له چه‌ند پرسێك پێك هاتوه:
پرسی یه‌كه‌م: حوكمی سیواكه‌وه:
پرسی دوه‌م: كه‌ی زیاتر سوننه‌ته‌تێكی ته‌ئكید له‌سه‌ر كراوه ئه‌نجام بدرێت؟
پرسی سێیه‌م: سیواك به چی ده‌كرێت؟
پرسی چواره‌م: سوده‌كانی سیواك:
پرسی پێنجه‌م: سوننه‌ته‌كانی فیتره‌ت وسروشت:
پرسی شه‌شه‌م: كاتی لابردنی ئه‌و شتانه‌ى لا بردنیان له فیتره‌ته
ده‌روازه‌ی چواره‌م : له باره‌ی سیواك وسوننه‌ته‌كانی فیتره‌ته‌وه
سیواك: بریتیه له به‌كارهێنانی دار یا هاو شێوه‌كانی بۆ ده‌م وددان؛ به مه‌به‌ستی لادانی ئه‌و شتانه‌ی پێیانه‌وه نوساوه له خواردن وبۆنه‌كان(1).
له چه‌ند پرسێك پێك هاتوه:
پرسی یه‌كه‌م: حوكمی سیواكه‌وه:
سیواك سوننه‌ته له هه‌مو كاتێك دا، ته‌نانه‌ت ڕۆژوانیش هیچی تێدا نیه له كاتی ڕۆژوه‌كه‌ی دا سیواك بكات، ئیتر سه‌ره‌تای ڕۆژ بێت یا كۆتاییه‌كه‌ی، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ له هه‌مو كات وحاڵێك دا هانی داوین بۆ سیواك كردن، وتایبه‌تی نه‌كردوه به كاتێكه‌وه، وه‌ك ـ ﷺ ـ ده‌فه‌رموێ: «السِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ» «سیواك پاك كه‌ره‌وه‌ی ده‌مه، ومایه‌ی ڕه‌زامه‌ندی په‌روه‌ردگاریشه»(2). وهه‌روه‌ها ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێ: «لَوْلَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاكِ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةٍ» «له به‌ر ئه‌وه نه‌بوایه قورسی بكه‌م له سه‌ر ئومه‌ته‌كه‌م، فه‌رمانم پێ ئه‌كردن سیواك بكه‌ن له كاتی هه‌مو نوێژێكدا»(3).
پرسی دوه‌م: كه‌ی زیاتر سوننه‌ته‌تێكی ته‌ئكید له‌سه‌ر كراوه ئه‌نجام بدرێت؟
سوننه‌تێكی موه‌ككه‌ده‌یه له كاتی ده‌ست نوێژ، وله خه‌و هه‌ستان، وگۆڕینی بۆنی ده‌م، وقورئان خوێندن، ونوێژكردن دا، هه‌روه‌ها له كاتی چونه مزگه‌وت، وماڵه‌وه‌دا، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی میقدامی كوڕی شوڕه‌یح، له باوكیه‌وه ئه‌ڵێ: پرسیارم كرد له عائیشه رضي الله عنها وتم: په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ كه ده‌هاته ماڵه‌وه یه‌كه‌م جار به چی ده‌ستی پێ ئه‌كرد، وتی: به سیواك(4). هه‌روه‌ها زیاتر سوننه‌ته‌ته له كاتی بێ ده‌نگی زۆر وزه‌رد بونه‌وه‌ی ددانه‌كان، له به‌ر فه‌رموده‌كانی پێشو. هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه شه‌وان هه‌ستایه بۆ شه‌و نوێژ ددانه‌كانی به سیواك ده‌ساوی(5). هه‌روه‌ها له كاتی عیباده‌ت ونزیك بونه‌وه له خوا موسڵمان فه‌رمانی پێكراوه له باشترین حاڵ وشێوازدا بێت له خاوێنی وپاكێتی دا.
