چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسی یه‌كه‌م: «الاِسْتِنْجَاء» و«الاِسْتِجْمَار» وشوێن گرتنه‌وه‌یان بۆ یه‌كتر:
پرسی دوه‌م: ڕو كردن وپشت كردنه قیبله له كاتی ده‌ست به ئاو گه‌یاندن دا:
پرسی سێیه‌م: سوننه‌ته‌كانی كاتی چونه عه‌ده‌ب خانه (ئاودەست):
پرسی چواره‌م: ئه‌و شتانه‌ی له كاتی ده‌ست به ئاو گه‌یاندندا حه‌رامه:
ده‌روازه‌ی سێیه‌م : ده‌رباره‌ی ده‌ست به ئاو گه‌یاندن وئادابه‌كانی [تارات گرتن]
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسی یه‌كه‌م: «الاِسْتِنْجَاء» و«الاِسْتِجْمَار» وشوێن گرتنه‌وه‌یان بۆ یه‌كتر:
«الاِسْتِنْجَاء» به ئاو لابردنی ئه‌وه‌یه كه له هه‌ردو ده‌ره‌چه‌كه‌وه دێته ده‌ره‌وه. «الاِسْتِجْمَار»یش: بریتیه له‌وه‌ى بیسڕیت به شتێكی پاكی حه‌ڵاڵی پاك كه‌ره‌وه (لابه‌ر)، وه‌ك: به‌رد وهاو شێوه‌كانی، وهه‌ر یه‌كه‌یان جێگه‌ی ئه‌وی تریان ده‌گرنه‌وه، چونكه ئه‌مه له په‌یامبه‌ری خواوه ـ ﷺ ـ چه‌سپاوه، ئه‌وه‌تا ئه‌نه‌س ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌ڕۆشته عه‌ده‌ب خانه، من ومنداڵێكی هاو ته‌مه‌نی خۆم كونه‌یه‌كی بچوكی ئاو له‌گه‌ڵ ڕمێكی بچوك (العَنَزة)یه‌كمان هه‌ڵ ده‌گرت، ئه‌ویش خۆی به ئاوه‌كه پاك ده‌كرده‌وه»(1). هه‌روه‌ها له عائیشه‌وه رضي الله عنها ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «إِذَا ذَهَبَ أَحَدُكُمْ إِلَى الْغَائِطِ، فَلْيَذْهَبْ مَعَهُ بِثَلَاثَةِ أَحْجَارٍ يَسْتَطِيبُ بِهِنَّ، فَإِنَّهُنَّ تُجْزِئُ عَنْهُ» «كه‌سێكتان چو بۆ ئاوده‌س، با به سێ به‌رد خۆی پاكه‌وه بكاته‌وه، ئه‌وه به‌سیه‌تی»(2). به‌ڵام كۆ كردنه‌وه‌ی هه‌ر دو كیشیان باشتره.
«الاِسْتِجْمَار»یش به به‌رد وهاو شێوه‌كانی له شته پاكه لابه‌ره حه‌ڵاڵه‌كان به دی دێت، وه‌كو كلینیسك ودار وهاو شێوه‌كانیان، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به به‌رد خۆی پاك كردۆته‌وه، كه‌واته هه‌ر شتێك هاو شێوه‌ى بێت له لابردن وپاك كردنه‌وه ده‌خرێته پاڵی، وخۆ پاكردنه‌وه‌ش به كه‌م تر له سێ سڕین به دی نایه‌ت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی سه‌لمان ـ رضي الله عنه ـ ئه‌فه‌رموێ: «نَهَانَا -يَعْنِي النَّبِيَّ ـ ﷺ ـ - أَنْ نَسْتَنْجِيَ بِاليَمينِ، وأن نستنجي بأقل من ثلاثة أحجار، وأن نستنجي برجيع أو عظم» «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ نه‌هی لێ كردوین به ده‌ستی ڕاست تارات بگرین، یا كه‌متر له سێ به‌رد به‌كار بهێنین، هه‌روه‌ها به پیسایی ئاژه‌ڵ (رَجِيع)(3) یا ئێسك خۆمان پاك بكه‌ینه‌وه»(4).
