره‌تاوه: له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ : «لَا وُضُوءَ لِمَنْ لَمْ يَذْكُرِ اسْمَ اللهِ عَلَيْهِ» «ده‌ست نوێژی كامڵی نه‌گرتوه ئه‌وه‌ى ناوی خوای له سه‌ر نه‌هێنێت»(9).
2. سیواك كردن: له به‌ر حه‌دیسی: «لَوْلَا أَنْ يَشُقَّ عَلَى أُمَّتِهِ لَأَمَرَهُمْ بِالسِّوَاكِ مَعَ كُلِّ وُضُوءٍ» «له به‌ر ئه‌وه نه‌بێت قورسی بكه‌م له سه‌ر ئومه‌ته‌كه‌م، فه‌رمانم پێ ده‌كردن له هه‌مو ده‌ست نوێژێك دا سیواك بكه‌ن»(10).
3. سێ جار شۆردنی هه‌ر دو له‌پ له سه‌ره‌تای ده‌ست نوێژه‌وه: به به‌ڵگه‌ى كرداری په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ، كه هه‌ر دو له‌په‌كانی سێ جار ئه‌شۆرد، وه‌كو له چۆنیه‌تی ده‌ست نوێژیدا هاتوه.
4. موباله‌غه له ئاو دان به ده‌م ولوت دا جگه له ڕۆژوان: ئه‌مه‌ش له چۆنیه‌تی ده‌ست نوێژی په‌یامبه‌ردا ـ ﷺ ـ هاتوه، ئه‌ڵێ: «ئاوی دا به ده‌می ومش (الاستنثار)(11)ی كرد». وله به‌ر فه‌رموده‌ى: «وَبَالِغْ فِي الِاسْتِنْشَاقِ، إِلَّا أَنْ تَكُونَ صَائِمًا» «وزیاده‌ڕه‌وی بكه له ئاو دان به لوت دا مه‌گه‌ر به ڕۆژو بیت»(12).
5. ده‌ست هێنان به ئه‌ندامه‌كان، وبه ئاو، ده‌ست بخرێته ناو ڕیشی چڕ تا ده‌گاته ناو ڕیش: به به‌ڵگه‌ى كرداری په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ، چونكه «كاتێك ده‌ست نوێژی بگرتایه ده‌ستی ده‌هێنا به باڵه‌كانیدا»(13)، هه‌روه‌ها «ئاوی ده‌برده ژێر چه‌ناكه‌یی وئه‌یهێنا به ناو ڕیشیدا»(14).
6. پێش خستنی لای ڕاست به سه‌ر چه‌پدا له ده‌ست وقاچه‌كاندا: به به‌ڵگه‌ى كرداری په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ چونكه «كَانَ النَّبِيُّ ـ ﷺ ـ يُعْجِبُهُ التَّيَمُّنُ فِي تَنَعُّلِهِ وَتَرَجُّلِهِ وَطُهُورِهِ، وَفِي شَأْنِهِ كُلِّهِ» «حه‌زی له لای ڕاست بوه له ده‌ست پێ كردن وپێلآو له پێ كردن، وقژ شانه كردن، وده‌ست نوێژ گرتن، وله هه‌مو كارێكی تری دا»(15).
7. سێ باره‌كردنه‌وه‌ی شۆردنی ده‌م وچاو وده‌ست وپێكان: ئه‌وه‌ی واجبه، ته‌نها یه‌ك جاره، سێ باره كردنه‌وه‌شی سوننه‌ته، به به‌ڵگه‌ى كرده‌وه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ، لێوه‌ی چه‌سپاوه كه: «ده‌ست نوێژی گرتوه یه‌ك جار یه‌ك جار، ودو جار دو جار، وسێ جار سێ جار»(16).
