ئه‌مه‌ش له چه‌ند پرسێك پێك هاتوه:
پرسی یه‌كه‌م: واتای غوسل، وحوكمه‌كه‌ی، وبه‌ڵگه‌كانی:
پرسی دوه‌م: له باره‌ی شێوازی غوسل وچۆنیه‌تیه‌كه‌ی:
پرسی سێیه‌م: ئه‌و كه‌سه‌ی غوسلی له سه‌ر واجبه، چی حوكمێكی لێ ده‌بێته‌وه؟
پرسی چواره‌م: ئه‌و غوسلانه‌ی سوننه‌تن:
ئه‌مه‌ش له چه‌ند پرسێك پێك هاتوه:
پرسی یه‌كه‌م: واتای غوسل، وحوكمه‌كه‌ی، وبه‌ڵگه‌كانی:
1. واتاكه‌ى: «الغُسل» له زمانه‌وانی دا: چاوگى «غسَلَ الشيْءَ يَغْسِل غَسْلًا وغُسْلًا»ه، كه بریتیه له شۆردنی ته‌واوی لاشه.
واتاكه‌یشی له شه‌رع دا: ئه‌وه‌یه ئاو بكه‌یت به هه‌مو لاشه‌دا، یا: به كار هێنانی ئاوێكی پاكه بۆ هه‌مو لاشه، به شێوازێكی دیاری كراو، وه‌كو په‌رستشی خوا .
2. حوكمه‌كه‌ی: غوسل پێویسته، ئه‌گه‌ر پێویست كه‌ره‌كه‌ی به دی هات، له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا﴾ [المائدة:6] «وئه‌گه‌ر له‌شتان گران بو، ئه‌وا خۆتان بشۆن»، وئه‌و فه‌رمودانه‌ی چۆنیه‌تی غوسلی تێدا هاتوه له چه‌نده‌ها هاوه‌ڵه‌وه، له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ به‌ڵگه‌ن له سه‌ر واجبێتی غوسل، هه‌ندێكیشی به‌م نزیكانه دێت -إن شاء الله تعالى-.
3. ئه‌و شتانه‌ی غوسل واجب ده‌كه‌ن: له به‌ر هه‌ر یه‌ك له‌م هۆكارانه‌ی خواره‌وه واجب ده‌بێ:
أ. ده‌رچونی تۆوی پیاو له شوێنی خۆیه‌وه: مه‌رجیشه پشقه بكات، وبه چێژه‌وه بێت، له نێر یا له مێ، له به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا﴾ [المائدة:6]، وله به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ بۆ عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ : «إذا فَضَخْتَ المَاءَ فَاغْتَسِلْ»(1)، واته: «ئه‌گه‌ر ئاوت پشقه‌ی كرد، ئه‌وا غوسل بكه»، به مه‌رجێك نه خه‌وتبێت وهاو شێوه‌كانی، ئه‌وسا چێژ نابێته مه‌رج، چونكه خه‌وتو له‌وانه‌یه هه‌ستی پێ نه‌كات، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه پرسیاری لێ كرا: ئایا ئافره‌ت غوسلی له سه‌ره ئه‌گه‌ر له‌ش گران بو، فه‌رموی: «نَعَمْ إِذَا رَأَتِ الماءَ» «به‌ڵێ، ئه‌گه‌ر ئاوی بینی»(2). هه‌مو ئه‌مانه‌ش كۆ ده‌نگی له سه‌ره.
ب. سه‌ری عه‌وره‌ت هه‌ر هه‌موی، یا ئه‌ندازه‌كه‌ی بچێت به دامێندا، به بێ به‌ر به‌ست، با ئاویش نه‌یه‌ته‌وه، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «إِذَا جَلَسَ بَيْنَ شُعَبِهَا الأربع، وَمَسَّ الخِتَانُ الخِتَانَ، وجبَ الغُسلُ» «ئه‌گه‌ر له به‌ینی چوار په‌لی دانیشت وخه‌ته‌نه كراو به‌ر خه‌ته‌نه كراو كه‌وت، ئه‌وه غوسل واجب بوه»(3)، به‌ڵام له‌م حاڵه‌ته‌دا غوسل واجب نابێت مه‌گه‌ر كوڕێك ته‌مه‌نی ده ساڵن وبه‌ره‌و سه‌ره‌وه بێت، وكچێك نۆ ساڵ وبه‌ره‌و سه‌ره‌وه بێت.
ج. موسڵمان بونی كافر ئه‌گه‌ر هه‌ڵ گه‌راوه‌ش بێت، چونكه: «أَنَّ النَّبِيَّ ـ ﷺ ـ أَمَرَ قَيْسَ بْنَ عَاصِمٍ حِينَ أَسْلمَ أَن يَغْتَسِل» «كاتێك قه‌یسی كوری عاصم ـ رضي الله عنه ـ موسڵمان بو، په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمانی پێ كرد غوسل بكات»(4).