پرسی دوه‌م: ڕو كردن وپشت كردنه قیبله له كاتی ده‌ست به ئاو گه‌یاندن دا:
دروست نیه له بیابانێك دا هیچ له به‌رده‌م نه‌بو، له كاتی ده‌ست به ئاو گه‌یاندن دا، ڕو یا پشت بكرێته قیبله، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو ئه‌یوبی ئه‌نصاری ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «إِذَا أَتَيْتُم الغَائِطَ فَلَا تَسْتَقْبِلُوا القِبْلَة، ولا تَسْتَدْبِرُوهَا، وَلَكِنْ شَرِّقوا أَوْ غَرِّبُوا» «ئه‌گه‌ر چون بۆ ئاو ده‌س، نه ڕو بكه‌نه قیبله نه پشتی لێبكه‌ن، به‌ڵكو ڕو بكه‌نه ڕۆژ هه‌ڵات یان ڕۆژ ئاوا». ئه‌بو ئه‌یوب ئه‌ڵێ: ئه‌وه‌بو ڕۆیشتینه شام، ته‌ماشا ئه‌كه‌ین عه‌ده‌ب خانه‌كانیان ڕو به‌ره‌و كه‌عبه بونیاد نراوه، ئێمه‌ش ڕومان وه‌ر ده‌گێڕا وداوای لێ بوردنمان له خوا ده‌كرد»(5).
به‌ڵام ئه‌گه‌ر له ناو ماڵاندا بو، یا به‌ینی ئاو ده‌سته‌كه وقیبله داپۆشه‌رێك هه‌بو، ئه‌وه دروسته، له به‌ر حه‌دیسه‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه كه: «په‌یامبه‌ری خوای ـ ﷺ ـ بینیوه له ماڵی خۆیاندا ڕوه‌و شام وپشت به كه‌عبه میزی كردوه»(6). وفه‌رموده‌كه‌ی مه‌ڕوانی ئه‌صفه‌ر ئه‌ڵێ: «ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ ئاژه‌ڵه‌كه‌ی ڕو به‌ره‌و قیبله یه‌خ دا، پاشان دانیشت وبه‌و ئاراسته میزی كرد، وتم: ئه‌ی باوكی عه‌بدولڕه‌حمان، ئه‌ی نه‌هی نه‌كراوه له‌مه؟ وتی: بۆ نه، نه‌هی له‌مه كراوه ئه‌گه‌ر له ده‌شت بیت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له نێوان تۆ وقیبله شتێك هه‌بو ده‌بوه به‌ر به‌ست، ئه‌وه هیچی تێدا نیه»(7). باشتریش وایه له ناو ماڵانیشدا نه‌كرێ. خواش زاناتره.
پرسی سێیه‌م: سوننه‌ته‌كانی كاتی چونه عه‌ده‌ب خانه (ئاودەست):
ئه‌و كه‌سه‌ی ئه‌ڕواته سه‌ر ئاو، سوننه‌ته بڵێ: «بِسْمِ اللّه، اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِن الخُبُثِ والخَبَائِثِ» «بِسْمِ اللّه، خوایه په‌نات پێ ده‌گرم له جنۆكه‌ی نێرینه ومێینه». وله كاتی ته‌واو بون وده‌رچوندا ئه‌ڵێ: «غُفْرَانَك» «خوایه داوای لێ خۆش بونت لێ ده‌كه‌م». له چونه ژوره‌وه‌شدا قاچی چه‌پی پێش ده‌خات، له هاتنه ده‌ره‌وه‌شدا قاچی ڕاستی. كه‌ل وپه‌له‌كه‌شى هه‌ڵ ناكات عه‌وره‌تی ده‌ر بكه‌وێت تا له زه‌وی نزیك ده‌بێته‌وه.