8. خوێندنی ویرده هاتوه‌كان دوای ده‌ست نوێژ: له به‌ر فه‌رموده‌ى(17): «ما مِنْكُمْ أَحَدٌ يَتَوَضَّأُ فَيُسْبِغُ الْوُضُوءَ ثُمَّ يَقُولُ: أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، إِلَّا فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ الثَّمَانِيَةُ، يَدْخُلُ مِنْ أَيِّهَا شَاءَ» «هیچ كه‌سێكتان نیه ده‌ست نوێژ بگرێت ده‌ست نوێژێكی جوان، پاشان بڵێ: شایه‌تی ده‌ده‌م هیچ په‌رستراوێك حه‌ق نیه جگه له الله، تاك وته‌نهایه وبێ شه‌ریكه، وشایه‌تی ده‌ده‌م موحه‌ممه‌د به‌نده وپه‌یامبه‌ری خوایه، مه‌گه‌ر هه‌ر هه‌شت ده‌رگاكه‌ی به‌هه‌شتی بۆ ده‌كرێته‌وه، له هه‌ر كامی ده‌یه‌وێت ده‌ڕواته ژوره‌وه».
پرسی شه‌شه‌م: له باره‌ی هه‌ڵ وه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی ده‌ست نوێژه‌وه:
هه‌ڵ وه‌شێنه‌ره‌وه (نَواقضَ)ه‌كان: ئه‌و شتانه‌یه ده‌ست نوێژی پێ به‌تاڵ ئه‌بێته‌وه. ئه‌مه‌ش شه‌ش شته:
1. هه‌رچی ده‌ر بچێ له هه‌ر دو ده‌ره‌چه‌كه‌وه: یانی: ده‌ره‌چه‌ی میز وپیسی، وده‌رچوه‌كه‌ش یا میزه یا پیسیه یا تۆوی پیاوه یا (المَذْي)ـه، یان خوێنی (الاِسْتِحَاضَة)یه(18) یا بایه -كه‌م بێ یا زۆر-، له به‌ر ئایه‌تی: ﴿أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ﴾ [النساء:43]. وله به‌ر فه‌رموده‌ى: «خوای گه‌وره نوێژی هیچ كه‌س قه‌بوڵ ناكات بێ ده‌ست نوێژ، مه‌گه‌ر ده‌ست نوێژ بگرن»، پێشتریش باس كرا. وبه به‌ڵگه‌ى فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «ولكِنْ مِنْ غَائِطٍ أَوْ بَوْلٍ وَنَوْمٍ» «ته‌نها له كاتی پیسی كردن یا میز كردن یان خه‌وتن خوفه‌كانتان دا بكه‌نن»(19). هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له باره‌ی كه‌سێكه‌وه گومانی هه‌یه بای لێ به‌ر بوه یا نا فه‌رمویه‌تی: «فَلَا يَنْصَرِفْ حَتَّى يَسْمَعَ صَوْتًا أو يَجِدَ رِيحًا» «با نوێژه‌كه‌ی نه‌بڕێت تا گوێی له ده‌نگێك ده‌بێت یا هه‌ست به بۆنێك ئه‌كات»(20).
2. ده‌رچونی شتێكی پیس له باقی لاشه‌وه: جا ئه‌گه‌ر میز بێت یا پیسی ئه‌وه به هه‌مو شێوه‌یه‌ك به‌تاڵ ئه‌بێته‌وه، چونكه ده‌قه‌كانی پێشو ده‌یگرێته‌وه، خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌م دوانه‌ش نه‌بو وه‌ك: خوێن وڕشانه‌وه: ئه‌گه‌ر زۆر بو وله ڕاده به‌ده‌ر بو ئه‌وا چاكتر وایه ده‌ست نوێژ بگرێته‌وه له به‌ر ئیحتیاط، خۆ ئه‌گه‌ر كه‌میش بو به كۆ ده‌نگ ده‌ست نوێژی بۆ ناگرێته‌وه.
