چه‌ند پرسێكیشی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمى ته‌یه‌موم وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
پرسى دوه‌م: مه‌رجه‌كانى ته‌یه‌موم وئه‌و هۆكارانه‌ى كه حه‌ڵاڵی ده‌كه‌ن:
پرسى سێیه‌م: به‌تاڵ كه‌ره‌وه‌كانى ته‌یه‌موم:
پرسى چواره‌م: شێوازی ته‌یه‌موم كردن:
ده‌روازه‌ى هه‌شته‌م : له باره‌ى ته‌یه‌مموم (التَيَمُّم)
«التَيَمُّم» له زمانه‌وانی دا: مه‌به‌سته، له شه‌رعیش دا: بریتیه له سڕینى ده‌م وچاو وده‌ست به خۆڵى پاك، به شێوه‌یه‌كى دیارى كراو، وه‌ك په‌رستش بۆ خوا.
چه‌ند پرسێكیشی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمى ته‌یه‌موم وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
ته‌یه‌موم شه‌رعییه، وڕوخسه‌تێكی خواییه بۆ به‌نده‌كانى، یه‌كێكیشه له جوانیه‌كانى ئه‌م شه‌ریعه‌ته، وتایبه‌تمه‌ندیه‌كانى ئه‌م ئومه‌ته، له به‌ر ئایه‌تی: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ [المائدة: 6]. [پێشتر ڕاڤه‌مان كرد]، هه‌روه‌ها له به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ ئه‌فه‌رموێت: «إِنَّ الصَّعِيدَ الطَّيِّبَ طَهُورُ الْمُسْلِمِ وَإِنْ لَمْ يَجِدِ الْمَاءَ عَشْرَ سِنِينَ، فَإِذَا وَجَدَ الْمَاءَ فَلْيُمِسَّهُ بَشَرَتَهُ، فَإِنَّ ذَلِكَ خَيْرٌ» «خۆڵى پاكی ڕوی زه‌وی، ئاوی ده‌ست نوێژه بۆ موسڵمان، ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌ى ده ساڵیش ئاوی ده‌ست نه‌كه‌وێت، كه ده‌ستی كه‌وت با بیدات به پێسته‌ى خۆی دا، ئه‌وه باشتره بۆی»(1)، وله به‌ر فه‌رمایشتى په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ كه ئه‌فه‌رموێت: «جُعِلَتْ لِيَ الْأَرْضُ مَسْجِدًا وَطَهُورًا» «من هه‌مو زه‌ویم بۆ كراوه به شوێنی نوێژ وپاك كه‌ره‌وه»(2). وزانایان كۆكن له سه‌ر دروستێتی ته‌یه‌موم ئه‌گه‌ر مه‌رجه‌كانى فه‌راهه‌م بو، وكۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ى كه جێى ده‌ست نوێژ گرتن به ئاو ده‌گرێته‌وه، وئه‌وه‌ى ڕاسته حه‌ده‌س ناهێڵێت، وئه‌وه‌ى به ده‌ست نوێژ گرتن به ئاو حه‌ڵاڵ ئه‌بێت به ئه‌میش حه‌ڵاڵ ئه‌بێت، وه‌ك: نوێژ، ته‌واف، قورئان خویندن، وهتد.
به‌مه‌ش دروستێتى ته‌یه‌موم كردن چه‌سپا به قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگى.
پرسى دوه‌م: مه‌رجه‌كانى ته‌یه‌موم وئه‌و هۆكارانه‌ى كه حه‌ڵاڵی ده‌كه‌ن:
ئه‌گه‌ر نه‌توانرا ئاو به كار بهێنرێت، ئه‌وه ته‌یه‌موم دروسته، ئیتر به هۆى نه‌بونیه‌وه بێت، یا ترسی زه‌ره‌ر پێگه‌یشتن له به‌كارهێنانى به هۆى نه‌خۆشیه‌كی لاشه‌وه یا زۆری سه‌رماوه. به به‌ڵگه‌ى فه‌رموده‌كه‌ى عیمڕانى كوڕى حوصه‌ین ـ رضي الله عنه ـ : «عَلَيْكَ بالصَّعيدِ الطَّيِّبِ فإِنَّه يَكْفِيك» «خۆڵى پاك به كار بهێنه، به‌سته»(3).
ته‌یه‌مومیش دروسته به‌م مه‌رجانه‌ى خواره‌وه:
1. نیه‌ت: كه بریتیه له مه‌به‌ستی دڵ بۆ حه‌ڵاڵ كردنی نوێژ، نیه‌تیش مه‌رجه له هه‌مو عیباده‌تێك دا، جا ته‌یه‌مومیش عیباده‌ته.
