چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسی یه‌كه‌م: حوكمی سڕینی سۆل وبه‌ڵگه‌كه‌ی:
پرسی دوه‌م: مه‌رجه‌كانی مه‌سح كردن له سه‌ر خوف وجێ گره‌وه‌كانی:
پرسی سێیه‌م: چۆنیه‌تی سڕین وشێوازه‌كه‌ی:
پرسی چواره‌م: ماوه‌ی مه‌سحی خوف:
پرسی پێنجه‌م: هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی مه‌سح كردن:
پرسی شه‌شه‌م: سه‌ره‌تای ده‌ست پێ كردنی مه‌سح:
پرسی حه‌وته‌م: مه‌سح كردن له سه‌ر كه‌ره‌سته‌ى گرتنه‌وه ومێزه‌ر وسه‌رپۆشی ئافره‌تان.
ده‌روازه‌ی شه‌شه‌م : له باره‌ی مه‌سح كردن له سه‌ر سۆل (الخُف) ومێزه‌ر وكه‌ره‌سته‌ى گرتنه‌وه
سۆل «الخُف»: ئه‌وه‌یه له پێ ده‌كرێت له پێسته وهاوشێوه‌كانی، كۆكه‌ى «خِفاف»ه، وهه‌ر شتێك بكرێته پێ له خُری (خوری) وهاو شێوه‌كانی حوكمی خوفی هه‌یه.
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسی یه‌كه‌م: حوكمی سڕینی سۆل وبه‌ڵگه‌كه‌ی:
سڕینی خوف دروسته به كۆ ده‌نگی ئه‌هلی سوننه‌ت وجه‌ماعه‌ت، وڕوخسه‌ت وڕێ پێدانێكی خوایه وه‌ك بار سوكیه‌ك له سه‌ر به‌نده‌كانی، ول ابردنی ناڕه‌حه‌تی وته‌نگی له سه‌ریان.
سوننه‌ت وكۆ ده‌نگیش به‌ڵگه‌ن له سه‌ر ئه‌وه‌ى دروسته.
سه‌باره‌ت به فه‌رموده: فه‌رموده ساغ (صحیح)ه‌كان به موته‌واتری له په‌یامبه‌ری خواوه ـ ﷺ ـ چه‌سپاون؛ هه‌م به كرده‌وه‌ی وهه‌م به فه‌رمانی وڕوخسه‌ت پێدانی. پێشه‌وا ئه‌حمه‌د رحمه الله ئه‌ڵێ: هیچ له دڵم دا نیه به ئاست مه‌سح كردن، چل فه‌رموده‌ی له سه‌ر هاتوه له په‌یامبه‌ره‌وه ـ ﷺ ـ . كه ئه‌ڵێ: «هیچ له دڵم دا نیه» مه‌به‌ستی: كه‌م ترین گومانی نیه كه دروسته. حه‌سه‌نی به‌سڕی رحمه الله ئه‌ڵێ: حه‌فتا كه‌س له هاوه‌ڵانی په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ بۆیان گێڕاومه‌ته‌وه كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ مه‌سحی له سه‌ر خوفه‌كانی كردوه. جا له‌و فه‌رمودانه: حه‌دیسه‌كه‌ى جه‌ریری كوڕی عه‌بدوڵایه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «رَأَيتُ رَسُولَ الله ـ ﷺ ـ بالَ ثمَّ توضَّأَ ومَسَحَ عَلَى خُفَّيْه» «په‌یامبه‌ری خوام ـ ﷺ ـ بینی میزی كرد، پاشان ده‌ست نوێژی گرت وخوفه‌كانی سڕی»(1). ئه‌عمه‌ش ئه‌ڵێ: ئیبراهیم وتی: ئه‌م فه‌رموده‌یه‌یان زۆر پێ خۆش بو، چونكه جه‌ریر ـ رضي الله عنه ـ دوای دابه‌زینی سوره‌تی «المائدة» موسڵمان بوه، یانی: ئایه‌تی ده‌ست نوێژ.