د. نه‌مانی خوێنی سوڕی مانگانه وزه‌یستانی: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه رضي الله عنها، كه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ به فاتمه‌ی كچی ئه‌بی حوبه‌یشی فه‌رمو: «إِذَا أَقْبَلَتْ حَيْضَتُكِ فَدَعِي الصَّلَاةَ، وَإِذَا أَدْبَرَتْ فَاغْسِلِي عَنْكِ الدَّمَ ثُمَّ صَلِّي»، «ئه‌گه‌ر سوڕی مانگانه هات، واز له نوێژ بهێنه، ئه‌گه‌ریش ته‌واو بو ئه‌وا خۆت بشۆ ونوێژ بكه»(5).
زه‌یستانیش وه‌كو سوڕی مانگانه وایه به كۆ ده‌نگی.
ه. مردن: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ -كه زه‌ینه‌بی كچی وه‌فاتی كرد بو-: «بیشۆن»(6). هه‌روه‌ها له باره‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی له ئیحرامدا مرد، فه‌رموی: «اِغْسِلُوه بِمَاءٍ وَسدْرٍ» «بیشۆن به ئاو ونه‌بك»(7)، ئه‌مه‌ش وه‌كو عیباده‌ت ده‌كرێت، چونكه ئه‌گه‌ر به هۆی حه‌ده‌سه‌وه ببوایه، حه‌ده‌سه‌كه لا نه‌ده‌چو له كاتێكدا هۆكاره‌كه‌شی هێشتا ماوه(8).
پرسی دوه‌م: له باره‌ی شێوازی غوسل وچۆنیه‌تیه‌كه‌ی:
غوسلی له‌ش گرانی دو شێوازی هه‌یه: شێوازێكی له سه‌ر كه‌وتن(9)، وشێوازێكی ته‌واوه‌تی(10).
شێوازی له سه‌ر كه‌وتن به‌وه ئه‌بێت: به نیه‌ته‌وه، ئاو بكات به هه‌مو لاشه‌یدا، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی مه‌یمونه رضي الله عنها ئه‌ڵێ: «وَضَعْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ ـ ﷺ ـ غُسْلًا وَسَتَرْتُهُ، فَصَبَّ عَلَى يَدِهِ، فَغَسَلَهَا مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ -قَالَ: سُلَيْمَانُ لاَ أَدْرِي، أَذَكَرَ الثَّالِثَةَ أَمْ لاَ؟- ثُمَّ أَفْرَغَ بِيَمِينِهِ عَلَى شِمَالِهِ، فَغَسَلَ فَرْجَهُ، ثُمَّ دَلَكَ يَدَهُ بِالأَرْضِ أَوْ بِالحَائِطِ، ثُمَّ تَمَضْمَضَ وَاسْتَنْشَقَ، وَغَسَلَ وَجْهَهُ وَيَدَيْهِ، وَغَسَلَ رَأْسَهُ، ثُمَّ صَبَّ عَلَى جَسَدِهِ، ثُمَّ تَنَحَّى فَغَسَلَ قَدَمَيْهِ، فَنَاوَلْتُهُ خِرْقَةً، فَقَالَ بِيَدِهِ هَكَذَا، وَلَمْ يُرِدْهَا»(11)، «ئاوی غوسلم بۆ په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ دانا، ودام پۆشی، ئاوی كرد به سه‌ر ده‌ستیدا وجارێك یا دو جار شۆردی، -سوله‌یمان ئه‌ڵێ: نازانم باسی سێ جاریشی كرد یا نا- پاشان به ده‌سته ڕاستی ئاوی كرد به سه‌ر ده‌سته چه‌پی دا وسێ جار عه‌وره‌تی خۆی شۆرد، پاشان ده‌ستی ساوی به زه‌وی یا به دیواره‌كه‌دا، پاشان ئاوی دا به ده‌م ولوتیدا وده‌م وچاو وده‌ست وسه‌ری شۆرد، وپاشان ئاوی كرد به سه‌ر هه‌مو جه‌سته‌یدا، پاشان ڕۆیشته ئه‌وڵاتره‌وه وقاچه‌كانی شۆرد، منیش خاولیه‌كم بۆ برد، به ده‌ستی ئاوهای كرد ونه‌یویست». به هه‌مان شێوه فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه رضي الله عنها كه تێیدا هاتوه: «پاشان ده‌ست ئه‌كاته ناو قژی تا ئه‌زانێ ئاو گه‌یشتۆته بنی قژی، ئه‌وسا سێ جار ئاو ده‌كات به سه‌ری دا، پاشان هه‌مو لاشه‌ی شۆرد»(12).