2. ئیسلام: جا له لایه‌ن كافره‌وه بكرێت نابێت، چونكه عیباده‌ته.
3. عه‌قڵ: جا له لایه‌ن نا عاقڵه‌وه نابێت، وه‌ك: شێت وبوراو
4. جیا كردنه‌وه(4): جا كه‌سێك نه‌گه‌یشتبێته جیا كردنه‌وه نابێت، كه بریتیه له خوار حه‌وت ساڵن.
5. نه‌كرێ ئاو به كار بهێنرێ: به هۆى نه‌بونیه‌وه بێت، وه‌ك خوا ئه‌فه‌رموێ: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾ [المائدة:6]، وله به‌ر فه‌رموده‌ى [پیشتر]: «خۆڵى پاك ئاوی ده‌ست نوێژی موسڵمانه ئه‌گه‌ر ده ساڵیش ئاوى ده‌ست نه‌كه‌وێت، ئه‌گه‌ر ئاوى ده‌ست كه‌وت ئه‌وا با به‌كاری بهێنێت له لاشه‌یدا، ئه‌وه خێر وچاكه». یا به‌هۆى ترسی زیان پێ گه‌یشتنه‌وه بێت له به‌كارهێنانى وه‌ك نه‌خۆشیه‌ك بترسێ زیاد بكات، یا دره‌نگ تر چاك ببێته‌وه به هۆى ئاو به كار هێنان، له به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى﴾ [النساء:43]، «وئه‌گه‌ر نه‌خۆش بون». وله به‌ر فه‌رموده‌ى كابراى زام دار، تێیدا هاتوه: په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ فه‌رموی: «قَتَلُوه قَتَلَهم اللَّه، هَلَّا سَأَلُوا إِذَا لَمْ يَعْلَمُوا؛ فَإِنَّمَا شِفَاءُ الْعِيِّ السُّؤَالُ» «كوشتیان خوا بیان كوژێت! ئه‌ى بۆ پرسیاریان نه‌كرد كه نه‌یان ده‌زانى، شیفاى نه‌زانین پرسیار كردنه»(5). یا به‌هۆى زۆری سه‌رماوه بێت، بترسێت به هۆى ئاو به‌كارهێنانه‌وه زیانی پێ بگات یا تیا بچێت، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عه‌مرى كوڕى عاص ـ رضي الله عنه ـ كه نێردراوه بۆ غه‌زای «ذات السلاسل»، ئه‌ڵێ: «له شه‌وێكى زۆر سه‌رما دا له‌ش گران بوم، ترسام ئه‌گه‌ر خۆم بشۆم تیا بچم، بۆیه ته‌یه‌موممم كرد وبه‌ر نوێژی به‌یانیم بۆ كردن، [كه بۆ په‌یامبه‌رم ـ ﷺ ـ گێڕایه‌وه پێكه‌نی وهیچی نه‌وت]»(6).
6. ئه‌بێت ته‌یه‌موم به خۆڵێكى پاك بێت ونابێت پیس بێت -وه‌ك خۆڵێك میزى به‌ر كه‌وتبێت وپاك نه‌بو بێته‌وه-، وتۆزیشی هه‌بێت وبنوسێت به ده‌سته‌وه، ئه‌گه‌ر ده‌ستى كه‌وت، له به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ﴾ [المائدة:6]. «به خۆڵێكى پاكی ڕوی زه‌وی ته‌یه‌موم بكه‌ن وده‌م وچاو وده‌ستانى پێ بسڕن»، ءئیبن عه‌بباس ئه‌ڵێ: ««الصَّعِيد» خۆڵى كێڵگه‌یه، «الطَّيِّب»یش: یانی پاك». ئه‌گه‌ریش خۆڵی ده‌ست نه‌كه‌وت، ته‌یه‌موم ئه‌كات به‌وه‌ى ده‌ستى ئه‌كه‌وێت له لم وبه‌رد، له به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾ [التغابن:16] «به پێى توانا له خوا بترسن وپارێزى لێ بكه‌ن»، ئه‌وزاعى ئه‌لێت: لم له «صَعيد»ه.