3. نه‌مانی عه‌قڵ یا داپۆشینی به هۆی بورانه‌وه یا خه‌وتنه‌وه: له به‌ر فه‌رموده‌ى: «ته‌نها له كاتی پیسی كردن ومیز كردن وخه‌وتندا». وهه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «العَيْنُ وِكَاءُ السَّهِ، فمَنْ نَامَ فَلْيَتوضَّأْ» «چاو په‌تی كۆمه جا هه‌ر كه‌سێك خه‌وت با ده‌ست نوێژ بگرێت»(21). به‌ڵام شێتی وبورانه‌وه وسه‌ر خۆش بون وهاو شێوه‌كانیان به كۆ ده‌نگی زانایان به‌تاڵی ده‌كه‌نه‌وه، وئه‌و خه‌وه‌ش كه ده‌ست نوێژ به‌تاڵ ده‌كاته‌وه بریتیه له‌و خه‌وه قوڵه‌ی هه‌ستی له‌گه‌ڵ دا نامێنێت، ئیتر خه‌وتنه‌كه به هه‌ر شێوازێك بێت، به‌ڵام سوكه خه‌و به‌تاڵی ناكاته‌وه، چونكه هاوه‌ڵان رضي الله عنهم جار وا هه‌بوه له چاوه‌ڕوانی نوێژدا خه‌و بردونه‌تیه‌وه، هه‌ستاون، نوێژیان كردوه، وده‌ست نوێژیشیان نه‌گرتۆته‌وه(22).
4. ده‌ست دان له عه‌وره‌تی ئاده‌میزاد به بێ به‌ر به‌ست: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی بوسره‌ی كچی صه‌فوان رضي الله عنها، كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «مَنْ مَسَّ ذَكَرَهُ فَلْيَتَوَضَّأْ» «هه‌ر كه‌س ده‌ستی به‌ر زه‌كه‌ری خۆی كه‌وت با ده‌ست نوێژ بگرێت»(23). وله فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو ئه‌یوب وئوم حه‌بیبه دا رضي الله عنها هاتوه: «مَنْ مَسَّ فَرْجَه فَلْيَتَوَضَّأْ»(24)، «هه‌مان واتای پێشو».
5. خواردنی گۆشتی وشتر: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی جابری كوڕی سه‌موره ـ رضي الله عنه ـ : پیاوێك پرسیاری كرد له په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : ده‌ست نوێژ بگرینه‌وه به هۆی خواردنی گۆشتی مه‌ڕه‌وه؟ فه‌رموی: «إِنْ شِئْتَ فَتَوَضَّأْ، وَإِنْ شِئْتَ فَلَا تَتَوَضَّأْ» «ئه‌گه‌ر ویستت ده‌ست نوێژ بگره، نه‌شت ویست مه‌یگره». وتی: ئه‌ی به‌هۆی گۆشتی وشتره‌وه؟ فه‌رموی: «نَعَمْ، تَوضَّأْ مِنْ لُحُومِ الإِبلِ» «به‌ڵێ، ده‌ست نوێژ بگره بۆ گۆشتی وشتر»(25).
6. هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه له ئیسلام: له به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ﴾ [المائدة:5] «هه‌ر كه‌س هه‌ڵگه‌ڕێته‌وه له ئیمان ئه‌وه كرده‌وه‌ی پوچه‌ڵ بوه‌ته‌وه». وهه‌ر شتێكی تریش غوسل واجب بكات ده‌ست نوێژیش واجب ده‌كات، مردن نه‌بێت.
پرسی حه‌وته‌م: ئه‌و شتانه‌ی واجبه ده‌ست نوێژی بۆ بگیرێت:
واجبه له سه‌ر «ته‌كلیف لێ كراو»(26) بۆ ئه‌م شتانه ده‌ست نوێژ بگرێت:
1. نوێژ كردن: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی [پێشتری] ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه به‌رزی ده‌كاته‌وه ـ ﷺ ـ : «خوا ـ ﷺ ـ نوێژێك وه‌رناگرێت به‌بێ ده‌ست نوێژ، به‌خشینیش وه‌رناگرێت هی دزین بێ له ده‌ست كه‌وت وشتی تریش».