ئه‌گه‌ریش هاتو له ده‌شت دا بو، سوننه‌ته دور بكه‌وێته‌وه وله به‌ر چاو نه‌مێنێت، به‌ڵگه‌ی هه‌مو ئه‌مانه: فه‌رموده‌كه‌ی جابره ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «خَرَجْنَا معَ رَسول الله ـ ﷺ ـ فِي سَفَرٍ، وَكَان رَسولُ الله ـ ﷺ ـ لَا يَأْتي البَرَازَ حتَّى يَتَغَيَّب فلا يُرى» «ده‌رچوین بۆ سه‌رفه‌رێك له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ردا ـ ﷺ ـ ، جا په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ نه ده‌چوه ده‌ستی به ئاو نه‌ده‌گه‌یاند تا ته‌واو له به‌ر چاو ون ده‌بو ونه ده‌بینرا»(8). هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ی عه‌لیه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «سَتْرُ مَا بَيْنَ الجِنِّ وَعَوراتِ بَنِي آدَم إِذَا دَخَل الخَلَاء، أَنْ يقولَ: بِسْمِ الله» «په‌رده‌ی نێوان جنۆكه وعه‌وره‌تی ئاده‌میزاد ئه‌وه‌یه ڕۆیشته ئاو ده‌ست بڵێت: بِسْمِ الله»(9). هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌نه‌سه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌گه‌ر بڕوایه‌ته سه‌ر ئاو، ئه‌یفه‌رمو: «به ناوی خوا، خوایه! په‌نات پێ ده‌گرم له جنۆكه‌ی نێرینه ومێینه»(10). هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه‌یه رضي الله عنها كه ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ له سه‌ر ئاو ده‌ر بچوایه ئه‌یفه‌رمو: «خوایه! داوای لێ خۆش بونت لێ ده‌كه‌م»(11). هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ی ئیبن عومه‌ره رضي الله عنه ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌گه‌ر بیویستایه بڕواته سه‌ر ئاو، جل وبه‌رگه‌كه‌ی به‌رز نه‌ده‌كرده‌وه تا له زه‌وی نزیك ده‌بویه‌وه»(12).
پرسی چواره‌م: ئه‌و شتانه‌ی له كاتی ده‌ست به ئاو گه‌یاندندا حه‌رامه:
1. حه‌رامه میز بكرێته ئاوی وه‌ستاوه‌وه، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی جابر ـ رضي الله عنه ـ ، كه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «أَنَّه ـ ﷺ ـ نَهَى عَنْ البَوْلِ في المَاءِ الرَّاكِدِ» «نه‌هی كردوه له میز كردنه ناو ئاوی وه‌ستاو»(13).
2. هه‌روه‌ها نابێت له كاتی میز كردن دا عه‌وره‌تی بگرێت به ده‌ستی ڕاستی، یا خۆی پێ پاك بكاته‌وه، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «إِذَا بَالَ أَحَدُكُمْ فَلَا يَأْخُذَنَّ ذَكَرَهُ بِيَمِينِهِ، وَلَا يَسْتَنْجِي بِيَمِينِهِ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان میزی كرد، با به ده‌ستی ڕاستی عه‌وره‌تی نه‌گرێت، وخۆی پێ پاك نه‌كاته‌وه»(14).
3. هه‌روه‌ها حه‌رامه میز یا پیسی بكات له سه‌ر ڕێگا یا له سێبه‌ر یا له باخچه‌ی گشتی یا له ژێر داری به‌ربوم دار یا له سه‌ر كانی وچاوگه‌كان دا، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی موعاز ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «اتَّقُوا الْمَلَاعِنَ الثَّلَاثَةَ: الْبَرَازَ فِي الْمَوَارِدِ، وَقَارِعَةِ الطَّرِيقِ، وَالظِّلِّ» «خۆتان له‌و سێ شته بپارێزن ئه‌بێته مایه‌ی له‌عنه‌ت لێ كردن: ده‌ست به ئاو گه‌یاندن له سه‌ر كانیاو، وله سه‌ر ڕێگا، وله سێبه‌ره‌كان»(15). وفه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو هوره‌یره ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «اَتَّقُوا اللَّاعِنَيْنِ» «خۆتان له‌و دو شته بپارێزن كه مایه‌ى له‌عنه‌ت لێ كردنه» وتیان: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا! كامانه‌ن؟ فه‌رموی: «الذي يَتَخَلَّى في طَريقِ الناسِ أو في ظِلِّهِم» «ئه‌وه‌ی كه له سه‌ر ڕێگا یا سێبه‌ری خه‌ڵك ده‌ست به ئاو ده‌گه‌یه‌نێت»(16).