پرسى سێیه‌م: به‌تاڵ كه‌ره‌وه‌كانى ته‌یه‌موم:
ئه‌و شتانه‌یه ته‌یه‌مومم هه‌ڵ ده‌وه‌شێننه‌وه، پوچه‌ڵ كه‌ره‌وه‌كانیشی سیانن:
1. ته‌یه‌موم ده‌شكێت به حه‌ده‌سى بچوك كه شكێنه‌رى ده‌ست نوێژن، وبه هۆى حه‌ده‌سى گه‌وره‌شه‌وه كه پێویست كه‌ره‌كانى غوسڵن، وه‌ك له‌ش گرانى وسوڕى مانگانه وزه‌یستانى، جا ئه‌گه‌ر ته‌یه‌مومى كرد به هۆى حه‌ده‌سى بچوكه‌وه، پاشان میزى كرد یا پیسى كرد ئه‌وه ته‌یه‌مومه‌كه‌ى هه‌ڵ ده‌وه‌شیته‌وه، چونكه ته‌یه‌موم جێ گره‌وه‌ى ده‌ست نویژه، جێگره‌وه‌ش حوكمى ئه‌و شته‌ى هه‌یه جێگه‌ى گرتۆته‌وه. به‌هه‌مان شێوه ته‌یه‌موم كردن به هۆى حه‌ده‌سى گه‌وره‌وه.
2. بونی ئاو، ئه‌مه ئه‌گه‌ر ته‌یه‌موم كردنه‌كه به هۆى نه‌بونی ئاوه‌وه بو، له به‌ر فه‌رموده‌ى: «ئه‌گه‌ر ئاوت ده‌ست كه‌وت بیده له پێستت» پێشتریش باس كرا.
3. نه‌مانى ئه‌و بیانوه‌ى به هۆیه‌وه رێگه به ته‌یه‌موم دراوه وه‌ك نه‌خۆشى وهاوشێوه‌كانی.
پرسى چواره‌م: شێوازی ته‌یه‌موم كردن:
چۆنێتیه‌كه‌ى ئه‌وه‌یه: نیه‌تی هه‌بێت، پاشان ناوی خوا ده‌هێنێت، وهه‌ر دو ده‌ستى ده‌دات به سه‌ر زه‌وی دا یه‌ك جار، پاشان فوى پێ دا ده‌كات یا ده‌یته‌كێنێت، پاشان ده‌م وچاو وهه‌ر دو ده‌ستی پێ ده‌سڕێت تا مه‌چه‌كه‌كانی، مه‌چه‌كیش بریتیه له‌و جومگه‌یه‌ی نێوان باسك وله‌پ. ئه‌مه‌ش له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عه‌ممار ـ رضي الله عنه ـ ، كه تێیدا هاتوه: «التَّيَمُّمُ ضَرْبَةٌ لِلْوَجه والكَفَّين» «ته‌یه‌موم لێ دانێكه بۆ ده‌م وچاو وهه‌ر دو له‌پ»(7)، وله‌به‌ر فه‌رموده‌یه‌كى تری كه په‌یامبه‌ر ـ ﷺ ـ پێی فه‌رموه: «إِنَّمَا كَانَ يَكْفِيكَ أَنْ تَصْنَع هَكذا» «ئاوات بكردایه به‌ست بو»(8)، پاشان له‌په‌كانى دا به زه‌وی دا وته‌كاندی وپاشان به ده‌ستى چه‌پى بان ده‌ستی ڕاستی سڕی، یا به ده‌ستی ڕاستی سه‌ر له‌پی چه‌پی سڕی، پاشان مه‌سحى ده‌م وچاوى پێ كرد.
=============
(1) أخرجه أبو داود (329) [بل (332، 333)]، والترمذي (124) [هذا لفظه]، وصححه الألباني «الإرواء» (153).
(2) أخرجه البخاري (335).
(3) أخرجه البخاري (344)، ومسلم (682).
(4) بۆ تمییز، بڕوانه: ده‌روازه‌ی پێنجه‌م، پرسی سێیه‌م: له باره‌ی مه‌رجه‌كانی ده‌ست نوێژه‌وه. «وه‌رگێڕ»
(5) أخرجه أبو داود (337)، وابن ماجه (572)، وصححه الشيخ أحمد شاكر «حواشي المسند» (5/22-23)، وحسّنه الألباني «صحيح ابن ماجه» (464).
(6) أخرجه أحمد (4/203)، وأبو داود (334)، والدارقطني، وصححه الألباني (الإرواء 154).
(7) أخرجه أحمد (4/263)، وأبو داود (327)، وصححه الألباني (الإرواء 161).
(8) أخرجه البخاري (347)، ومسلم (368) واللفظ للبخاري.
ده‌روازه‌ی چواره‌م : له باره‌ی سیواك وسوننهتهكانی فیترهتهوهدهروازهی پێنجه‌م : له باره‌ی ده‌ست نوێژهوهدهروازهی یه‌كه‌م : له باره‌ی ئهحكامهكانی پاك وخاوێنی (الطهارة) وئاوهكانهوه.ده‌روازه‌ی حه‌وته‌م : له باره‌ی خۆ شۆردن (الغُسْل)ـهوه ده‌روازه‌ی سێیه‌م : دهربارهی ده‌ست به ئاو گهیاندن وئادابهكانی [تارات گرتن]