پرسی سێیه‌م: سیواك به چی ده‌كرێت؟
سوننه‌ته سیواك كردن به دارێكی ته‌ڕ بێت، له‌ت(6) نه‌بێت، ده‌م بریندار نه‌كات، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به داری ئه‌ڕاك(7) سیواكی ده‌كرد. وده‌توانێت به ده‌ستی ڕاستی یا چه‌پی سیواك بكات، له‌م باره‌وه فراوانی هه‌یه. ئه‌گه‌ریش له كاتی ده‌ست نوێژ دا دارێكی پێ نه‌بو سیواكی پێ بكات ئه‌توانێت به په‌نجه‌كانی سیواك بكات، وه‌كو له عه‌لی كوڕی ئه‌بو تاڵبه‌وه ـ رضي الله عنه ـ هاتوه له چۆنیه‌تی ده‌ست نوێژی په‌یامبه‌ردا ـ ﷺ ـ (8).
پرسی چواره‌م: سوده‌كانی سیواك:
له گرنگترینی ئه‌وه‌یه كه له فه‌رموده‌كه‌ی پێشودا هاتوه، كه پاك كه‌ره‌وه‌ى ده‌مه له دونیا، ومایه‌ى ڕه‌زامه‌ندی په‌روه‌ردگاره له دوا ڕۆژدا. بۆیه ئه‌بێت موسڵمان پابه‌ند بێت به‌م سوننه‌ته‌وه ووازی لێ نه‌هێنێت له به‌ر ئه‌و سوده زۆرانه‌ی تێیدایه، به‌ڕاستی هه‌ندێك له موسڵمانان له‌وانه‌یه كاتێكی زۆر وه‌ك مانگ ودو مانگی به سه‌ردا تێ په‌ڕ بێت كه‌چی هێشتا سیواكی نه‌كردبێت، ئیتر له ته‌مبه‌ڵی بێت یا له نه‌زانیه‌وه، ئه‌مانه‌ش پاداشتێكی گه‌وره وسودێكی زۆریان له كیس خۆیان داوه، به هۆی وازهێنانیان له‌م سوننه‌ته‌ی كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ پارێزگاری لێ كردوه، كه وه‌خت بوه فه‌رمان بكات به ئوممه‌ته‌كه‌ی فه‌رمانی واجب كردن، ئه‌گه‌ر ترسی بار گرانی نه‌بوایه. هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێ سودی تری سیواك باس كراوه، له‌وانه: ددانه‌كان به هێز ئه‌كات، وپوك توند ده‌كات، وده‌نگ ساف ده‌كات، ومرۆڤ چالاك ده‌كات.
پرسی پێنجه‌م: سوننه‌ته‌كانی فیتره‌ت وسروشت:
هه‌روه‌ها پێی ده‌وترێ: سیفه‌ته‌كانی فیتره‌ت، چونكه بكه‌ره‌كه‌ی ئه‌و سیفه‌تانه‌ی له خۆیدا به دی هێناوه كه خوا سبحانه خه‌ڵكی له سه‌ر دروست كردوه، وبۆی به چاك زانیون، تا له سه‌ر باشترین وته‌واوترین شێواز دا بن. له ئه‌بو هوره‌یره‌وه رضي الله عنه ئه‌ڵێ په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رمویه‌تی: «خَمْسٌ مِنَ الْفِطْرَةِ ؛ الِاسْتِحْدَادُ، وَالْخِتَانُ، وَقَصُّ الشَّارِبِ، وَنَتْفُ الْإِبْطِ، وَتَقْلِيمُ الْأَظْفَارِ» «پێنج شت له سروشت وفیتره‌ته: تاشینی مو به‌ر وخه‌ته‌نه كردن وكورت كردنه‌وه‌ی شوارب وهه‌ڵ كه‌ندنی موی بن باڵ وگرتنی نینۆك»(9).
