ئه‌م ده‌روازه‌یه‌ش له چه‌ند پرسێك پێك هاتوه:
پرسی یه‌كه‌م: به كار هێنانی قاپ وقاچاخی زێڕ وزیو وهی تریش له پاك وخاوێنی دا:
پرسی دوه‌م: حوكمی به‌كار هێنانی ده‌فری چاك كراو به ئاڵتون وزیو:
پرسی سێیه‌م: قاپ وقاچاخی بێ باوه‌ڕان:
پرسی چواره‌م: حوكمی پێسته‌ی مرداره‌وه‌بو:
«الآنِيَّة»: ئه‌و قاپ وقاچاخانه‌یه كه ئاو وشته‌كانی تری تێدا ده‌پارێزرێت، ئیتر له ئاسن بێت یا نا، وه‌كو بنه‌ماش حه‌ڵاڵه، له به‌ر فه‌رمایشتی په‌روه‌ردگار: [هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا] [البقرة:٢٩] «ئه‌و په‌روه‌ردگاره‌یه كه هه‌رچی له زه‌ویدایه بۆ ئێوه دروستی كردوه».
ئه‌م ده‌روازه‌یه‌ش له چه‌ند پرسێك پێك هاتوه:
پرسی یه‌كه‌م: به كار هێنانی قاپ وقاچاخی زێڕ وزیو وهی تریش له پاك وخاوێنی دا(1 ):
به كار هێنانی سه‌رجه‌م قاپ وقاچاخه‌كان له خواردن وخواردنه‌وه‌دا دروسته، ئه‌گه‌ر پاك وحه‌ڵاڵ بێت، چونكه له سه‌ر بنه‌ما خۆیان كه حه‌ڵاڵێتیه ماونه‌ته‌وه، جگه له قاپ وقاچاخی ئاڵتون وزیو نه‌بێ، خواردن وخواردنه‌وه تێیدا حه‌رامه، چونكه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ده‌فه‌رموێ: «وَلَا تَشْرَبُوا فِي آنِيَةِ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ، وَلَا تَأْكُلُوا فِي صِحَافِهَا، فَإِنَّهَا لَهُمْ فِي الدُّنْيَا وَلَكُمْ فِي الْآخِرَةِ» «له قاپ وقاچاخی زێڕ وزیودا مه‌خۆنه‌وه، له ده‌فره‌كانیشیاندا مه‌خۆن، چونكه له دونیادا بۆ ئه‌وانه، وله دوا ڕۆژیشدا بۆ ئێوه»(2 ).
هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رمێ(3): «الَّذِي يَشْرَبُ فِي آنِيَةِ الْفِضَّةِ، إِنَّمَا يُجَرْجِرُ فِي بَطْنِهِ نَارَ جَهَنَّمَ» «ئه‌وه‌ی كه له ده‌فری زیو ده‌خواته‌وه، ئاگری دۆزه‌خ له ناو سكیدا قوڵپه قوڵپی دێت». ئه‌مانه‌ش ده‌قن(4 ) له سه‌ر حه‌رامێتی خواردن وخواردنه‌وه تێیاندا، وڕێگری كردنه‌كه‌ش گشتیه؛ قاپێكی زێڕ وزیوی په‌تی یا ڕوپۆش كراو به زێڕ وزیو یا ئه‌وه‌ی هه‌ندێك ئاڵتون وزیوی تێدا بێت، هه‌موی ده‌گرێته‌وه.
پرسی دوه‌م: حوكمی به‌كار هێنانی ده‌فری چاك كراو به ئاڵتون وزیو:
ئه‌گه‌ر هاتو له‌حیمه‌كه (الضبة)(5) له ئاڵتون بو، حه‌رامه ده‌فره‌كه به‌كار بهێنریت به هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت (مطلقًا)، چونكه ئه‌ڕواته ژێر گشتیه‌تی ده‌قه‌كانه‌وه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له زیو بو وكه‌م بو، دروسته ده‌فره‌كه به كار بهێنرێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ : «أَنَّ قَدَحَ النَّبِيِّ ـ ﷺ ـ انْكَسَرَ، فَاتَّخَذَ مَكَانَ الشَّعْبِ سِلْسِلَةً مِنْ فِضَّةٍ»، «په‌رداخه‌كه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ شكا، له شوێنی شكانه‌كه زیوی به‌كار هێنا»(6).
