له چه‌ند پرسێك پێك هاتوه:
پرسی یه‌كه‌م: پێناسه‌ى پیسى ودو جۆره‌كه‌ى:
پرسى دوه‌م: ئه‌و شتانه‌ى به‌ڵگه هه‌یه له سه‌ر پیسیه‌كه‌ى:
پرسی سێیه‌م: چۆنێتى پاك كردنه‌وه‌ى پیسى:
له چه‌ند پرسێك پێك هاتوه:
پرسی یه‌كه‌م: پێناسه‌ى پیسى ودو جۆره‌كه‌ى:
پیسى: بریتیه له هه‌مو شتێكى قیزه‌ون كه شه‌رع فه‌رمانى لێ دور كه‌وتنه‌وه‌ی كرد بێت.
ئه‌مه‌ش دو جۆره:
1. خودی خۆی پیسه «پیسی حه‌قیقى»: ئه‌و جۆره‌یه كه به هیچ شێوه‌یه‌ك پاك نابێته‌وه، چونكه خودى خۆی پیسه، وه‌ك ته‌رسه‌ی كه‌ر، وخوێن، ومیز.
2. حوكمه‌كه‌ى پیسه «پیسی حوكمى»: ئه‌م جۆره ئیعتباریه وبه سه‌ر ئه‌ندامه‌كان دا دێت، وڕێگره له دروستى نوێژ، وحه‌ده‌سى بچوك ده‌گرێته‌وه كه به ده‌ست نوێژ لا ده‌چێت، وه‌ك ده‌ست به ئاو گه‌یاندن، وحه‌ده‌سى گه‌وره‌ش ده‌گرێته‌وه كه به غوسل لا ده‌چێت، وه‌ك له‌ش گرانى.
له بنه‌ڕه‌تیشدا ئه‌و شته‌ى پیسی پێ پاك ده‌كرێته‌وه ئاوه، ئه‌وه بنچینه وئه‌سڵه له پاك كردنه‌وه، له به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ﴾ [الأنفال:11] «وئاوێكتان له هه‌وره‌كانه‌وه بۆ دا ده‌بارێنێت بۆ ئه‌وه‌ى خۆتانى پێ پاك بكه‌نه‌وه».
ئه‌بیته سێ به‌شه‌وه:
پیسیه‌كى قورس (سه‌خت): كه بریتیه له پیسى سه‌گ وئه‌وه‌شى لێى ده‌بێت.
پیسیه‌كى سوك: وه‌ك خوێن ومه‌زی وچڵك وكێم وزوخاو ومیزى منداڵێك خواردن ناخوات(1).
پیسى مام ناوه‌ند: بریتیه له پیسیه‌كانى تر، وه‌ك: میز وپاشه‌ڕۆ ومرداره‌وه بو.
پرسى دوه‌م: ئه‌و شتانه‌ى به‌ڵگه هه‌یه له سه‌ر پیسیه‌كه‌ى:
1. میزى ئاده‌میزاد وپاشه‌ڕۆیى وڕشانه‌وه‌ى: ته‌نها میزى منداڵ نه‌بێت كه خواردن نه‌خوات ئه‌وه ته‌نها ئاو پرژێن ده‌كرێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئوم قه‌یسى كچى میحصه‌ن «منداڵێكى بچوكى -كه هێشتا خواردنى نه‌ده‌خوارد- هێنایه خزمه‌تی په‌یامبه‌رى خوا ـ ﷺ ـ ، ئه‌ویش له كۆشى خۆی داینا، ومنداڵه‌كه میزى كرد به جل وبه‌رگه‌كه‌یدا، ئه‌ویش داواى ئاوى كرد وشوێنه‌كه‌ى ئاو پرژێن كرد ونه‌یشۆرد»(2). سه‌باره‌ت به میزى منداڵێك خواردن بخوات یا كیژۆڵه، ئه‌وه وه‌ك میزى گه‌وره وایه، ده‌بێت بشۆردرێت.
2. خوێنى ڕژاو له ئاژه‌ڵێكى گۆشت خوراوه‌وه، به‌ڵام ئه‌و خوێنه‌ى كه له گۆشت وده‌ماره‌كاندا ده‌مێنێته‌وه ئه‌وه پاكه، له به‌ر ئایه‌تی: ﴿أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا﴾ [الأنعام:145]، «یا خوێنێكى چۆڕاو» كه ئه‌و خوێنه‌یه بڕژێت وبچوَڕێت(3).
3. میز وپاشه‌ڕۆى هه‌مو ئاژه‌ڵێك گوشتى نه‌خورێت، وه‌ك پشیله ومشك.