1. تاشینی موی پێشه‌وه (الاِسْتِحْدَاد): بریتیه له لابردنی مو به‌ر، ئه‌و موه‌ی له ده‌ور وبه‌ری عه‌وره‌ت دایه، به‌مه‌ش ناو نراوه چونكه «ئاسن (حَدِيد)»ی تێدا به‌كار ئه‌هێنرێت كه موسه. جا ئه‌م تاشینه سیفه‌تێكه له سیفه‌ته‌كانی فیتره‌ت كه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ خه‌ڵكی بۆ لا هان داوه، وسوننه‌ته، وئه‌بێت مرۆڤ به‌رده‌وام بێت له سه‌ری. له لابردنیشی جوانی وخاوێنێیه‌كی گه‌وره‌ی تێدایه. ده‌شكرێت لا ببرێت به بێ تاشین وه‌ك لابه‌ره تازه دروست كراوه‌كان.
2. خه‌ته‌نه كردن: لا بردنی ئه‌و پێسته‌یه‌یه كه سه‌ر عه‌وره‌تی گرتوه، تا سه‌ر عه‌وره‌ت ده‌ر بكه‌وێت، ئه‌مه ده‌رحه‌ق به نێرینه. به‌ڵام مێینه: بڕینی گۆشتێكی زیاده‌یه ها له سه‌ر شوێنی چونه ژوره‌وه‌ى زه‌كه‌ر، وتراوه: له پۆپكه‌ی كه‌ڵه شێر ده‌چێت. حوكمیشی: واجبه ده‌رهه‌ق به پیاوان، وسوننه‌ته ده‌رحه‌ق به ئافره‌تان. حیكمه‌تیش له خه‌ته‌نه كردنی پیاوان: پاك كردنه‌وه‌ی زه‌كه‌ره له‌و پیسیه‌ی له پێسته‌كه‌ى سه‌ری كۆ بۆته‌وه. سوده‌كانیشی زۆرن. سه‌باره‌ت به ئافره‌تانیش: له توندی شه‌هوه‌تیان كه‌م ده‌كاته‌وه [وهتد].
سوننه‌تیشه له ڕۆژی حه‌وته‌م بۆ كۆرپه‌له ئه‌نجام بدرێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ حه‌سه‌ن وحوسه‌ینی له ڕۆژی حه‌وته‌م دا خه‌ته‌نه كرد(10)، هه‌روه‌ها خێرا تریش چاك ده‌بێته‌وه، وبا منداڵ له سه‌ر باشترین حاڵه‌ت گه‌وره ببێت.
3. بڕینی شوارب وزۆر كورت كردنه‌وه‌ی (قَصُّهُ واِحْفَاؤُه): ئه‌مه‌ش موباله‌غه كردنه له بڕینی شوارب، چونكه له‌مه‌دا خۆ جوان كردن وخاوێن كردنه‌وه وپێچه‌وانه كردنی بێ باوه‌ڕانی تێدایه. چه‌ندین فه‌رموده‌ی صه‌حیحیش هاتوه له باره‌ی هاندان بۆ بڕینی، وهێشتنه‌وه وبه‌ردانه‌وه‌ى ڕیش وڕێز لێ گرتنی، له‌مه‌شدا جوانی ودیمه‌نی پیاوه‌تی تێدایه، به‌ڵام زۆرێك له خه‌ڵكی ئه‌مه‌یان پێچه‌وانه كردوه‌ته‌وه، شواربیان ده‌هێڵنه‌وه وڕیشیان ده‌تاشن یا كورتی ده‌كه‌نه‌وه. ئه‌مانه‌ش هه‌موی پێچه‌وانه‌ی سوننه‌ت وئه‌و فه‌رمانانه‌یه كه هاتوه له باره‌ی واجبێتی هێشتنه‌وه‌ی ڕیش؛ له‌وانه: فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو هوره‌یره‌یه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «جُزُّوا الشَّوَارِبَ، وَأَرْخُوا اللِّحَى، خَالِفُوا الْمَجُوسَ» «شواربتان ببڕن، وڕیشتان بهێڵنه‌وه، پێچه‌وانه‌ی ئاگر په‌رسته‌كان بكه‌ن»(11). وفه‌رموده‌كه‌ی ئیبن عومه‌ره رضي الله عنه كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «خَالِفُوا الْمُشْرِكِينَ: وَفِّرُوا اللِّحَى وَأَحْفُوا الشَّوَارِبَ»(12)، واته: «پێچه‌وانه‌ی موشریكه‌كان بكه‌ن، ڕیشتان بهێڵنه‌وه، وشواربتان لا بده‌ن». جا له سه‌ر موسڵمانه پابه‌ندی ئه‌م ئاكاره‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ بێت، وپێچه‌وانه‌ی دوژمنان بكات، وخۆی جیا بكاته‌وه له خۆ شوبهاندن به ئافره‌تان.