زانایانی ئه‌هلی سوننه‌ت وجه‌ماعه‌تیش كۆكن له سه‌ر شه‌رعیه‌تی ئه‌م كاره له سه‌فه‌ر ونیشته‌جێ بون، پێویستیه‌ك بێت یا نا.
هه‌روه‌ها دروسته له سه‌ر گۆره‌ویش مه‌سح بكرێت، كه بریتیه له‌وه‌ى له پێ ده‌كرێت جگه له پێست، وه‌ك: په‌ڕۆ وهاوشێوه‌كانی، دروستیشه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى وه‌ك خوف وایه له‌وه‌ی مرۆڤ پێویستی پێ یه‌تی، وهۆكار (العِلَّة)(2) له هه‌ر دوكیاندا هه‌ر یه‌ك شته، وبه ڕاستی له پێ كردنی به‌ر بلآو تریشه له خوف، بۆیه دروسته مه‌سحی له سه‌ر بكرێت ئه‌گه‌ر پێی داپۆشی.
پرسی دوه‌م: مه‌رجه‌كانی مه‌سح كردن له سه‌ر خوف وجێ گره‌وه‌كانی:
مه‌رجه‌كانیش ئه‌مانه‌ن:
1. به ده‌ست نوێژه‌وه له پێ بكرێت: به به‌ڵگه‌ى ئه‌وه‌ى موغیڕه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: له سه‌فه‌رێكدا له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ری خوا دا ـ ﷺ ـ بوم، دا چه‌میم سۆله‌كانی پێی دا بكه‌نم، فه‌رموی: «دَعْهُمَا فَإِني أَدْخَلْتُهُما طَاهِرَتَيْن، فَمَسَحَ عَلَيْهِمَا» «وازی لێ بهێنه من به پاكی (به ده‌ست نوێژه‌وه) له پێم كردوه، پاشان مه‌سحی له سه‌ر كردن»(3).
2. ئه‌بێت ئه‌و شوێنه‌ی پێ -كه فه‌رزه بشۆردرێت-، دابپۆشێت.
3. حه‌ڵاڵ بن: دروست نیه مه‌سح بكرێت له سه‌ر زه‌وت كراو، یا دزراو، یا ئاوریشم بۆ پیاو، چونكه پۆشینی تاوانه، بۆیه ڕوخسه‌ت نادرێت.
4. خودی خوفه‌كان پاك بن: چونكه دروست نیه مه‌سح بكرێ له سه‌ر شتی پیس، وه‌ك ئه‌وه‌ى له پێسته‌ی كه‌ر دروست كرا بێت.
5. سڕینه‌كه له‌و ماوه‌یه بێت كه شه‌رع دیاری كردوه: كه بۆ نیشته جێ شه‌و ورۆژێكه، وبۆ ڕێبواریش سێ شه‌و وسێ ڕۆژه.
ئه‌مه پێنج مه‌رجه بۆ دروستێتی مه‌سح كردن له سه‌ر خوف زانایان له ده‌قه حه‌دیسی، وڕێسا گشتیه‌كانه‌وه ده‌ریان هێناوه، بۆیه ئه‌بێت ڕه‌چاو بكرێت له كاتی مه‌سح كردن دا.
وهیچی تێدا نیه مه‌سح بكرێت له سه‌ر گۆره‌وه‌یی ته‌نك، تۆزێ دڕاو(4)، له به‌ر ئه‌و به‌ڵگانه‌ی هاتون له باره‌ی دروستێتی مه‌سح كردن، هه‌روه‌ها داكه‌ندنی ناڕه‌حه‌تی تێدایه.