4. مرداره‌وه بو: ئه‌و ئاژه‌ڵه‌یه مردار بو بێته‌وه به بێ ئه‌وه‌ى به شێوازیكى شه‌رعى سه‌ر بڕا بێت، ئه‌مه‌ش له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌روه‌ردگار: ﴿إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً﴾ [الأنعام:145] «مه‌گه‌ر مرداره‌وه بو، ئه‌وه حه‌رامه»، به‌ڵام ماسى وكوله‌ی مرداره‌وه بو، وهه‌ر شتێكی تر خوێنی لێ نه‌یه‌ت= ناگرێته‌وه، وپاكه.
5. مه‌زى: بریتیه له ئاوێكى سپى ته‌نكى لینج، له كاتى ده‌ست بازى یا بیر كردنه‌وه له جوت بون ده‌ر ده‌چێت، بێ شه‌هوه‌ت، وبێ فشقه‌كردن، وسارد بونه‌وه‌ى به دوا دا نایه‌ت، له‌وانه‌شه هه‌ست به ده‌رچونیشی نه‌كات، ئه‌مه‌ش پیسه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ به عه‌لى كوڕى ئه‌بو تاڵب ـ رضي الله عنه ـ : «تَوَضَّأْ، واغْسِلْ ذَكَرَك» «ده‌ست نویژ بگره وعوره‌تت بشۆ»(4). یانی: به‌هۆى مه‌زیه‌وه، فه‌رمانیشی پێ نه‌كرد به غوسل كردن، وه‌ك سوك كردنه‌وه ولا بردنى ناڕه‌حه‌تى، چونكه خۆ لێ پاراستنی قورسه.
6. وه‌دی (الوَدْي): ئاویكى سپى خه‌سته، دواى میز كردن ده‌ر ده‌چێت، هه‌ر كه‌سیش به‌ری بكه‌وێت، عه‌وره‌تى ده‌شوات وده‌ست نویژ ده‌گرێت وغوسڵ ناكات.
7. خوێنى سوڕى مانگانه: وه‌ك له فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌سمائی كچى ئه‌بو به‌كر دا رضي الله عنها هاتوه، ئه‌ڵێ(5): «ئافره‌تێك هات بۆ لای په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ وتی: هی وامان هه‌یه خوێنى عاده به‌ر جل وبه‌رگه‌كه‌ى ده‌كه‌وێت، چى بكا؟ فه‌رموى: «تَحُتُّهُ، ثم تَقْرُصُهُ(6) بالماء، ثم تَنْضَحُه، ثم تُصَلي فيه» «با به شتێك بیوه‌رێنێت، وبه ئاو بیدات به له‌پ دا، وئاو بكات به سه‌ری دا، وئینجا نوێژى پێوه ده‌كات».
8. خوێنی زۆر كه له ڕێگه‌ى لوت وهتد له مرۆڤ دێته ده‌ره‌وه.
مه‌سه‌له‌ى سێیه‌م: چۆنێتى پاك كردنه‌وه‌ى پیسى:
1. ئه‌گه‌ر پیسیه‌كه له زه‌وى دا بو: ئه‌وه جارێك شۆردن به‌سه بۆ پاك كردنه‌وه‌ى، ئه‌گه‌ر خودی پیسیه‌كه لا بدات، جا یه‌ك جار ئاوی به سه‌ردا ده‌كات، له به‌ر ئه‌وه‌ى كه كابراى ده‌شته‌كی له ناو مزگه‌وت دا میزى كرد، په‌یامبه‌رى خوا ـ ﷺ ـ فه‌رمانی كرد، ئاو بكرێت به سه‌ر میزه‌كه‌ی دا(7).
2. ئه‌گه‌ریش پیسیه‌كه له زه‌وى دا نه‌بو: وه‌ك ئه‌وه‌ى له جل وبه‌رگ یا له قاپێك دا بو، جا ئه‌گه‌ر به هۆى سه‌گه‌وه بو ده‌مى خستبوه ناو قاپه‌كه، ئه‌وه ده‌بێت حه‌وت جار بشۆردرێت، یه‌كه‌میان به خوڵ، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «طُهُورُ إِنَاءِ أَحَدِكُمْ إِذَا وَلَغَ فِيهِ الْكَلْبُ أَنْ يَغْسِلَهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ، أُولَاهُنَّ بِالتُّرَابِ» «پاك بونه‌وه‌ى ده‌فری كه‌سێكتان ئه‌گه‌ر سه‌گ ده‌مى تێخست، به‌وه‌یه: حه‌وت جار بیشوات ویه‌كه‌م جاریشى به خۆڵ»(8)، ئه‌م حوكمه‌ش گشتیه، ده‌فر وهی تریش ده‌گرێته‌وه وه‌ك: كه‌ل وپه‌ل وفه‌رش.