2. سوڕانه‌وه به ده‌وری كه‌عبه فه‌رز بێت یا سوننه‌ت: له به‌ر كرده‌وه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «ده‌ست نوێژی گرتوه وپاشان ته‌وافی كردوه»(27). وله به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ (28): «الطَّوَافُ بِالْبَيْتِ صَلَاةٌ إِلَّا أَنَّ اللهَ أَبَاحَ فِيهِ الكلَامَ» «ته‌واف به ده‌وری كه‌عبه‌دا نوێژه، ئه‌وه‌نده نه‌بێت خوا قسه كردنی تێدا حه‌ڵاڵ كردوه». هه‌روه‌ها به به‌ڵگه‌ى ئه‌وه‌ى نه‌هی كردوه له سوڕی مانگانه‌دا ئافره‌ت ته‌واف بكات هه‌تا پاك ده‌بێته‌وه(29).
3. ده‌ست دان له قورئان وپێسته‌ى به‌ری بكه‌وێت بێ به‌ربه‌ست: له به‌ر ئایه‌تی: ﴿لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾ [الواقعة: 79]. واته: «ئه‌م قورئانه كه‌س ده‌ستی پێوه نادات مه‌گه‌ر پاكه‌كان». هه‌روه‌ها له به‌ر فه‌رموده‌ى: «لَا يَمَسُّ القُرْآن إلا طاهر» «كه‌س ده‌ست به‌م قورئانه‌وه نادات، مه‌گه‌ر كه‌سێك پاك بێت»(30).
پرسی هه‌شته‌م: ئه‌و شتانه‌ی سوننه‌ته ده‌ست نوێژی بۆ بگیرێت:
له‌م حاڵه‌تانه‌ی خواره‌وه‌دا سوننه‌ته ده‌ست نوێژ بگیرێت:
1. له كاتی یادكردنی خوای گه‌وره‌دا وقورئان خوێندن.
2. تازه كردنه‌وه‌ى بۆ هه‌مو نوێژێك: له به‌ر به‌رده‌وامی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ له سه‌ری، وه‌ك له ئه‌نه‌سه‌وه ـ رضي الله عنه ـ هاتوه: «كَان النَّبِيّ ـ ﷺ ـ يَتَوَضَّأُ عِنْدَ كُلِّ صَلاةٍ»، «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ پێش هه‌مو نوێژێك ده‌ست نوێژی ئه‌شۆرد»(31).
3. سوننه‌ته كه‌سی له‌ش گران ئه‌گه‌ر ویستی دوباره جوت ببێته‌وه، یا ویستی بخه‌وێت، یا بخوات، یا بخواته‌وه= ده‌ست نوێژ بگرێته‌وه: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو سه‌عیدی خودری ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «إِذَا أَتَى أَحَدُكُم أَهلَه، ثم أراد أن يعود، فَلْيتوضأ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان جوت بو له‌گه‌ڵ خێزانی دا، ئینجا ویستی دوباره‌ى بكاته‌وه، با ده‌ست نوێژ بگرێت»(32). وله به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه رضي الله عنها(33): «أَنَّ رَسُولَ اللهِ ـ ﷺ ـ كَانَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَهُوَ جُنُبٌ، تَوَضَّأَ وُضُوءَهُ لِلصَّلَاةِ قَبْلَ أَنْ يَنَامَ» «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌گه‌ر له‌ش گران ببوایه وبیویستایه بخه‌وتایه، پێش خه‌وتن ده‌ست نوێژی ئه‌گرت وه‌كو ده‌ست نوێژی نوێژ» له ڕیوایه‌تێكی تری ئه‌ودا: «ئه‌گه‌ر بیویستایه بخوات یا بخه‌وێت...»(34).