پرسی سێیه‌م: چۆنیه‌تی سڕین وشێوازه‌كه‌ی:
ئه‌و شوێنه‌ی دانراوه مه‌سح بكرێت: سه‌روی خوفه‌كانه، واجبیش له‌م باره‌وه ئه‌وه‌نده‌یه: ناوی سڕین (مه‌سح) بیگرێته‌وه. وچۆنیه‌تیه‌كه‌شی: زیاتر لای سه‌روی خوفه‌كه‌ی بسڕێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی موغیڕه‌ی كوڕی شوعبه ـ رضي الله عنه ـ كه باسی شێوازی مه‌سحی په‌یامبه‌رمان ـ ﷺ ـ بۆ ده‌كات له كاتی ده‌ست نویژدا، ئه‌ڵێت(5): «رَأَيْتُ النَّبيَّ ـ ﷺ ـ يَمْسَحُ عَلى الخُفَّيْن: عَلَى ظَاهِرِهِما» «په‌یامبه‌ری خوام ـ ﷺ ـ بینی سه‌ر هه‌ر دو خوفه‌كه‌ی سڕی». و[به ته‌نها] مه‌سح كردنی ژێر وپشتی خوف له سه‌رتی ناخات، وسوننه‌تیش نیه، له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ(6): «ئه‌گه‌ر دین به ڕا وبۆچون ببوایه، ئه‌وا بێ گومان سڕینی ژێره‌وه‌ی سۆل له پێشتر بو تا سه‌ره‌وه‌ی، به‌ڵام په‌یامبه‌ری خوام ـ ﷺ ـ بینی سه‌روی خوفه‌كانی سڕی». خۆ ئه‌گه‌ر سه‌ره‌وه وخواره‌وه پێكه‌وه بسڕێت، دروسته به‌ڵام كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه.
پرسی چواره‌م: ماوه‌ی مه‌سحی خوف:
وماوه‌ی مه‌سح كردن له سه‌ر خوف بۆ نیشته جێ، وئه‌وه‌ی له سه‌فه‌رێك بێت بۆی نه‌بێت نوێژ كورت بكاته‌وه: بۆ هه‌ر دوكیان شه‌و وڕۆژێكه، بۆ: موسافریش، كه بۆی هه‌بێت نویژ كورت بكاته‌وه: سێ ڕۆژ وشه‌وێكه، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ : ئه‌ڵێ(7): «جَعَلَ رَسولُ اللهِ ـ ﷺ ـ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ وَلَيَالِيهِنَّ لِلْمُسَافِرِ، وَيَوْمًا وَلَيْلَةً لِلمُقِيم»، واته: «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ بۆ موسافر: سێ شه‌و وڕۆژی داناوه، وبۆ نیشته‌جێش شه‌و وڕۆژێك».
پرسی پێنجه‌م: هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی مه‌سح كردن:
سڕینیش به‌م شتانه هه‌ڵ ده‌وه‌شێته‌وه:
1. هه‌ر شتێك ڕو بدات كه غوسل واجب بكات، ئه‌وه مه‌سحه‌كه‌ش هه‌ڵ ده‌وه‌شێته‌وه، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی سه‌فوانی كوڕی عه‌سسال ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «كَانَ النَّبي ـ ﷺ ـ يَأْمُرُنَا إذا كُنَّا سفرًا ألا نَنْزِعَ خِفَافَنَا ثَلَاثَةَ أيامٍ وَلَياليهنَّ إِلَّا مِنْ جَنَابة» «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمانی پێ ئه‌كردین ئه‌گه‌ر له سه‌فه‌ر بوین خوفه‌كانمان سێ شه‌و وسێ ڕۆژ دانه‌كه‌نین مه‌گه‌ر بۆ له‌ش گرانی»(8).
2. ئه‌گه‌ر هه‌ندێك شوێنی فه‌رزه‌كه ده‌ركه‌وت، یانی: هه‌ندێ شوێنی پێی ده‌ركه‌وێ، مه‌سحه‌كه هه‌ڵ ده‌وه‌شێته‌وه.
3. داكه‌ندنی خوف مه‌سح پوچه‌ڵ ده‌كاته‌وه، وداكه‌ندنی یه‌كێكیشیان وه‌كو داكه‌ندنی هه‌ر دوكیان وایه له سه‌ر ڕای زۆربه‌ی زانایان.
4. ته‌واو بونی ماوه‌ی مه‌سحه‌كه هه‌ڵی ده‌وه‌شێنێته‌وه، چونكه مه‌سح كاته‌كه‌ی دیاری كراوه له لایه‌ن شه‌رعه‌وه، جا دروست نیه زیاتر له ماوه‌ی دیاری كراو مه‌سح بكرێت. فه‌رموده‌كانی ئه‌م باسه ئه‌مه‌ى لێ ده‌فامی.