4. گرتنی نینۆكه‌كان: گرتنیه‌تی به ڕاده‌یه‌ك نه‌هێڵێت درێژ ببێت، ئه‌م گرتنه‌ش جوانی ده‌كاته‌وه، وپیسی وچڵكه كه‌ڵه‌كه بوه‌كانی ژێری لا ده‌دات، وكۆمه‌ڵێك له موسڵمانان پێچه‌وانه‌ی ئه‌م فیتره‌ته موحه‌ممه‌دیه‌یان كردوه، ده‌ڕۆن نینۆكیان درێژ ده‌كه‌ن یا نینۆكی په‌نجه‌یه‌كی دیاری كراویان درێژ ئه‌كه‌ن، هه‌مو ئه‌مانه‌ش له ڕازاندنه‌وه‌ى شه‌یتان وچاو لێ كه‌ری دوژمنانی خوایه.
5. هه‌ڵكه‌ندنی موی بن باڵ: یانی: لا بردنی ئه‌و موه‌ی تێیدا شین ده‌بێت، جا سوننه‌ته لا ببرێت به هه‌ڵ كه‌ندن یا تاشین یا جگه له‌م دوانه بێت، چونكه لا دانی پاك وخاوێنیه ونه‌هێشتنی ئه‌و بۆنه ناخۆشه‌یه كه به هۆی كۆبونه‌وه‌ی ئه‌و موه‌وه له‌و شوێنه دا دروست ئه‌بێت، ئه‌مه دینی پاك وخاوێنی ئێمه‌یه، فه‌رمانی پێ كردوین به‌م سیفه‌تانه، چونكه جوانی وپاكی وخاوێنی تێدایه، وبۆ ئه‌وه‌ی موسڵمان باشترین شێوازی هه‌بێت، ودور بێت له چاو لێ كه‌ری بێ باوه‌ڕان ونه‌زانان، شانازی بكات به دینی خۆیه‌وه، وگوێڕایه‌ڵی كاری په‌روه‌ردگاره‌كه‌ی، وشوێن كه‌وتوی سوننه‌تی په‌یامبه‌ره‌كه‌ی بێت ـ ﷺ ـ .
چه‌ند سیفه‌تێكی تریش زیاد ده‌كرێت بۆ ئه‌م پێنجه، ئه‌ویش: سیواك كردنه، وئاو دانه به ده‌م ولوت دا، وشۆردنی ئه‌و گرێیانه‌ی سه‌ر په‌نجه‌كانه كه چڵكی تێدا كۆ ده‌بێته‌وه، وتارات گرتنه، ئه‌مه‌ش له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه رضي الله عنها، كه په‌یامبه‌ری خوا ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «عَشْرٌ مِنَ الْفِطْرَةِ: قَصُّ الشَّارِبِ، وَإِعْفَاءُ اللِّحْيَةِ، وَالسِّوَاكُ، وَاسْتِنْشَاقُ الْمَاءِ، وَقَصُّ الْأَظْفَارِ، وَغَسْلُ الْبَرَاجِمِ، وَنَتْفُ الْإِبْطِ، وَحَلْقُ الْعَانَةِ، وَانْتِقَاصُ الْمَاءِ -يَعْنِي: الِاسْتِنْجَاءَ-»... قَالَ مُصْعَبٌ: وَنَسِيتُ الْعَاشِرَةَ إِلَّا أَنْ تَكُونَ الْمَضْمَضَةَ...»(13)، واته: «ده شت له فیتره‌ته: بڕینی شوارب، وهێشتنه‌وه‌ی ڕیش، وسیواك كردن، وئاو دانه ده‌م ولوت، وبڕینی نینۆك، وشۆردنی گرێكانی سه‌ر په‌نجه، وهه‌ڵ كه‌ندنی موی بن باڵ، وتاشینی موی به‌ر، هه‌روه‌ها تارات گرتن». موصعه‌بی كوڕی شه‌یبه -یه‌كێكه له ڕاویه‌كان- ئه‌ڵێ: «وده‌یه‌مم له بیر چوه، ئه‌گه‌ر ئاو دانه لوت نه‌بێ».