4. ده‌ست نوێژ گرتن پێش غوسل كردن: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه رضي الله عنها ئه‌فه‌رموێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌گه‌ر غوسلی بكردایه بۆ له‌ش گرانی: سه‌ره‌تا هه‌ر دو ده‌ستی ده‌شۆرد، پاشان به ده‌ستی ڕاستی ئاوی ده‌كرد به سه‌ر ده‌ستی چه‌پی دا، پاشان عه‌وره‌تی ده‌شۆرد پاشان ده‌ست نوێژێكی وه‌ك ده‌ست نوێژی نوێژ ئه‌گرت...» تا كۆتایی فه‌رموده‌كه(35).
5. له كاتی خه‌وتن دا: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی به‌رائی كوڕی عازب ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «إِذَا أَتَيْتَ مَضْجَعَكَ فَتَوَضَّأْ وُضُوءَكَ لِلصَّلَاةِ، ثُمَّ اضْطَجِعْ عَلَى شِقِّكَ الْأَيْمَنِ...» «ئه‌گه‌ر چویته سه‌ر جێگاكه‌ت وده‌ست نوێژ بگره وه‌كو ده‌ست نوێژی نوێژ پاشان به‌لای ڕاستدا ڕابكشێ... هتد»(36).
=================
(1) أخرجه مسلم (224). والغلول: السرقة من أموال الغنيمة وغيرها.
(2) أخرجه مسلم (223).
(3) [«ته‌مه‌نی جیاكردنه‌وه» (سنّ التّمییز): مه‌به‌ست ئه‌و ته‌مه‌نه یا قۆناغه‌یه كه منداڵ پێی گه‌یشت له قسه تێ دگات وبه باشی وه‌لآم ده‌داته‌وه وزه‌ره‌ر وقازانجی خۆی ده‌زانیت وشته‌كان لێك جیا ده‌كاته‌وه، وتایبه‌تیش نیه به ته‌مه‌نێكی دیاریكراوه‌وه، به‌ڵام زۆرجار حه‌وت ساڵنه].
(4) أخرجه البخاري (1)، ومسلم (1907).
(5) أخرجه الترمذي (37) وابن ماجه (443) وصححه الألباني (صحيح سنن ابن ماجه 357، والسلسلة الصحيحة 36) وأفاض الشيخ -رحمه الله- في جمع طرقه والكلام عليه.
(6) «لا يجزيء»، لای فوقه‌ها، واته: به نه‌كردنی ئه‌و شته، فه‌رمانه‌كه له سه‌رت نه‌كه‌وتوه وبه جێت نه‌گه‌یاندوه وئه‌ستۆت پاك نه‌بۆته‌وه، جا ئه‌بێت ئه‌نجامی بده‌یته‌وه. «وه‌رگێڕ»
(7) أخرجه مسلم (235).
(8) أخرجه أحمد (3/424)، وأبو داود (175)، وصححه الألباني. انظر: إرواء الغليل (1/127).
(9) أخرجه أحمد (2/418)، وأبو داود (101)، والحاكم (1/147) وغيرهم من حديث أبي هريرة ، وحسنه: ابن الصلاح، وابن كثير، والعراقي، وقواه المنذري وابن حجر، وقال الألباني: حسن. «الإرواء» (1/122).
(10) أخرجه البخاري معلقًا بصيغة جزم: باب سواك الرطب واليابس للصائم. وصله النسائي. انظر: «الفتح» (4/159).
(11) «الاستنثار»: ئه‌وه‌یه كه ئاوت دا به لوت دا، ئاو وشته‌كانی ناو لوتت ده‌ر بكه‌یت، ئه‌مه‌ش واتای دروستی «الاستنثار»ـه له‌لای جمهوری زانایان. «وه‌رگێڕ».
(12) أخرجه أبو داود (142)،والنسائي (1/66 رقم 87)،وصححه الألباني (صحيح النسائي رقم 85).
(13) أخرجه ابن حبان في صحيحه (3/363) (1082)، والبيهقي في السنن الكبرى (1/196)، والحاكم في المستدرك (1/243) وصححه، وابن خزيمة في صحيحه (1/62)، والإمام أحمد في مسنده (4/39).