پرسی شه‌شه‌م: سه‌ره‌تای ده‌ست پێ كردنی مه‌سح:
ماوه‌ى مه‌سح ده‌ست پێده‌كات له یه‌كه‌م مه‌سحی دوای ده‌ست نویژ شكاندن له دوای له پێ كردنی، بۆ نمونه: ده‌ست نویژ ده‌گرێت بۆ نوێژی به‌یانی، وخوفه‌كانی له پێ ده‌كات، به‌ڵام دوای هه‌ڵهاتنی خۆر ده‌ست نوێژی ده‌شكێت، وده‌ست نوێژ ناگرێته‌وه، پاشان پێش نوێژی نیوه‌رۆ ده‌ست نوێژ ده‌گرێت، جا ده‌ست پێ كردنی ماوه‌كه له كاتی ده‌ست نویژ گرتنیه‌وه ده‌ست پێده‌كات له پێش نوێژی نیوه‌رۆ، یانی: له مه‌سح كردنی دوای ده‌ست نوێژ شكاندن. هه‌ندێكیش له زانایان وتویانه: سه‌ره‌تاكه‌ى له هه‌ڵاتنی خۆره‌وه‌یه له كاتی ده‌ست نوێژ شكاندنه‌كه‌ی(9).
پرسی حه‌وته‌م: مه‌سح كردن له سه‌ر كه‌ره‌سته‌ى گرتنه‌وه ومێزه‌ر وسه‌رپۆشی ئافره‌تان.
«الجبيرة= كه‌ره‌سته‌ى گرتنه‌وه»: دار وهاوشێوه‌كانیه‌تی وه‌ك گه‌چ، له‌و شتانه‌ی به شكاویه‌وه ده‌پێچرێت تا ساڕێژ بون وخۆش بونه‌وه‌ی، مه‌سحی له سه‌ر ده‌كات، هه‌روه‌ها مه‌سح ده‌كات له سه‌ر له‌زگه وله‌فافی سه‌ر برینه‌كان، هه‌مو ئه‌مانه مه‌سحی له سه‌ر ده‌كرێ به‌و مه‌رجه‌ی به گوێره‌ى پێویستی دانرا بێت، خۆ ئه‌گه‌ر له پێویستی زیاتر بو، ئه‌وا ئه‌بێت زیاده‌كه هه‌ڵ ماڵێت ودایبكه‌نێت.
هه‌روه‌ها له حه‌ده‌سی گه‌وره وگچكه دروسته مه‌سحی له سه‌ر بكات، وبۆ مه‌سح له سه‌ر كردنیشی ماوه‌یه‌كی دیاری كراوی نیه، به‌ڵكو مه‌سحی له سه‌ر ده‌كات تا لابردنی یا چاك بونه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی ژێری. به‌ڵگه‌ش له سه‌ر ئه‌مه: ئه‌وه‌یه مه‌سح كردن له سه‌ری زه‌روره‌تێكه، زه‌روره‌تیش به گوێره‌ی خۆی ئه‌ندازه‌ی بۆ داده‌نرێ، هیچ جیاوازیه‌كیش نیه له نێوان هه‌ر دو جۆره‌كه‌ی حه‌ده‌س.
هه‌روه‌ها دروسته مه‌سح بكرێت له سه‌ر مێزه‌ر (ئه‌وه‌ى كه ده‌پێچرێته سه‌ره‌وه)، به‌ڵگه‌ش له سه‌ر ئه‌مه: فه‌رموده‌كه‌ی موغیڕه‌ی كوری شوعبه‌یه ـ رضي الله عنه ـ : «أَنَّ النَّبِيَّ ـ ﷺ ـ مَسَحَ عَلَى عِمَامَتِه وَعَلَى النَّاصِيَّةِ وَالخُفَّيْن» «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ سه‌ر مێزه‌ره‌كه‌ی وپێشه سه‌ری وخوفه‌كانی مه‌سح كرد»(10). وله به‌ر فه‌رموده‌ى: «په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ مه‌سحی كرد له سه‌ر خوفه‌كانی ومێزه‌ره‌كه‌ى»(11). مه‌سح كردنیش له سه‌ری كاتێكی دیاری كراوی نیه وبه‌ڵام ئه‌گه‌ر ئیحتیاط بكات ومه‌سحی نه‌كات مه‌گه‌ر به ده‌ست نوێژه‌وه له سه‌ری كردبێت وله‌و ماوه دیاری كراوه بێت كه بۆ مه‌سح له سه‌ر خوف باس كرا، ئه‌وه چاكتره.