پرسی سێیه‌م: قاپ وقاچاخی بێ باوه‌ڕان:
بنه‌ما له قاپ وقاچاخی بێ باوه‌ڕان دا حه‌ڵاڵیه‌تیه، مه‌گه‌ر بزانرێت پییسه، ئه‌و كاته دروست نیه به كار بهێنرێت مه‌گه‌ر دوای شۆردنی، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو سه‌عله‌به‌ی خوشه‌نی ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: وتم ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا! ـ ﷺ ـ ئێمه له ناوچه‌یه‌كین خاوه‌ن كتێبه‌كانی تێدایه، ئایا له قاپ وقاچاخیان بخۆینه‌وه؟ فه‌رموی: «لَا تَأْكُلُوا فِيهَا، وَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَاغْسِلُوهَا ثُمَّ كُلُوا فِيهَا» «تێیدا مه‌خۆنه‌وه مه‌گه‌ر هیچتان ده‌ست نه‌كه‌وێت، ئه‌و كاته بیشۆن پاشان شتی تێدا بخۆن»(7).
به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌زانرا پیسه، ئه‌وه دروسته به‌كار بهێنرێت، چونكه چه‌سپاوه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وهاوه‌ڵه‌كانی ئاویان له كونه‌ی ئافره‌تێكی موشریك بردوه بۆ ده‌ست نوێژ(8)، هه‌روه‌ها خوا سبحانه خوارده‌مه‌نی خاوه‌ن كتێبه‌كانی بۆ حه‌ڵاڵ كردوین، كه له ده‌فره‌كانی خۆیاندا پێشكه‌شی ئێمه‌ی ئه‌كه‌ن، وه‌ك چۆن منداڵه یه‌هودیه‌كه بانگ هێشتی په‌یامبه‌ری خوای ـ ﷺ ـ كرد بۆ نانی جۆ وچه‌وری وزه‌یت (إهالة)ێك كه بۆنی گۆڕابو (سَنِخَة)، ئه‌ویش لێی خوارد(9).
پرسی چواره‌م: حوكمی پێسته‌ی مرداره‌وه‌بو:
پێسته‌ی مرداره‌وه‌بو ئه‌گه‌ر خۆشه وده‌باغ كرا پاك ئه‌بێته‌وه ودروسته به‌كار بهێنرێت، له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «أَيُّمَا إِهابٍ دُبِغ فقدْ طَهُرَ» «هه‌ر پێسته‌یه‌ك خۆشه بكرێ ئه‌وه بێگومان پاك بوه‌ته‌وه»(10 ). هه‌روه‌ها ـ ﷺ ـ به‌لای شه‌كێكی مرداره‌وه بو دا تێ په‌ڕ بو، فه‌رموی(11 ): «هَلَّا أَخَذُوا إِهَابَها فَدَبَغُوه فَانْتَفَعُوا بِه» «ئه‌ی بۆ پێسته‌كه‌یان نه‌برد خۆشه‌ی بكه‌ن وكه‌ڵكی لێ وه‌ر بگرن!؟»، وتیان: ئه‌وه مرداره‌وه بوه! فه‌رموی: «فإنما حَرُمَ أكلُهَا» «ته‌نها خواردنی حه‌رام كراوه». ئه‌مه ئه‌گه‌ر هاتو ئاژه‌ڵه‌كه به سه‌ر بڕین حه‌ڵاڵ ده‌بو، ئه‌گه‌رنا نه‌خێر، [جا ئه‌بێت: ئاژه‌ڵه‌كه گۆشتی بخورێت، ئه‌گه‌رنا پاكه‌وه نابێت].
خوری( 12) (مو)ه‌كه‌شی پاكه، یانی: خوری مرداره‌وه بوی گۆشت حه‌ڵاڵ كه زیندو بێت، به‌ڵام گۆشت وئێسك وده‌ماره‌كانی پیسه وخواردنیشی حه‌رامه، له به‌ر ئایه‌تی: [ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ] [الأنعام:١٤٥]. واته: «خواردنه‌كان حه‌ڵاڵن بۆم مه‌گه‌ر مرداره‌وه بو یا خوێنی ڕژێنراو یا گۆشتی به‌راز، چونكه پیسه».