شێوازی ته‌واوه‌تیش ئه‌وه‌یه: هه‌ر دو ده‌ستی، وعه‌وره‌تی، له‌گه‌ڵ شتێك پێوه‌ی بێت بشوات، پاشان ده‌ست نوێژ وه‌ك هی نوێژ ده‌گرێت، پاشان به ئاو ده‌ست ده‌خاته ناو قژی هه‌تا بنی، وهه‌ست ده‌كات ئاو گه‌یشتۆته بنه‌وه، پاشان سێ جار ئاو ده‌كات به سه‌ری دا، پاشان ئاو ده‌كات به هه‌مو لاشه‌یدا، ئه‌مه‌ش له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه رضي الله عنها كه بوخاری وموسلیم گێڕاویانه‌ته‌وه.
واجبیش نیه له سه‌ر ئافره‌ت په‌لكه‌كانی قژی بكاته‌وه له كاتی غوسلی له‌ش گرانی دا، به‌ڵام بۆ غوسلی سوڕی مانگانه واجبه، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئوم سه‌له‌مه رضي الله عنها ئه‌ڵێ: وتم: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ ! من ئافره‌تێكم قژم ده‌كه‌مه په‌لك، ئایا بۆ غوسلی له‌ش گرانی بیكه‌مه‌وه؟ فه‌رموی: «لَا، إِنَّمَا يَكْفِيكِ أَنْ تَحْثِي عَلَى رَأْسِكِ ثَلَاثَ حَثَيَاتٍ، ثُمَّ تُفِيضِينَ عَلَيْكِ الْمَاءَ فَتَطْهُرِينَ» «نا، به‌سته سێ جار ئاو بكه‌ی به سه‌ر سه‌رت دا، پاشان ئاو ده‌كه‌ی به خۆت دا وپاك ده‌بیته‌وه»(13).
پرسی سێیه‌م: ئه‌و كه‌سه‌ی غوسلی له سه‌ر واجبه، چی حوكمێكی لێ ده‌بێته‌وه؟
ئه‌و كه‌سه‌ی غوسلی له سه‌ر واجب ئه‌بێت، هه‌ندێك حوكمی لێ ده‌كه‌وێته‌وه، ده‌كرێ له‌مانه‌ى خواره‌وه گرد بكرێته‌وه:
1. دروست نیه بۆی له مزگه‌وت بمێنیته‌وه مه‌گه‌ر پێیدا تێ په‌ڕ بێت، له به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ﴾ [النساء:٤٣] «ونزیكی مزگه‌وت مه‌بنه‌وه له كاتی له‌ش گرانی دا مه‌گه‌ر تێ په‌ڕ بن پێی دا»، ئه‌گه‌ریش ده‌ست نوێژی گرت دروسته بۆی بمێنێته‌وه له مزگه‌وت، چونكه ئه‌مه چه‌سپاوه له كۆمه‌ڵێك له هاوه‌ڵانه‌وه له سه‌رده‌می په‌یامبه‌ردا ـ ﷺ ـ ، هه‌روه‌ها ده‌ست نوێژ حه‌ده‌س سوك ده‌كاته‌وه، وده‌ست نوێژیش یه‌كێكه له دو پاكیه‌كه.
2. دروست نیه بۆی ده‌ست بدات به قورئانه‌وه، له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی خوا ـ جل جلاله ـ: ﴿لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾ [الواقعة:79]. هه‌روه‌ها له به‌ر فه‌رموده‌ى [پێشتر]: «كه‌س ده‌ست به قورئانه‌وه نادات مه‌گه‌ر پاك».
3. دروست نیه بۆی قورئان بخوێنێت، جا له‌ش گران نابێت هیچ قورئان بخوێنێت تا خۆی ده‌شوات، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عه‌لى ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «كان ـ ﷺ ـ لا يمنعه من قراءة القرآن شيء إلا الجنابة» «په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ هیچ رێگری قورئان خوێندنی لێ نه‌ده‌كرد مه‌گه‌ر له‌ش گرانی»(14). كه ڕێ گریشی لێ ده‌كرێت هاندانێكه بۆی تا په‌له بكا له غوسل ده‌ر كردن، وڕێ گر له خوێندن زو لا بدات.
له‌و شتانه‌ى تر حه‌رامه له سه‌ری:
4. نوێژ كردن.
5. ته‌واف كردن به ده‌وری كه‌عبه‌دا. وه‌ك پێشتر باس كرا له پرسی: «ئه‌و شتانه‌ی پێویسته ده‌ست نوێژی بۆ بگیرێت»، له ده‌روازه‌ی پێنجه‌م.