4. هه‌روه‌ها حه‌رامه به پیسایی ئاژه‌ڵ یا ئێسك یا خواردنێكی ڕێز لێ گیراو خۆی پاك بكاته‌وه، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی جابر ـ رضي الله عنه ـ : «نَهَى النَّبِي ـ ﷺ ـ أنْ يَتَمَسَّحَ بِعَظْمٍ أَو بِبَعْرٍ» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ نه‌هی كردوه به ئێسك یا پیسایی ئاژه‌ڵ، خۆ پاك بكرێته‌وه»(17).
5. هه‌روه‌ها ده‌ست به ئاو ناگه‌یه‌نێت له ناو گۆڕستانی موسڵمانان، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «وَمَا أُبَالِي أَوَسَطَ الْقُبُورِ قَضَيْتُ حَاجَتِي، أَوْ وَسَطَ السُّوقِ» «هه‌ر دوكیان وه‌كو یه‌كه به لامه‌وه: ئه‌گه‌ر ده‌س به ئاو بگه‌یه‌نێ له ناو قه‌برستان یا له ناو بازاڕ دا!»(18).
پرسی پێنجه‌م: ئه‌و شتانه‌ی كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه له كاتی ده‌ست به ئاو گه‌یاندن دا بكرێت:
1. كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه له كاتی ده‌ست به ئاو گه‌یاندن دا میز به ئاراسته‌ی هه‌ڵ كردنی با دا بكرێت به بێ به‌ر به‌ست، بۆ ئه‌وه‌ی میزه‌كه نه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كه‌سه‌كه خۆی.
2. هه‌روه‌ها قسه كردن وهاو شێوه‌كانیشی، چونكه له كاتی میز كردنی په‌یامبه‌ری خوادا ـ ﷺ ـ كابرایه‌ك تێ په‌ڕ بو به لایدا وسه‌لامی لێ كرد، وه‌ڵامی سه‌لامه‌كه‌ی نه‌دایه‌وه(19).
3. هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه میز بكاته نێو كون وهاو شێوه‌كانی، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى قه‌تاده: كه عه‌بدوڵای كوڕی سه‌رجیس ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ڕێ گری كردوه له میز كردنه ناو كون»، وتیان ئه‌ی قه‌تاده بۆ چی؟! وتی: له به‌ر ئه‌وه‌ی شوێنی جنۆكه‌كانه»(20). هه‌روه‌ها نازانرێت له‌وانه‌یه ئاژه‌ڵێكی تێدا بێت زیانی پێ بگه‌یه‌نێت، یا شوێنی نیشته‌جێی جنۆكه بێت ئه‌و كاته ئازاری ده‌ده‌ن، [هه‌روه‌ها ئه‌شبێته مایه‌ى ئازار دانی ئه‌و ئاژه‌ڵانه ولانه‌یان لێ تێك ده‌دات].
4. هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه به شتێكه‌وه بڕواته سه‌ر ئاوه‌وه كه ناوی خوای تێدا بێت مه‌گه‌ر پێویست بكات، چونكه «كَان ـ ﷺ ـ إِذَا دَخَل الخَلاءَ وَضَعَ خَاتِمَه»(21) «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌گه‌ر بڕوایه‌ته سه‌ر ئاوه‌وه ئه‌نگوستیله‌كه‌ی داده‌نا [چونكه كلوانكه‌كه‌ى له سه‌ری نوسرا بو: «محمد رسول الله»]». به‌ڵام له كاتی پێویستی وزه‌روره‌تدا دروسته، وه‌ك ئه‌وه‌ى پێویستى بخوازێت به‌و دراوانه‌ى كه ناوی خوای تێدایه بڕواته سه‌ر ئاوه‌وه، چونكه ئه‌گه‌ر له ده‌ره‌وه جێی بهێڵێت له‌وانه‌یه ببرێت یا له بیری بڕواته‌وه.
سه‌باره‌ت به قورئانیش: حه‌رامه ببرێته ئاو ده‌سته‌وه، چونكه قسه‌ى خوایه، كه به‌ڕێز ترین فه‌رمایشته، وبردنه سه‌ر ئاوی، جۆرێك بێ ڕێزی تێدایه مه‌گه‌ر له زه‌ره‌ر ومه‌فسه‌ده‌یه‌كی گه‌وره تر بترسێت.
===============
(1) أخرجه مسلم (271)، والإداوة: إناء صغير من جلد.