پرسی شه‌شه‌م: كاتی لابردنی ئه‌و شتانه‌ى لا بردنیان له فیتره‌ته
كات دیاری كردن بۆ تاشینی موی به‌ر وبڕینی شوارب وگرتنی نینۆك وهه‌ڵ كه‌ندنی موی بن باڵ: په‌یوه‌ست كراوه به درێژی ئه‌م شتانه وپێویستی كه‌سه‌كه به لا بردنی، به‌ڵام ئه‌گه‌ر دوای خست، نابێت له چل ڕۆژ زیاتر درێژه بكێشێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «ئه‌و كاته‌ى بۆمان دیاری كراوه له بڕینی شوارب وگرتنی ناخون «نینۆك» وهه‌ڵ كه‌ندنی موی بن باڵ وتاشینی موی به‌ر، ئه‌وه‌یه نابێت له چل شه‌و زیاتر بێت»(14).
===============
(1) [ئه‌گه‌ر وا بێت؛ سیواك گشتیه وتایبه‌ت نیه به‌و دار سیواكه‌وه كه پێی ئه‌وترێ: «داری ئه‌ڕاك»، به‌ڵكو فڵچه‌ى ددانیش حوكمی سیواك وئه‌جره‌كه‌ى هه‌یه. له پرسی: «به چی سیواك ده‌كرێت؟» ڕون تر ده‌بێته‌وه].
(2) أخرجه البخاري (2/40) معلقًا بصيغة الجزم، وأخرجه أحمد (6/47)، والنسائي (1/10). وصححه الألباني «الإرواء» (1/105).
(3) متفق عليه: البخاري (887)، ومسلم (252).
(4) أخرجه مسلم (253).
(5) أخرجه البخاري (245)، ومسلم (255).
(6) واته: ورد و شی نه‌بو بێته‌وه. «وه‌رگێڕ»
(7) الأرَاك: شجر من الحمض يستاك بقضبانه، واسمه «الكَبَاث».
(8) أخرجه أحمد في المسند (1/158)، وصححه ابن حجر في «التلخيص الحبير» (1/70).
(9) متفق عليه: أخرجه البخاري (5889)، ومسلم (257).
(10) له‌م باره‌وه دو حه‌دیس هاتون یه‌كتری به‌هێز ده‌كه‌ن، وه‌ك شێخ ئه‌لبانی ئه‌ڵێ له «تمام المنة» ل67.
(11) أخرجه مسلم (260).
(12) أخرجه البخاري (5892)، ومسلم (258). واللفظ للبخاري.
(13) أخرجه مسلم (261) [هذا لفظه].
(14) أخرجه مسلم (258).
ده‌روازه‌ی دوه‌م : له بارهى قاپ وقاچاخهكانهوه «الآنِيَّة».ده‌روازه‌ی دهیهم : له باره‌ی سوڕی مانگانه وزهیستانیهوه (الحَيْضُ وَالنِّفَاس)ده‌روازه‌ی حه‌وته‌م : له باره‌ی خۆ شۆردن (الغُسْل)ـهوهدهروازهى نۆیهم : له بارهى پیسیهكان وچۆنێتی پاك كردنهوهیدهروازهى ههشتهم : له بارهى تهیهمموم (التَيَمُّم)