(14) أخرجه أبو داود (145)، وصححه الألباني (الإرواء 92).
(15) متفق عليه: أخرجه البخاري (168)، ومسلم (226).
(16) متفق عليه: أخرجه البخاري (157، 158، 159) ومسلم (226) وعنده ذكر الثلاث فقط.
(17) أخرجه مسلم (234) وزاد الترمذي: (اللهم اجعلني من التوابين واجعلني من المتطهرين) (55)، وصححه بهذه الزيادة الألباني «الإرواء» (96).
(18) له ده‌روازه‌ى نۆیه‌م، له پرسى سێیه‌م: چۆنێتی پاك كردنه‌وه‌ى پیسی دا، پێناسه‌ی مه‌زی ومه‌نی دێت -به ویستی خوا-. هه‌روه‌ها له ده‌روازه‌ى ده‌یه‌م، پرسى حه‌وته‌م: له باره‌ى خوێنی ئیستیحازه، باسی ئیستیحازه‌ش دێت. «وه‌رگێڕ»
(19) أخرجه أحمد (4/239) والنسائي (1/83) والترمذي (96) وصححه، وحسنه الألباني في الإرواء (1/141).
(20) متفق عليه: البخاري (137)، ومسلم (361).
(21) أخرجه أبو داود (203)، وابن ماجه (477)، وحسنه الألباني في الإرواء (1/148). والمعنى: أن العينين في يقظتهما بمنزلة الحبل الذي يربط به، فزوال اليقظة كزوال هذا الرباط.
(22) «صحيح مسلم» (376).
(23) أخرجه أبو داود (181) واللفظ له، والنسائي (163)، والترمذي (82) وقال: حديث حسن صحيح، وابن ماجه (4479)، وصححه الألباني في الإرواء (1/150).
(24) رواية أم حبيبة أخرجها: ابن ماجه (481)، وصححها الألباني في الإرواء (1/151)، أما حديث أبي أيوب فقال الألباني: "لم أقف على إسناده" الإرواء (1/151).
(25) أخرجه مسلم (360).
(26) «المكلف» له‌م كتێبه‌دا زۆر دوباره ده‌بێته‌وه، جا واتاكه‌ى بزانه: عاقڵێكی پێگه‌یشتوی تێگه‌یشتوه (العاقل البالغ الذاكر أو الفاهم). «وه‌رگێڕ»
(27) أخرجه البخاري (1614)، ومسلم (1235).
(28) أخرجه ابن حبان (3836)، والحاكم (1/459) وصحح إسناده، وافقه الذهبي، والبيهقي (5/87) وغيرهم، وصححه الألباني «الإرواء» (121).
(29) أخرجه البخاري (305)، ومسلم (1211).
(30) أخرجه مالك (468)، والحاكم (1/395) و(3/485) وصححه، والدارقطني (1/ 121)، والبيهقي (1/87)، وصححه الألباني في «الإرواء» (122).
(31) أخرجه البخاري (214).
(32) أخرجه مسلم (308).
(33) أخرجه مسلم (305).
(34) بڕوانه: سه‌رچاوه‌ى پێشو، فه‌رموده‌ى پاشتری.
(35) أخرجه مسلم (316).
(36) أخرجه البخاري (247).
ده‌روازه‌ی سێیه‌م : دهربارهی ده‌ست به ئاو گهیاندن وئادابهكانی [تارات گرتن]ده‌روازه‌ی شه‌شه‌م : له باره‌ی مه‌سح كردن له سه‌ر سۆل (الخُف) ومێزه‌ر وكه‌ره‌سته‌ى گرتنهوهدهروازهى هه‌شته‌م : له باره‌ى تهیهمموم (التَيَمُّم)ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م : له باره‌ی ئهحكامهكانی پاك وخاوێنی (الطهارة) وئاوهكانهوه.ده‌روازه‌ى نۆیه‌م : له باره‌ى پیسیهكان وچۆنێتی پاك كردنهوهی