پرسی چواره‌م: ئه‌و غوسلانه‌ی سوننه‌تن:
پێشتر باسی غوسله واجبه‌كانمان كرد، غوسله سوننه‌ته‌كانیش ئه‌مانه‌ن:
1. خۆشۆردنه‌وه بۆ هه‌مو جوت بونێك: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو ڕافع ـ رضي الله عنه ـ : په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ شه‌وێكیان غوسلی ده‌كرد له لای ئه‌مه‌كه‌یان وله لای ئه‌وه‌كه‌ی تریشیان، وتم: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ بۆ یه‌ك جار خۆت ناشۆیت؟ فه‌رموی: «هذا أَزْكَى، وَأَطْيَبُ، وأَطْهَرُ» «ئه‌مه پاك تره وچاك تره وخاوێن تره»(15).
2. غوسل بۆ هه‌ینی: له‌به‌ر فه‌رمایشه‌كه‌ى په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ : «إِذَا جَاءَ أَحَدُكُمُ الْجُمُعَةَ فَلْيَغْتَسِلْ»، «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان هات بۆ جومعه، با خۆی بشوات»(16)، ئه‌مه‌ش له هه‌مو غوسله‌كان زیاتر سوننه‌تتره.
3. غوسل بۆ هه‌ر دو جه‌ژنه‌كه.
4. غوسل له كاتی ئیحرام به‌ستن بۆ عومره یا حه‌ج: چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كاتێك ئیحرامی به‌ست خۆی شۆرد.
5. غوسل بۆ مردو شۆر: له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «من غَسَّلَ ميتًا فلْيغتسل» «هه‌ر كه‌س مردویه‌كی شۆرد با خۆی بشوات»(17).
==============
(1) أخرجه أبو داود (206)، وصححه الألباني (الإرواء 125).
(2) أخرجه مسلم (313).
(3) أخرجه مسلم (349).
(4) أخرجه أبو داود (355)، والنسائي (1/109)، والترمذي (605) وحسنه، وصححه الألباني «الإرواء» (1/163-164).
(5) أخرجه البخاري (320)، ومسلم (333).
(6) متفق عليه، أخرجه البخاري (1253)، ومسلم (939).
(7) متفق عليه: أخرجه البخاري (1266) كتاب الجنائز، ومسلم (1206).
(8) [واته: به هۆی مردنه‌وه، ئه‌وا ئه‌و زیندو نه‌بۆته‌وه وهۆكاره‌كه لا نه‌چوه، تا حه‌ده‌سه‌كه‌ى ده‌ر بكه‌ین به غوسل. وه‌ك ئافره‌ت له حه‌یزدا بێت ناكرێت هێشتا خوێنی لێ بچۆڕێت، كه‌چی بڕوات غوسل بكات].
(9) [بۆ واتای له سه‌ر كه‌وتن (الإجزاء) بڕوانه: ده‌روازه‌ی پێنجه‌م، پرسی چواره‌م: فه‌رزه‌كانی ده‌ست نوێژ].
(10) چۆنێتی غوسلی له سه‌ر كه‌وتنیش: ئه‌و غوسله‌یه كه له ته‌نها واجبه‌كان پێك هاتوه. چۆنێتی ته‌واوه‌تی وسوننه‌تیش: بریتیه له‌وه‌ى واجب وسوننه‌ته‌كانی له خۆ گرتوه.
(11) متفق عليه: أخرجه البخاري (226)، ومسلم (317).
(12) متفق عليه: أخرجه البخاري (248)، ومسلم (316).
(13) أخرجه مسلم (330).
(14) أخرجه أحمد (1014)، وابن ماجه (594)، والترمذي (146)، قال الترمذي: «حسن صحيح». وصححه الحاكم «المستدرك» (4/107). ونقل الحافظ تصحيحه عن: ابن السكن، وعبد الحق، والبغوي، وأن شعبة حسَّنه. «التلخيص الحبير» (1/139).
(15) أخرجه أبو داود (216)، وابن ماجه (590)، وحسَّنه الألباني «صحيح ابن ماجه» (486).
(16) أخرجه البخاري (877).
(17) أخرجه ابن ماجه (1463)، وصححه الألباني (الإرواء 144).
ده‌روازه‌ی دهیهم : له باره‌ی سوڕی مانگانه وزهیستانیهوه (الحَيْضُ وَالنِّفَاس)ده‌روازه‌ی چواره‌م : له باره‌ی سیواك وسوننه‌ته‌كانی فیترهتهوهدهروازهی یه‌كه‌م : له باره‌ی ئهحكامهكانی پاك وخاوێنی (الطهارة) وئاوهكانهوه. ده‌روازه‌ی سێیه‌م : دهربارهی ده‌ست به ئاو گهیاندن وئادابهكانی [تارات گرتن]ده‌روازه‌ی پێنجه‌م : له باره‌ی ده‌ست نوێژهوه