سه‌رپۆشی ئافره‌تانیش، ئه‌وه‌ى كه سه‌ری پێ داده‌پۆشێت، باشتره مه‌سحی له سه‌ر نه‌كات مه‌گه‌ر: قورسیه‌ك هه‌بێت له داكه‌ندنی، یا، به هۆی نه‌خۆشیه‌ك له سه‌ری وهاوشێوه‌ی ئه‌مانه، ئه‌گه‌ریش سه‌ری گرتبوه خه‌نه وهاوشێوه‌كانی، ئه‌وه دروسته مه‌سحی له سه‌ر بكات، چونكه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ كردویه‌تی، وبه گشتیش پاك كردنه‌وه‌ى سه‌ر هه‌ندێك كار ئاسانی وبار سوكی تێدا كراوه بۆ ئه‌م ئومه‌ته.
===============
(1) أخرجه مسلم (272)، وروى نحوه البخاري عن المغيرة (203).
(2) یه‌كێك له بنچینه‌كانی قیاس هاو هۆكاریه (هه‌مان هۆكاری هه‌بێت)، واته: خوف ڕێگه‌ى پێ دراوه له‌به‌ر هۆكارێك، ده‌ى هه‌مان هۆكار له جۆراب وگۆره‌وی دا هه‌یه، كه‌واته چۆن ئه‌سڵه‌كه دروسته له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره، لقه‌كه‌ش دروسته له‌به‌ر هه‌مان هۆكار، ئه‌مه‌ش پێی ده‌ڵێن: قیاس. سه‌رباری ئه‌مه له حه‌دیسیشدا هاتوه! «وه‌رگێڕ».
(3) متفق عليه: أخرجه البخاري (206)، ومسلم (274).
(4) [ئه‌گه‌ر گۆره‌وی ته‌نك، یان دڕا بو؛ به ڕاده‌یه‌ك كه ئه‌گه‌ر مه‌سحی له سه‌ر بكرێت ئاوه‌كه به‌ر پێكان بكه‌وێت ئه‌وه پێی ناوترێت سڕین ومه‌سح، به‌ڵكو ئه‌وه شۆردنه! جا ده‌رده‌كه‌وێت دروست نه‌بێت].
(5) أخرجه الترمذي (98)، وقال: حسن. وقال الألباني: حسن صحيح (صحيح الترمذي 85).
(6) أخرجه أبو داود (162)، والبيهقي (1/292)، وصححه الحافظ ابن حجر (التلخيص الحبير 1/160).
(7) أخرجه مسلم (85).
(8) أخرجه أحمد (4/239)، والنسائي (1/84)، والترمذي (96) وصححه، وحسنه الألباني (الإرواء 104).
(9) واته: ئه‌م بۆچونه پێی وایه له ده‌ست نوێژ شكاندنه‌وه حساب ده‌كرێت. وه‌رگێڕ
(10) أخرجه مسلم (274).
(11) أخرجه مسلم (275).
دهروازهى نۆیهم : له بارهى پیسیهكان وچۆنێتی پاك كردنهوهیدهروازهی یه‌كه‌م : له باره‌ی ئهحكامهكانی پاك وخاوێنی (الطهارة) وئاوهكانهوه.ده‌روازه‌ی دهیهم : له باره‌ی سوڕی مانگانه وزهیستانیهوه (الحَيْضُ وَالنِّفَاس)ده‌روازه‌ی چواره‌م : له باره‌ی سیواك وسوننهتهكانی فیترهتهوهدهروازهی پێنجه‌م : له باره‌ی ده‌ست نوێژه‌وه