(2) أخرجه أحمد (6/108) [هذا لفظه]، والدارقطني (144) وقال: «إسناد صحيح»، [وأخرجه أبو داود (40)، والنسائي (44) وهما أولى بالعزو من الثاني ].
(3) بریتیه له پاشه‌ڕۆی ئاژه‌ڵی سمدار، واته: ته‌پاڵه وته‌رس وپشقل و... ده‌گرێته‌وه، ئه‌مه وه‌كو زمانه‌وانی، به‌ڵام له شه‌رعدا پیسایی هه‌مو ئاژه‌ڵێك ده‌گرێته‌وه. «وه‌رگێڕ»
(4) أخرجه مسلم (262)، والرجيع: العَذرَةُ والروْثُ.
(5) أخرجه البخاري في كتاب الوضوء (144)، ومسلم (264).
(6) أخرجه البخاري (148)، ومسلم (266).
(7) أخرجه أبو داود (11)، والدارقطني (158)، والحاكم (1/154). وصححه الدارقطني، والحاكم وافقه الذهبي، وحَسنه الحافظ ابن حجر، والحازمي، والألباني، انظر: «الإرواء» (61).
(8) أخرجه أبو داود (2)، وابن ماجه (335)، واللفظ له، وإسناده صحيح. انظر: «صحيح ابن ماجه» (1/60).
(9) أخرجه ابن ماجه (297)، والترمذي (606) وحسنه أحمد شاكر في حاشية الترمذي، وصححه الألباني. صحيح الجامع الصغير (3611).
(10) أخرجه البخاري (142)، ومسلم (375).
(11) أخرجه أبو داود (17)، والترمذي (7)، وقال: «حسن غريب». وحسنه الألباني «صحيح الجامع» 4707).
(12) أخرجه أبو داود (14)، والترمذي (14) وصححه الألباني، انظر: «صحيح الجامع » (4652).
(13) أخرجه مسلم (281)، ونحوه عند البخاري (239). و«الراكد»: هو الساكن الذي لا يجري.
(14) أخرجه البخاري (154) واللفظ له، ومسلم (267).
(15) أخرجه أبو داود (26)، وابن ماجه (328). وإسناده حسن انظر: «إرواء الغليل» (1/100).
(16) أخرجه مسلم (269).
(17) أخرجه مسلم (263).
(18) أخرجه ابن ماجه (1567) وصححه الألباني في «إرواء الغليل» (1/102).
(19) أخرجه مسلم (370).
(20) أخرجه أبو داود (29)، والنسائي (34). ونقل الحافظ ابن حجر في التلخيص (1/106) تصحيحه عن ابن خزيمة وابن السكن. وقال ابن عثيمين: «أقل أحواله أن يكون حسنًا» «الشرح الممتع» (1/95-96).
(21) أخرجه أبو داود (19)، والترمذي (1746)، والنسائي (5228)، وابن ماجه (303)، وقال أبو داود بعد إخراجه: «هذا حديث منكر». وقال الترمذي: «هذا حديث حسن غريب». وضعفه الألباني.
ئه‌گه‌ریش وترا فه‌رموده‌كه لاوازه وبۆ ئه‌وه ناشێت بكرێته به‌ڵگه له‌م پرسه‌دا، ئه‌وا هه‌ر له پێشتره وچاك تره شتێك نه‌باته عه‌ده‌ب خانه‌وه ناوی خوای تێدا بێت مه‌گه‌ر زه‌رور بێت، ئه‌مه‌ش وه‌كو ڕێزێك وگه‌وره ڕاگرتنێك بۆ ناوی خوا.
دهروازهى نۆیهم : له باره‌ى پیسیهكان وچۆنێتی پاك كردنهوهیدهروازهی دوه‌م : له باره‌ى قاپ وقاچاخه‌كانه‌وه «الآنِيَّة».ده‌روازه‌ی دهیهم : له باره‌ی سوڕی مانگانه وزهیستانیهوه (الحَيْضُ وَالنِّفَاس)دهروازهى ههشتهم : له باره‌ى تهیهمموم (التَيَمُّم)ده‌روازه‌ی شهشهم : له باره‌ی مهسح كردن له سه‌ر سۆل (الخُف) ومێزهر وكهرهستهى گرتنهوه