سه‌باره‌ت به پیسی به‌رازیش: ئه‌وه‌ى سه‌حیحه وه‌ك سه‌رجه‌م پیسیه‌كانى تر وایه، یه‌ك جار شۆردنى به‌سه، خودى پیسیه‌كه لا بدات، مه‌رج نیه حه‌وت جار بشۆردرێت.
ئه‌گه‌ریش پیسیه‌كه میز وپاشه‌ڕۆ وخوێن وهاوشێوه‌كانیان بو: ئه‌وه به ئاو ده‌شۆردرێت له‌گه‌ڵ دانه له‌پ وگوشاردنى تا هیچی نامێنێت وئاسه‌واره‌كه‌ى ده‌ڕوات، ویه‌ك جاریش به‌سه بۆ شۆردنی.
بۆ میزى منداڵیش كه خواردنی نه‌خواردبێت، ئاو پێ دا پرژاندنى به‌سه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ : «يُغْسَلُ مِن بَولِ الجَاريةِ، وَيُنْضَحُ مِن بَولِ الغُلامِ» «میزى كیژۆڵه ده‌شۆردرێت، هى كوڕیش ئاو پرژێن ده‌كرێت»(9). وهه‌روه‌ها به به‌ڵگه‌ى حه‌دیسه‌كه‌ى ئوم قه‌یسی كچی میحصه‌نی پێشو رضي الله عنها.
سه‌باره‌ت به پێسته‌ى مرداره‌وه‌بوی گۆشت خوراو: ئه‌وه به خۆشه‌كردنى پاك ده‌بێته‌وه، له به‌ر فه‌رموده‌ى پێشتر: «هه‌ر پێسته‌یه‌ك خۆشه بكرێت ئه‌وه پاك ده‌بێته‌وه»(10).
خوێنى حه‌یزیش له قه‌د جل به‌رگ به ئاو ده‌شۆردرێت، وپاشان ئه‌یدات به له‌پ دا، ونوێژى پێوه ده‌كات.
جا پێویسته له سه‌ر مسوڵمان بایه‌خ به پاك وخاوێنى بدات له پیسیه‌كان، له لاشه‌ى بێت یا شوێنه‌كه‌ی یا ئه‌و جله‌ى نوێژى پێوه ده‌كات، چونكه پاكی مه‌رجه بۆ دروستێتى نوێژ.
=================
(1) یانی: به سه‌ر به‌خۆیی خۆراكی له سه‌ر خواره‌مه‌نیه‌كان نیه، وبێ نیازی نه‌كردوه به شیر خواردن. بڕوانه: «الفتح» (1/326).
(2) أخرجه البخاري (223). وَ«نَضَحَهُ»: ئاو ڕه‌شه‌ى كرد وئاوی كرد به سه‌ریدا.
(3) بۆ ئه‌وه‌ى خوێنه‌كانی تری وه‌ك جگه‌ر وهاوشێوه‌كانی نه‌گرێته‌وه. «وه‌رگێڕ»
(4) أخرجه البخاري (269).
(5) أخرجه البخاري (227)، ومسلم (291) واللفظ لمسلم.
(6) «تَحُتُّه»: ئه‌یكڕێنی به به‌ردێك یان دارێك، و«تقرصه»: به توندی ئه‌یده‌یت به له‌پدا به په‌نجه ونینۆكه‌كان، وئاویش ده‌كات به سه‌ریدا تا خۆی وشوێنه‌واره‌كه‌شى نامێنێت.
(7) أخرجه البخاري (220)، ومسلم (284).
(8) أخرجه مسلم (279).
(9) أخرجه أبو داود (376) والنسائي (303) وابن ماجه (526) وصححه الألباني «صحيح النسائي» (293).
(10) رواه النسائي (4252)، والترمذي (1728)، وابن ماجه (3609)، وصححه الألباني في «الإرواء» (1/79)، وأخرجه مسلم (366) بلفظ: «إذا دبغ الإهاب فقد طهر».
دهروازهی دوه‌م : له باره‌ى قاپ وقاچاخهكانهوه «الآنِيَّة».دهروازهی پێنجهم : له باره‌ی ده‌ست نوێژهوه دهروازهی سێیه‌م : دهربارهی ده‌ست به ئاو گه‌یاندن وئادابهكانی [تارات گرتن]دهروازهی ده‌یه‌م : له باره‌ی سوڕی مانگانه وزه‌یستانیه‌وه (الحَيْضُ وَالنِّفَاس)دهروازهی شهشهم : له باره‌ی مهسح كردن له سه‌ر سۆل (الخُف) ومێزهر وكهرهستهى گرتنهوه