خۆشه‌كردنیش به خاوێن كردنه‌وه‌ی پیسی قه‌د پێسته‌كه به‌دی دێت، له ڕێگه‌ی هه‌ندێك ماده‌وه تێكه‌ڵی ئاو ده‌كرێ وه‌ك خوێ وهتد، یا به ڕوه‌كێكی ناسراو به‌و بواره وه‌كو هه‌ورس «العرعر»( 13) و«القَرَظ»( 14) وهاوشێوه‌كانیان.
ئه‌و ئاژه‌ڵانه‌شی كه سه‌ر بڕینی شه‌رعیان به سه‌ردا نایه‌ت، پێسته‌كه‌ی پاك نابێته‌وه، كه‌واته: پێسته‌ی پشیله وله‌و بچوكتریش به خۆشه‌كردنی پاك نابێته‌وه، با به زیندویی پاكیش بێت.
به پوختی: هه‌ر ئاژه‌ڵێك مرداره‌وه بێت وگۆشتی حه‌ڵاڵ بێت، ئه‌وه پێسته‌كه‌ی به خۆشه‌كردن پاك ده‌بێته‌وه، به‌ڵام هه‌ر ئاژه‌ڵێك مرداره‌وه بێت وگۆشتی نه‌خورێت، پێسته‌كه‌ی به خۆشه كردنیش پاك نابێته‌وه.
==============
(1) واته: بۆ نمونه: ده‌توانێت ده‌ست نوێژی تێدا بگرێت. ئه‌مه مه‌به‌سته. «وه‌رگێڕ»
(2) أخرجه البخاري (5426)، ومسلم (2067).
(3) أخرجه البخاري (5634)، ومسلم (2065).
(4) ده‌ق «النص» له لایان ئه‌وه‌یه: واتاكه‌ى ڕون ودیاره وواتای تر هه‌ڵ ناگرێت. «وه‌رگێڕ»
(5) «الْمُضَبَّب»: بریتیه له چاك كردنه‌وه‌ى ده‌فری شكاو به ئاسن وهتد... [واته: له‌حیم كردن].
(6) أخرجه البخاري (3109).
(7) أخرجه البخاري (5478)، ومسلم (1930) [هذا لفظه].
(8) أخرجه البخاري (344) ومسلم (682).
(9) أخرجه أحمد (3/210). وصححه الألباني «الإرواء» (1/71)، والإهالة: چه‌وری وزه‌یته. والسنخة: بۆنی گۆڕاوه.
(10) أخرجه الترمذي (1650)،ومسلم (366) بلفظ: «إذا دبغ الإهاب فقد طهر» من حديث ابن عباس.
(11) أخرجه مسلم (363)، وابن ماجه (3610).
(12) زۆرێك ده‌نوسن: «خوری»، به‌ڵام له‌وانه‌یه به‌و شێوازه‌ی نوسراوه ورد (دقیق) تر بێت، وه‌ك كۆمه‌ڵێك له نوسه‌ران وشاره‌زایانی زمانی كوردی ئه‌م شێوازه‌یان به كار هێناوه. «وه‌رگێڕ»
(13) دره‌ختی عه‌ڕعه‌ڕ، له سنۆبه‌ر ده‌چێت. «وه‌رگێڕ»
(14) [گه‌ڵای دار «سه‌لم»ه، وه‌ك دار گوێز وایه، بۆ خۆشه وده‌باغ كردن به كار دێت. وتراویشه گه‌ڵای دار نه‌بكه].
ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م : له باره‌ی ئه‌حكامه‌كانی پاك وخاوێنی (الطهارة) وئاوه‌كانه‌وه. ده‌روازه‌ی سێیه‌م : ده‌رباره‌ی ده‌ست به ئاو گه‌یاندن وئادابه‌كانی [تارات گرتن]ده‌روازه‌ی حهوتهم : له باره‌ی خۆ شۆردن (الغُسْل)ـهوهدهروازهی شهشهم : له باره‌ی مهسح كردن له سه‌ر سۆل (الخُف) ومێزهر وكهرهستهى گرتنهوهدهروازهى نۆیهم : له باره‌ى پیسیهكان وچۆنێتی پاك كردنه‌وه‌ی
